RÓŻNICE INDYWIDUALNE

Wyposażenie genetyczne człowieka jest niepowtarzalne. Poza bliźniakami jednojajowymi na całym świecie nie znajdzie się dwóch ludzi o takim samym genotypie.

1. Natura ludzka jest uniwersalna, tzn. że człowiek ma specyficzne wyposażenie genetyczne, które zapewnia charakterystyczną dla gatunku ludzkiego adaptację psychologiczną.

2. Natura ludzka jest także niepowtarzalna, co wyraża się w indywidualności form tej adaptacji.

Różnice indywidualne - jednostki należące do jednej populacji (np. ludzkiej) różnią się między sobą pod względem porównywalnych charakterystyk fizycznych i psychicznych.

Psychologia różnic indywidualnych zajmuje się tymi cechami, które odznaczają się względną stałością:

• Inteligencja

• zdolności

• osobowość

• temperament

• style poznawcze

Psychologia stworzyła kilka kategorii opisujących różnice: typ, cecha, wymiar i czynnik.

TYP

Można go scharakteryzować za pomocą czterech aspektów:

1. Jest to kategoria klasyfikacyjna. Typ nie jest przypisany jednostce, nie ma ona typu lecz należy do typu. Każdy człowiek zatem reprezentuje określony wzór zachowania lub konfigurację cech psychicznych charakterystyczną dla danego typu. Pojęcie typu w psychologii służy do systematyzacji różnic indywidualnych.

2. Typ stoi na pograniczu tego, co ogólne i indywidualne. Każdy człowiek posiada cechę lub zespół cech, która jest wspólna dla pewnej grupy ludzi, lecz nie odnosi się do całego rodzaju ludzkiego.

3. Pojęcie typu obejmuje względnie stałe cechy psychiczne czy fizjologiczne, które dawniej nazywano w psychologii predyspozycjami. Teraz mówi się o nich po prostu cechy.

4. Granice pomiędzy typami są płynne.

Wymiarowa koncepcja typu:

zrównoważenie emocjonalne

sangwinik flegmatyk

ekstrawersja introwersja

choleryk melancholik

neurotyzm

Krytyka pojęcia typu:

1. „Szufladkowanie” ludzi obejmuje przypadki skrajne, a w rzeczywistości charakterystyki psychologiczne zazwyczaj układają się w krzywą Gaussa (najczęstsze są tendencje centralne).

2. Podejście konstytucjonalne zakłada, że typ temperamentu ma związek z typem budowy ciała. Krytyka tego podejścia to zarazem krytyka typu.

3. Pojęcie typu zakłada niezmienność cech, z czym część teoretyków się nie zgadza.

CECHA

Słowa należące do kategorii cechy (dyspozycji), np. mądry, pilny, sumienny. Są one używane dla:

• podkreślenia różnic pomiędzy ludźmi

• dla zaakcentowania przewidywalności zachowań w określonych sytuacjach

Cecha to względnie stała, charakterystyczna dla jednostki, zgeneralizowana tendencja do określonych zachowań, przejawiająca się w różnych sytuacjach.

Cecha ma charakter latentny (nie można jej bezpośrednio obserwować). Jest ona zmienną pośredniczącą pomiędzy bodźcem a reakcją.

WYMIAR mówi o nasileniu danej cechy: silny lęk - brak lęku. Nasilenie można zmierzyć.

CZYNNIK jest to konstrukt teoretyczny wynikający z tego, że cechy często korelują ze sobą, współwystępują. Nauki społeczne dysponują metodami statystycznymi, które umożliwiają wykrycie tego, co wspólne pomiędzy współwystępującymi cechami (np w psychologii analiza czynnikowa).

Krytyka pojęcia cechy polega przede wszystkim na przeciwstawieniu się założeniu o spójności międzysytuacyjnej cechy. Wielu teoretyków uważa, ze cecha nie jest stała dla jednostki, że zachowanie człowieka zdeterminowane jest zewnętrznymi okolicznościami, a nie cechą.

Jednak niepodważalna jest spójność czasowa cechy - która ujawnia się w występowaniu danej cechy w ciągu całego życia jednostki.

Badania podłużne potwierdzają również istnienie spójności międzysytuacyjnej cechy.

