r.1
Klasyczne definicje inteligencji:
Sir Franis Galton
Był prekursorem badań nad inteligencją.
Ulegał silnym wpływom ewolucjonizmu stąd też zapożyczył pojęcia indywidualnej zmienności cech i przystosowania do wymagań środowiska.
Istotę zdolności umysłowych upatrywał w dwóch cechach: energii działania i wrażliwości zmysłowej.
„Geniusz” (istota zdolności umysłowych) charakteryzuje się zdolnością do wytężonego, długotrwałego wysiłku, wykazuje podwyższoną wrażliwość na wrażenia zmysłowe (dźwięk, zapachy..)
Galton wyznawał empirystyczną tezę „nie ma niczego w umyśle, czego by wcześniej nie było w zmysłach”, łączył to z natywizmem co oznacza, że zdolności intelektualne uważa się za zależne od sprawności w zakresie odbioru wrażeń z otoczenia, ale wrażliwość zmysłową uznaje się za cechę wrodzoną.
Galton zapoczątkował badania empiryczne nad zdolnościami, wprowadził także pierwsze testy (były to głównie zadania psychofizyczne badające długotrwałego wysiłku lub różnicowania fizycznych cech przedmiotów)
Badając dziedziczność uzdolnień Galton opisał zjawisko „regresji do średniej” polegające na tym, że potomstwo osobników uzdolnionych jest przeciętnie mniej uzdolnione od swoich rodziców (przejaw degeneracji geniuszu). Galton nie zauważył zjawiska odwrotnego czyli wzrostu przeciętnego poziomu uzdolnień potomstwa, osób mniej zdolnych w stosunku do pokolenia rodzicielskiego. Oba fakty są wyjaśniane przez współczesną genetykę.
Alfred Binet
Działał pod wpływem potrzeb społecznych, opracował serię testów służących do diagnozy dzieci opóźnionych umysłowo.
Kluczową zdolnością intelektualną jest umiejętność dokonywania sądów-zdrowy rozsądek.
Był prekursorem współczesnych procesualno-poznawczych koncepcji intelektu.
Myślenie osób iteligentnych cechuje:
ukierunkowanie- planowanie procesu myślenia, dokonuje się dzięki przestrzeganiu instrukcji, których człowiek sam sobie udziela.
przystosowanie- przyjęcie właściwego sposobu rozwiązywania zadania (strategia).
kontrola- sprawdza się w umiejętności krytykowania własnych myśli i działań.
Wg. Bineta, osoby upośledzone wyróżniają się tym, że ich myśli są nieukierunkowane, nieprzystosowane i nie poddane skutecznej kontroli.
Koncepcja Alfreda Bineta przyjęła się w USA, gdzie powszechnie używano jego testów w adaptacji Lewisa Termana.
Wilhelm Stern
Wprowadził pojęcie „iloraz inteligencji”, w którym wiek umysłowy dziecka dzieli się przez wiek życia a następnie mnoży przez sto.
wiek umysłowy- rzeczywisty poziom rozwoju intelektualnego konkretnego dziecka, odpowiadające wiekowi, w którym większość osiąga właśnie ten poziom rozwoju. Określa, zatem względny poziom rozwoju intelektualnego dziecka na tle innych dzieci.
Aktualnie stosuje się dewiacyjny iloraz inteligencji, czyli skalę, w której wynikowi przeciętnemu dla danej populacji przypisuje się umowną wartość 100, a odchyleniu standardowemu 15. Tak obliczony wskaźnik nie jest już ilorazem, ale pozwala ocenić poziom inteligencji jednostki na tle populacji.
Zasługą Sterna było upowszechnienie tezy, że istotnym przejawem inteligencji jest umiejętność przystosowania się do nowych okoliczności i zadań.
Charles Spearman
Definiował inteligencję jako rodzaj energii mentalnej przydzielanej poszczególnym zadaniom i czynnościom umysłowym. Różnice indywidualne wynikają z tego, że energią mentalną się dysponuje (różne zadania wymagają różnej energii).
Wyróżnił trzy podstawowe czynności poznawcze
Nabywanie doświadczeń- zdolność do inteligentnego postrzegania świata. Odpowiada pojęciu kodowania. Nabywanie doświadczeń wg. Spearmana dotyczy trzech sfer funkcjonowania człowieka: poznawczej, emocjonalnej (afektywnej) i motywacyjnej (konatywnej). Wyróżnienie dwóch ostatnich sfer czyni Spearmana prekursorem badań nad inteligencją emocjonalną.
Wnioskowanie o relacjach - dostrzeganie abstrakcyjnych zależności między obiektami a sytuacjami. Zdaniem Spearmana poznanie dwóch lub więcej obiektów prowadzi do automatycznego poznania zachodzących między nimi związków, co jest podłożem inteligencji. Tak postrzegana inteligencja sprowadza się do określenia inteligencji jako sprawności w zakresie wnioskowania indukcyjnego. Dostrzeganie relacji ma być przejawem inteligencji czystej lub płynnej niepodlegającej wpływom kultury, wiedzy, doświadczenia jednostkowego.
Wnioskowanie o współzależności- łączy się z wyprowadzaniem reguł następstwa zdarzeń lub reguł ich współwystępowania. Jeśli znamy jakiś element i przypisaną mu relację, natychmiast znajdujemy drugi element, pozostający w tejże relacji wobec pierwszego (słowo: „biały”,określenie relacji: „przeciwieństwo”, korelat: „czarny”).
Takie ujęcie czynności poznawczych jest podstawą konstrukcji wielu testów inteligencji np. Testu Matryc Progresywnych Ravena lub Testu Rozumowania Abstrakcyjnego. Twórcy tych testów założyli, że podstawą inteligencji jest dostrzeganie abstrakcyjnych relacji zachodzących między poszczególnymi elementami zadania, a następnie wykorzystanie tych relacji do poszukiwania rozwiązania.
Współczesne definicje inteligencji
Inteligencja- zdolność umysłowa bądź grupa zdolności.
zdolności rzeczywiste- przejawiane jako poziom wykonania zadania lub czynności
zdolności potencjalne- do czego człowiek byłby zdolny gdyby zostały spełnione optymalne warunki jego rozwoju, środowiska itd.
rzeczywisty poziom wykonania zadań- to co można zmierzyć lub zaobserwować w konkretnej sytuacji.
Hebb- stworzył teorię odnoszącą się do zdolności umysłowych
Podział na inteligencję A (wrodzone możliwości), B ( możliwości rzeczywiste), C (to, co się ujawnia w testach).
Współczesne definicje inteligencji można podzielić na trzy grupy:
Zdolnośc uczenia się na podstawie własnych doświadczeń
Inteligencja to zdolność przystosowania się do otaczającego środowiska. Osoba inteligentna, zachowuje się adekwatnie do okoliczności, jeśli tego nie robi to z chęci konstetacji a nie z braku rozezniania w regułach.
Zdolność metapoznawcza- rozeznanie w własnych procesach poznawczych i zdolność ich kontrolowania. Osoba inteligentna używa umysłu bardziej refleksyjnie i jest w stanie intencjonalnie sterować własnymi procesami poznawczymi.
Linda Gottfredson
Opublikowała artykuł, w którym usiłowała sformułować definicję inteligencji.
„Inteligencja jest bardzo ogólną zdolnością umysłową, która między innymi obejmuje umiejętność rozumowania, planowania, rozwiązywania problemów, myślenia abstrakcyjnego, rozumienia złożonych kwestii, szybkiego uczenia się oraz uczenia się na podstawie osobistego doświadczenia”.
Definicja ta umożliwia rozbicie inteligencji na dwie podstawowe zdolności:
Odpowiedzialna za radzenie sobie w sytuacjach złożonych
W sytuacjach nowych.
Umiejętność zmagania się ze złożonością i nowością stanowi, zatem wyróżnik inteligencji jako zdolności umysłowej.
Ukryte koncepcje inteligencjii
Neisser
Inteligencja jest pojęciem naturalnym w związku, z czym nie potrzebuje specjalnych określeń. Jak wiele naturalnych określeń, zbudowana jest wokół prototypu ( prototyp szczególnie uzdolnionej osoby). Poszczególne egzemplarze (ludzie) są porównywane do prototypu i na tej podstawie klasyfikowane jako bardziej/mniej inteligentne.
Ukryte koncepcje inteligencji są to teorie potoczne, nieuświadomione i niepodbudowane teoretycznie. Ich podstawą są obserwacje zachowań ludzkich, stanowiące punkt wyjścia do uogólnień.