Z tego typu sporów narodziło się podejście zwane interakcjonizmem: konkretne środowisko oddziałuje na osobę o specyficznych cechach, a interakcja między nimi decyduje o jej zachowaniu i rozwoju osobowości.

Okoliczności ujawniające przewagę wpływu środowiska bądź cechy

Okoliczności	środowisko	cecha
Powtarzalność obserwacji	jednorazowa	wielokrotna
Czas trwania obserwacji	krótki	długi
Stopień różnorodności zachowań	ograniczona	swobodna
Możliwość wyrażania emocji	brak	nieograniczona
Możliwość wyboru sytuacji	brak	nieograniczona
Możliwość kreowania sytuacji	nie istnieje	istnieje
Rodzaj sytuacji	experyment	sytuacja naturalna

DETERMINANTY RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH

DZIEDZICZNOŚĆ CZY ŚRODOWISKO?

Pytanie to jest jednym z najbardziej nurtujących świat psychologów, źródłem nieustających konfliktów między nimi. Po wielu sporach doszli jednak do jednomyślności, co do współoddziaływania obu tych czynników na kształtowanie się jednostki i różnic indywidualnych. Kwestią sporną pozostało jedynie to, który z nich jest dominujący.

O współoddziaływaniu genów i środowiska najdobitniej napisał Donald Hebb. Stwierdził on, że proporcja obu czynników stanowi 100% na 100%. Chciał przez to podkreślić, że oba czynniki są nierozłączne. Uważa się, że rozdzielność w determinowaniu wszelkich zachowań typowych dla poszczególnych gatunków najprościej wyraża iloczyn obu tych czynników, jak to ilustruje wzór:

Z = f(G x S)

Wynika z niego jednoznacznie, że jakiekolwiek zachowanie (Z) nie może wystąpić, jeżeli jeden z czynników - wyposażenie genetyczne (G) bądź środowisko (S) - ma wartość zerową, to znaczy gdy go nie ma. Na przykład mogłoby się wydawać, że postawy kształtują się wyłącznie pod wpływem środowiska. Tymczasem okazuje się, że warunkiem rozwoju postaw (które nie występują w świecie zwierząt) jest wyposażenie genetyczne typowe wyłącznie dla gatunku ludzkiego.

Wyniki badań prowadzonych głównie metodami porównywania par bliźniąt i adopcji pozwalają sformułować wnioski dotyczące wkładu czynników genetycznych i środowiska w wariancję mierzonych cech. Czynnik genetyczny (addytywny i nieaddytywny) odpowiada za inteligencję w 50%, za osobowość w 35%.

Temperament

Pierwsza typologia temperamentu powstała już w starożytności, a jej autorstwo przypisuje się Hipokratesowi i Galenowi. Hipokrates wyodrębnił 4 soki (humory) organizmu - krew, flegmę, żółć żółtą i żółć czarną. Stanowią one naturę ciała, a stan zdrowia zależy od proporcji tych soków w organizmie. Sześćset lat później - grecki lekarz, Galen, wykorzystując myśl Hipokratesa o tym, że odpowiednie wymieszanie czterech soków stanowi źródło zdrowia lub choroby, stworzył pierwszą typologię temperamentu. W dziele „De Temperamentis” (łac. temperamentum - umiarkowana mieszanina), wyróżnił 9 temperamentów, spośród których cztery zależą bezpośrednio od przewagi jednego z czterech humorów. Są to: sangwinik (łac. sanguis - krew), choleryk (gr. cole - żółć), melancholik (gr. melas - czarna, cole - żółć) i flegmatyk (gr. phlegma - flegma, śluz).

Ta typologia temperamentu, zwana typologią Hipokratesa - Galena przetrwała osiemnaście stuleci i do chwili obecnej psychologowie często do niej nawiązują.

Niżej zostaną opisane typologie: fizjologiczna Pawłowa, konstytucjonalna Kretschmera oraz elementy teorii: poszukiwania doznań Zuckermana i regulacyjnej teorii temperamentu psychologów warszawskich, m.in. Strealaua i Eliasza.