Ukryte koncepcje inteligencji są bardzo ważne, mówią o tym jak inteligencja jest rozumiana przez ludzi.
Ponadto naukowe teorie są ekspresją teorii ukrytych.
r.2
Struktura inteligencji
Koncepcje strukturalne dzielą się na takie, kótre:
przyjmują istnienie hierarchii zdolności
przyjmują, że poszczególne uzdolnienia są od siebie niezależne
Modele strukturalne tworzono przy użyciu analizy czynnikowej dlatego często nazywane są czynnikowymi.
Istota podejścia czynnikowego
Istotą podejścia czynnikowego jest redukcja nadmiaru zmiennych opisujących cechy/zdolności człowieka.
Chociaż cechy i zdolności przejawiają się w różnych zadaniach, zakłada się, że są czymś ogólnym i stałym. Dlatego istnieje potrzeba opisu intelektu człowieka na wyższym poziomie ogólności niż poziom jednego np. testu/zadania. Temu służy analiza czynnikowa, pozwalająca zredukować różnorodność zachowań ludzkich do kilku podstawowych wymiarów lub jednego wymiaru ogólnego.
Charles Spearman- jako pierwszy zastosował analizę czynnikową. Opisał zjawisko pozytywnego zróżnicowania, polegające na współzależności między wynikami różnych testów i miar uzdolnień.
Analizował wyniki uzyskane przez uczniów pewnej szkoły.
Wziął pod uwagę oceny, wyniki zaprojektowanych przez niego zadań percepcyjnych i ocenę „zdrowego rozsądku” wydawaną przez kolegów.
Wyniki wszystkich miar były ze sobą skorelowane pozytywnie ( niektóre korelacje były wysokie, inne umiarkowane).
Wywnioskował, że istnieje naczelna zdolność intelektualna, która leży u podstaw wszystkich czynności intelektualnych i zdolności szczegółowych-> czynnik inteligencji ogólnej g
Procedura analizy czynnikowej:
1.Utworzenie macierzy interkorelacji, między wynikami w poszczególnych testach. Taka macierz zawiera korelację każdego wyniku testowego z wszystkimi pozostałymi.
2. Na podstawie macierzy interkorelacji wyciąga się pierwszy niezrotowany czynnik , czyli ukrytą zmienną, wyjaśniającą największą część wspólnej wariancji wszystkich użytych miar.
3. Wyekstrahowanie drugiego lub kolejnych czynników, opisujących indywidualne zróżnicowanie wyników testowych. Stosuje się do tego metodę głównych składowych: na podstawie matrycy interkorelacji między wynikami poszczególnych testów wyciąga się w pierwszej kolejności wymiar „wyjaśniający” największą część wspólnej wariancji wszystkich testów. W drugiej kolejności wyciąga się czynnik wyjaśniający największą część wariancji „pozostałej” itd. „wyjaśnienie” sprowadza się do związania pewnej części wyników testowych z tą lub inną sztucznie utworzoną zmienną- czynnikiem.
Wyciąganie kolejnych czynników przestaje mieć sens, gdy zaczynają się przyczyniać do wzrostu procentu wyjaśnionej wariancji. Analizę czynnikową stosuje się by zredukować lb. zmiennych a nie po to, by zastąpić zmienne prawdziwe (uzyskane na podstawie obserwacji, pomiarów) zmiennymi sztucznymi (abstrakcyjne, matematyczne).
Kiedy poprzestaje się na pierwszym niezrotowanym czynniku- oblicza się, jaka jest korelacja między tym czynnikiem (sztuczna zmienna) a każdą prawdziwą zmienną (wyniki w testach). Korelacja tego typu jest zwana ładunkiem czynnikowym.
Jeśli został wyekstrahowany więcej niż jeden czynnik można poddać je rotacji. Jest to procedura obrotu osi prezentujących poszczególne czynniki o określony kąt, w wielowymiarowej przestrzeni wszystkich osi. Współcześnie stosuje się rotację ukośną, niewymuszającą wzajemnej niezależności czynników.
Klasyczna analiza czynnikowa nie daje rozstrzygających informacji o wzajemnej relacji czynników.
Konfirmacyjna analiza czynnikowa pozwala wnioskować o najlepszym spośród teoretycznie możliwych rozwiązań czynnikowych (takim, który najlepiej pasuje do obserwacji empirycznych, zawartych w macierzy interkorelacji). Rotacja osi jest często stosowana, ponieważ: „czyści” przestrzeń czynników, uwypukla ich wzajemne relacje, zwiększa wartość ładunków czynnikowych. Jej celem jest uzyskanie prostej struktury czynnikowej odpowiada pewna liczba wysoko go „ładujących” testów, podczas gdy reszta zadań testowych nie ładuje go wcale.
Kluczowy etap analizy czynnikowej- interpretacja czynników, czyli identyfikowanie zmiennych psychologicznych, które odpowiadają wyekstrahowanym a następnie zrotowanym czynnikom.
W tym celu trzeba poddać analizie treść i charakter zmiennych, które ładują poszczególne czynniki, poczynając od ładunków najwyższych a kończąc na umiarkowanych.
Modele hierarchiczne
Teoria ta zakłada, że wykonanie jakiejkolwiek czynności intelektualnej wymaga dwóch zdolności, czynnika ogólnego g i czynnika specyficznego s.
Jeśli proporcja przechyla się na stronę g, zadanie mierzy inteligencję ogólną.
Jeśli proporcja przechyla się na stronę s, zadanie mierzy inteligencję specyficzną.
Wykonanie zadania wymaga dwóch zdolności, wspólnej dla wszystkich zadań i specyficznej.
Istnieje hierarchia zadań pod względem ich nasycenia czynnikiem g. Zadania dobrze „nasycone” czynnikiem g, miałyby być bardziej diagnostyczne dla oceny poziomu inteligencji ogólnej.
Wg. Spearmana, czynnik g jest zdolnością do wykonywania trzech podstawowych operacji umysłowych: nabywania doświadczenia, edukcji relacji i edukcji korelatów.
Autor twierdził także, że g jest czymś w rodzaju „energii mentalnej”, czyli zdolności układu nerwowego do sprawnego wykonywania zadań. Sądził, że układ dysponuje stałą ilością energii, która może być przydzielana różnym zadaniom. Jeśli jakieś zadanie dostanie więcej- inne dostanie mniej. Przydział energii do poszczególnych zadań miał być czynnością decyzyjną podmiotu, poddaną działaniu woli.
Swoją teorię nazywał dwuczynnikową gdyż wykonanie każdego z zadań zależy od dwóch czynników: wspólnego dla wszystkich zadań czynnika g i odnoszącego się do ściśle określonej klasy zadań czynnika s.
Idee Spearmana znalazły wielu zwolenników tworzących nowe hierarchiczne modele inteligencji, wszystkie tego typu teorie są wynikiem posługiwania się analizą czynnikową, w wyniku, której otrzymywano rozwiązanie sugerujące istnienie naczelnej zdolności umysłowej.
Philip Vernon
Twórca jednej z najpopularniejszego hierarchicznego modelu inteligencji. Poza czynnikiem g, wyróżnił dwa duże czynniki grupowe (werbalno-szkolny i przestrzenno- manualny), pewną grupę mniejszych czynników grupowych oraz dużą lb. czynników specyficznych.
Raymond Cattell i John Horn
Uznali istnienie czynnika g, ale rozbili go na dwa obszerne czynniki grupowe: inteligencję płynną(Gf) i skrystalizowaną(Gc).
Gf- zdolność dostrzegania złożonych relacji między symbolami i wykonywania manipulacji na tych symbolach, niezależnie od doświadczenia osobniczego i od znaczenia owych symboli.
Najlepszymi zadaniami mierzącymi inteligencję płynną miały być abstrakcyjne zadania wymagające uzupełnienia serii, klasyfikowania obiektów i dostrzegania analogii. W praktyce Gf- oceniana jest na podstawie testów analogii lub testu Ravena. Testy inteligencji płynnej są męczące i podatne na działanie wszelkich dystraktorów.
Gc- zdolność dysponowania wiedzą i umiejętnościami ważnymi w danym kontekście kulturowym.
Najlepsze zadania wymagają użycia wcześniej nabytej wiedzy, np. testy znajomości słów lub testy polegające na różnicowaniu znaczeń poszczególnych pojęć. W praktyce Gc- oceniana jest na podstawie zasobu słownictwa lub testów wiadomości. Testy Gc można wykonywać przez dłuższy czas bez ubytku energii.