Niezależnie od różnic w rozumieniu pojęcia temperamentu większość badaczy podziela pogląd, że można wyróżnić szereg charakterystyk wspólnych dla różnych koncepcji, m.in:

1. temperament to cechy zachowania

2. temperament charakteryzuje się względną stałością w ciągu życia (tzn. zmiany zachodzące w cechach temperamentu na przestrzeni życia są bardziej powolne, mniej zmienne w porównaniu z innymi właściwościami zachowania

3. temperament ma podłoże biologiczne, a różnice indywidualne w cechach temperamentu są częściowo genetycznie zdeterminowane

4. cechy temperamentu są obecne już od wczesnego niemowlęctwa w postaci pierwotnych emocji i motoryki, a ponadto występują one także w świecie zwierząt

Typologia Pawłowa

jako fizjologiczna podstawa

czterech klasycznych temperamentów

Pawłow wyodrębnił cztery podstawowe właściwości ośrodkowego układu nerwowego (OUN): siłę procesu pobudzenia, siłę procesu hamowania, równowagę i ruchliwość procesów nerwowych.

Siła procesu pobudzenia, to zdolność komórek nerwowych do pracy: do wytrzymywania długotrwałego bądź krótkiego ale silnego pobudzenia (wydolność funkcjonalna).

Należy ją rozumieć jako właściwość (cechę) OUN, a nie jego stan. Pomiędzy siłą pobudzenia - stanem a siłą pobudzenia - cechą zachodzi odwrotna zależność: im silniejszy układ nerwowy tym mniejszy powstaje proces pobudzenia; natomiast słaby układ nerwowy warunkuje powstanie dużego procesu pobudzenia wywołanego określonym bodźcem.

Siła procesu hamowania to cecha, która przejawia się wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z powstrzymywaniem się od pewnych czynności czy z koniecznością odraczania reakcji. W życiu człowieka zachodzi czasem konieczność hamowania pewnych pobudzeń, by stworzyć miejsce innym, adekwatnie do działających bodźców.

Równowaga procesów nerwowych to stosunek siły procesu pobudzenia do siły procesu hamowania.

Ruchliwość procesów nerwowych. Jego istota polega na zdolności układu nerwowego do szybkiej zmiany procesu pobudzenia w proces hamowania i odwrotnie. Przejawia się ona w adekwatności reagowania odpowiednio do szybko zmieniających się bodźców czy sytuacji życiowych.

Odpowiednie konfiguracje tych czterech cech tworzą wg Pawłowa, tzw typy układu nerwowego, którym przypisał nazwy stworzone przez Hipokratesa - Galena. Pawłow wyróżnił typy silne i typ słaby. Równowaga procesów nerwowych stanowiła podstawę podziału typów silnych na typy silne zrównoważone i silny niezrównoważony (przewaga pobudzenia nad hamowaniem). Typy silne zrównoważone Pawłow podzielił na ruchliwe i powolne (ze względu na ruchliwość procesów nerwowych).

Schemat Pawłowa przedstawiony jest na poniższym schemacie:

SŁABY (melancholik)

Typ

Układu

Nerwowego

NIEZRÓWNOWAŻONY

(choleryk)

SILNY

RUCHLIWY

(sangwinik)

ZRÓWNOWAŻONY

POWOLNY

(flegmatyk)

Pawłow ściśle wiązał typy układu nerwowego ze zdolnością przystosowania się jednostki do środowiska i z tego punktu widzenia najwyżej oceniał sile zrównoważone, najniżej zaś typ słaby.

Konstytucjonalna typologia temperamentu

wg Kretschmera

Typologia Kretschmera ma swoje źródło w jego pracach nad patologią. Twierdził on bowiem, że ludzie o danym typie budowy ciała mają określone skłonności do chorób psychicznych. Na podstawie licznych pomiarów wyodrębnił cztery typy budowy ciała: leptosomatyczny, pykniczny, atletyczny, dysplastyczny.

1. leptosomatyk (gr. leptos - wątły, soma - ciało) charakteryzuje go wątła budowa ciała o wydłużonym wzroście.

2. pyknik (gr. pyknos - gruby, gęsty) - otyły i raczej niskiego wzrostu.

3. Atletyk (gr. athlon - zapasy, walka) - umięśnione, silne ciało, szeroki w basie barkowym, wąski w biodrach.

4. Dysplastyk (gr. dys - źle, plastos - ukształtowany) to typ o budowie bezkształtnej, nieregularnej, z często występującymi deformacjami (nadmierny wzrost, typy eunuchoidalne).