Gf jest czymś w rodzaju wyposażenia biologicznego, w trakcie nabywania wiedzy krystalizuje się w postaci konkretnych umiejętności.
Cattell
Inteligencja płynna jest ważną przesłanką rozwoju inteligencji skrystalizowanej<- teoria wkładu. Płynne predyspozycje są inwestowane w procesy uczenia się i nabywania doświadczeń, czego skutki widoczne są podczas oceny zdolności skrystalizowanych.
Cattell i Horn
Wyróżniali jeszcze trzy czynniki drugiego rzędu:
ogólną zdolność wyobrażeniową (gv), ogólną płynność (Gr) w zakresie rozpoznawania przedmiotów i znaczenia pojęć, ogólną szybkość (Gs) pracy umysłu.
Nie wiadomo jak wygląda w tej teorii relacja między czynnikiem g i Gf. Teoretycznie g jest czynnikiem nadrzędnym, lecz definicje obu czynników są do siebie podobne. Ponadto, Gustaffson posługujący się konfirmacyjną analizą czynnikową wykazał, że inteligencja płynna Gf powinna być tożsama z inteligencją g.
Wykazał, że najlepiej pasująca do danych struktura inteligencji ma trzy poziomy zdolności: czynnik g, dwa czynniki grupowe, pierwotne zdolności umysłowe rozumiane zgodnie z tradycją Thurston'a.
Modele czynników równorzędnych
Modele czynników równorzędnych stworzono, opierając się na założeniu, że istnieje pewna lb.jednakowo ważnych zdolności intelektualnych.
Louis Thurstone
N
a podstawie analizy czynnikowej, wyróżnił siedem podstawowych, wzajemnie niezależnych czynników, które nazwał pierwotnymi zdolnościami umysłowymi:
rozumienie informacji słownych
płynność słowna
zdolności numeryczne
zdolności pamięciowe
szybkość spostrzegania i rozpoznawania obiektów
rozumowanie indukcyjne
wizualizacja przestrzenna
T. nie wyróżnił czynnika inteligencji ogólnej. Wielu badaczy stwierdziło, że wtórna analiza czynnikowa, wykonywana na wyróżnionych przez niego zdolnościach umysłowych, pozwala wyekstrahować nadrzędny czynnik g.
T. definiował inteligencję jako zdolność do hamowania reakcji instynktowych (reakcje na zasadzie wrodzonych i wyuczonych odruchów). Jeśli człowiek jest zdolny do kontroli takich reakcji, lepiej radzi sobie z zadaniami intelektualnymi. Jest to odpowiednik refleksyjności, który w dzisiejszych czasach uznany jest raczej za cechę temperamentu.
Joe Guilford
Badania rozpoczął od modelu teoretycznego (a nie analizy czynnikowej), do którego wybierał/wymyślał zadania testowe.
Model G. zakłada, że każda zdolność umysłowa odnosi się do określonego materiału, wykorzystanego w zadaniach testowych.
Wyróżnił cztery rodzaje materiału: figuralny, symboliczny, semantyczny i behawioralny.
Następnie Guilford założył, że każda zdolność umysłowa polega na uruchomieniu określonego procesu poznawczego w celu otrzymania określonego wytworu. Wyróżnił pięć grup procesów: poznawanie, operacje pamięciowe, wytwarzanie konwergencyjne i ocena efektów myślenia.
Wśród wytworów czynności intelektualnych wyróżnił: jednostki, klasy, relacje, systemy, przekształcenia i implikacje.
Mnożąc cztery rodzaje materiału, pięć grup operacji i sześć rodzajów możliwych wytworów, otrzymał 120 osobnych zdolności umysłowych.
Hierarchia czy czynniki równorzędne?
Przedstawione wyżej modele zakładają całkowicie inny układ zdolności intelektualnych, lecz jest w nich wiele podobieństw gdyż powstały na gruncie tej samej techniki badawczej.
Mimo to często prowadzą do różnych rozważań czynnikowych, co zostało poddane szerokiej krytyce.
Często próby były heterogeniczne, co ułatawiało otrzymanie rozwiązania hierarchicznego, lub homogeniczne, co prowadziło do uzyskania wyników równorzędnych.
Krytyka zarzuca koncepcjom czynnikowym także ateoretyczność, ponieważ ograniczają się do rozważań o liczbie czynników i o ich wzajemnym układzie.
Krytyka pochodziła głównie od przedstawicieli nurtu poznawczego, jednak nie była do końca prawidłowa. Problem polega na tym, że zaprezentowane koncepcje znane są psychologom powierzchownie. Zrozumienie inteligencji będzie możliwe dopiero dzięki bardziej zaawansowanym projektom badawczym. Metoda korelacyjno-czynnikowa i eksperymentalno- poznawcza są w stanie udzielić zupełnie różnych odpowiedzi, powinny w związku z tym uzupełniać się a nie konkurować.
Spory wokół czynnika g
Największe spory naukowe dotyczą istoty bądź natury czynnika g.
1 grupa- czynnik g jest abstrakcją matematyczną, efektem analizy czynnikowej. Procedura tego typu maksymalizuje prawdopodobieństwo otrzymania rozwiązania hierarchicznego, z hipotetycznym czynnikiem inteligencji ogólnej (wyjaśniający największa lb. wariancji wspólnej).
2 grupa badaczy uznaje, że czynnik g nie istnieje jako składowa inteligencji. Uważają oni, że inteligencja składa się z wielu zdolności lub jest umiejscowiona w wielu obszarach systemu przetwarzania informacji.
Badacze Ci nawet, jeśli posługują się analizą czynnikową, dochodzą do rozwiązań, które sugerują odrębność np. inteligencji werbalnej i niewerbalnej. Swoje teorie budują na założeniu, że inteligencja jest bytem złożonym a nawet, że istnieje wiele rodzajów inteligencji.
Strenberg wyróżnia inteligencję społeczną (dekodowanie subtelnych wskaźników stanów psychicznych innych ludzi) i inteligencję praktyczną (dysponowanie wiedzą ukrytą).
Gardner wyodrębnił aż 7 odrębnych gatunków inteligencji: lingwistyczną, muzyczną, logiczno-matematyczną, przestrzenną, kinestetyczną, intrapersonalną i interpersonalną.
Zwolennicy teorii czynnika g zwracają uwagę na potrzebę odróżnienia inteligencji jako ukrytej zdolności intelektualnej od rzeczywistych osiągnięć szkolnych/zawodowych. Osiągnięcia warunkowane są wieloma czynnikami, nie tylko inteligencją.
Wg. tej grupy naukowców, czynnik g ma silne podłoże biologiczne, o czym świadczy szybkość i niezawodność funkcjonowania układu nerwowego i sprawność działania mózgu.
Poszukuje się też poznawczych mechanizmów g, wskazuje np. na pojemność pamięci roboczej lub wielkość zasobów uwagi.
Strenberg twierdził, że czynnik g umieszczony jest tak zwanych metakomponenty (elementy odpowiedzialne za nadzór i kontrolę procesów poznawczych). Metakomponenty są wspólne dla wszystkich kontrolowanych przez nie procesów poznawczych. Przejawiają się w szerokiej klasie zadań intelektualnych.
Kolejnym nieporozumieniem związanym z czynnikiem g, jest mylenie go z ilorazem inteligencji (i.i).
Zdaniem Jensena różnica między tymi czynnikami jest zasadnicza gdyż czynnik g jest destylatem, czyli reprezentuje samą esencję inteligencji, coś co leży u podłoża inteligencji. Posługuję się nim głównie w celach teoretycznych chcąc podkreślić jednolity charakter inteligencji i wspólne podłoże wszelkich jej odmian. Iloraz inteligencji jest amalgamatem- wypadkową wyników licznych testów. Stosuje się go głównie w praktyce na podstawie baterii różnych testów na inteligencję werbalną/niewerbalną itd.
Niektórzy twierdzą, że używanie czynnika g prowadzi do powstania rasizmu, seksizmu i innych form dyskryminacji. Skład baterii testów może faworyzować osoby z pewnymi cechami np. testy werbalne będą faworyzować kobiety, testy przestrzenne mężczyzn itd.. Dlatego należy dążyć do tego, żeby testy były sprawiedliwe kulturowo, żeby nie dyskryminowały jednoski ze względu na pochodzenie czy płeć..