Konstytucjonalna typologia polega na powiązaniu cech temperamentu z różnicami indywidualnymi w budowie ciała.

Kretschmer wyodrębnił - odpowiednio do typów budowy ciała - trzy typy temperamentów: schizotymiczny, cyklotymiczny i iksotymiczny.

1. schizotymik - leptosomatyczna budowa ciała o wydłużonym wzroście. W razie choroby psychicznej ma skłonności do schizofrenii. Jest zamknięty w sobie (autystyczny), jego emocje wahają się między drażliwością a oschłością, jest mało podatny na zmianę nastawień i postaw, toteż trudno przystosowuje się do otoczenia. Jest skłonny do abstrakcji.

2. cyklotymik - to nazwa pochodząca od psychozy maniakalno - depresyjnej, mającej charakter cykliczny. Charakteryzuje go pykniczna budowa ciała. Jego emocje oscylują między radością a smutkiem, łatwo kontaktuje się z otoczeniem, a w poglądach jest realistyczny.

3. Iksotymik (ixos - lepki) - w razie choroby psychicznej ma skłonność do epilepsji. Jest spokojny, mało wrażliwy oraz umiarkowany w gestach i mimice. Odznacza się niewielką plastycznością umysłu i trudno dostosowuje się do zmian w otoczeniu. Charakteryzuje się atletyczną budową ciała.

Teoria poszukiwania doznań

wg Zuckermana

Do tej teorii doprowadziły naukowca badania nad deprywacją sensoryczną. Zuckerman odkrył, że pod względem odporności na deprywację sensoryczną występują między ludźmi jaskrawe różnice. Na tej podstawie opracował koncepcję poszukiwania doznań, która, chociaż oparta tylko na jednym wymiarze temperamentu - ma ugruntowaną pozycję wśród współczesnych teorii temperamentu.

Zuckerman twierdził, że istnieją wyraźne różnice interpersonalne w optymalnym poziomie stymulacji. Cechę, która wyraża tendencję do poszukiwania bądź unikania doznań nazwał poszukiwaniem doznań. Choć badacz ten przypisuje cesze poszukiwania doznań silne podłoże biologiczne i dostrzega jej istnienie w świecie zwierząt, definicja tej cechy odwołuje się do specyficznie ludzkich doświadczeń:

Poszukiwanie doznań, to cecha zdefiniowana przez poszukiwanie zróżnicowanych, nowych, złożonych i intensywnych wrażeń i doświadczeń oraz gotowość do podejmowania ryzyka fizycznego, społecznego, prawnego i finansowego w celu dostarczenia sobie tego typu doświadczeń.

Poszukiwanie doznań nie jest cechą jednorodną. Zuckerman wyodrębnił cztery czynniki wchodzące w jej skład: Poszukiwanie grozy i przygód, poszukiwanie przeżyć, rozhamowanie, podatność na nudę.

1. Poszukiwanie grozy i przygód przejawia się w zamiłowaniu do aktywności na świeżym powietrzu i zajęć fizycznie ryzykownych, w chęci uprawiania podniecających rodzajów sportu.

2. Poszukiwanie przeżyć wyraża się w nonkonformistycznym stylu życia, angażującym umysł i zmysły - nieplanowane podróże, szukanie niezwykłego towarzystwa, narkotyki.

3. Rozhamowanie to tendencja do rozładowywania się i poszukiwania odprężenia w takich zachowaniach jak picie alkoholu, seks, hazard, hulaszczy tryb życia. Jest to cecha najsilniej uwarunkowana biologicznie.

4. Podatność na nudę objawia się awersją do powtarzania doświadczeń, rutynowej pracy, nudnych ludzi. Jej wskaźnikiem jest reagowanie niepokojem na monotonię.

Poszukiwacze doznań preferują czynności i sytuacje, które są nowe i silnie stymulujące, wiążą się z dużym ryzykiem, a także zaspokajają potrzeby hedonistyczne, bez względu na to, czy są one społecznie akceptowane, czy nie i czy są czy nie uważane za normalne. Procent alkoholików, narkomanów, przestępców, psychopatów i ludzi łamiących prawo jest wyższy wśród osób, które zajmują wysokie pozycje na wymiarze poszukiwania doznań, aniżeli wśród osób zajmujących na tym wymiarze niskie pozycje.

Jednym z ważnych elementów krytyki tej koncepcji temperamentu jest zarzut, że Zuckerman w swoich badaniach w ogóle nie uwzględnił roli czynnika środowiskowego, a zwłaszcza kontekstu społecznego w wyjaśnianiu genezy tego wymiaru i jego poszczególnych składników.

Regulacyjna teoria temperamentu (RTT)

Na strukturę temperamentu wg RTT składały się z początku dwie cechy: reaktywność i aktywność.

1. reaktywność to cecha organizmu, która wyznacza charakterystyczną dla danej jednostki wielkość (intensywność) reakcji. Niska reaktywność wyznacza duże zapotrzebowanie na stymulację, natomiast wysoka reaktywność wiąże się z małym jej zapotrzebowaniem. Źródłem stymulacji mogą być własne zachowania i stany wewnętrzne, sytuacja, w jakiej znajduje się jednostka, i jej fizyczne oraz społeczne otoczenie.

2. aktywność przejawia się w ilości i zakresie podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej. Duży poziom aktywności idzie w parze z niską reaktywnością i odwrotnie - niskiej aktywności towarzyszy zazwyczaj wysoka reaktywność. Rolą aktywności jest regulacja aktywacji do poziomu optymalnego.

W odniesieniu do funkcjonowania:

• Dla osób wysoko reaktywnych charakterystyczny jest styl działania wspomagający, wyrażający się przewagą czynności pomocniczych nad zasadniczymi. Z kolei u osób nisko reaktywnych dominuje styl działania prostolinijny, charakteryzujący się przewagą czynności zasadniczych nad pomocniczymi lub równowagą między nimi.

• W sytuacjach o bardzo wysokiej wartości stymulacyjnej jednostki wysoko reaktywne, jeżeli nie mają możliwości obniżenia poziomu tej stymulacji, wykazują spadek efektywności działania. I odwrotnie - u jednostek nisko reaktywnych, które znajdują się w sytuacji o bardzo niskiej wartości stymulacyjnej (deprywacja sensoryczna, monotonia) i pozbawione są zarazem możliwości podwyższenia tej stymulacji, następuje spadek efektywności działania.

• Kiedy istnieje możliwość wyboru sytuacji i form zachowania o określonej wartości stymulacyjnej, osoby nisko reaktywne wybierają sytuacje i zachowania charakteryzujące się raczej wysoką stymulacją, natomiast osoby wysoko reaktywne preferują zachowania i sytuacje o niskiej wartości stymulacyjnej.

• W wyjątkowych sytuacjach (nadzwyczajna motywacja, szczególna presja społeczna) różnice w poziomie efektywności działania w zależności od poziomu reaktywności mogą się nie ujawnić. Wystąpią one jednak w zakresie poniesionych kosztów psychofizjologicznych lub psychicznych. W sytuacji o dużej wartości stymulacyjnej, wymagającej szczególnej mobilizacji organizmu, są one wyższe u osób wysoko reaktywnych, a w sytuacjach ubogich w stymulację, szczególnie, kiedy wymagają one czujności - u nisko reaktywnych.

W dalszej fazie rozwoju wyodrębniono związane z powyższymi właściwościami następujące cechy temperamentu:

1. żwawość - tendencja do szybkiego reagowania, do utrzymywania wysokiego tempa aktywności i do łatwej zmiany jednego zachowania (reakcji) na inne, odpowiednio do zmian w otoczeniu.

2. perseweratywność - tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po zaprzestaniu działania bodźca (sytuacji), który do zachowanie wywołał.

3. wrażliwość sensoryczna - zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej.

4. reaktywność emocjonalna - tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyrażające się w dużej wrażliwości i niskiej odporności emocjonalnej.

5. wytrzymałość - zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności oraz w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej.

6. aktywność - tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub do zachowań dostarczających stymulacji zewnętrznej (z otoczenia).

W odniesieniu do funkcjonowania:

• reaktywność emocjonalna zwiększa wpływ stresorów na ogólny stan zdrowia psychicznego, na intensywność symptomów neurotycznych oraz na tzw. dobrostan jednostki.

• Pacjenci z zespołami depresyjnymi różnią się od osób bez tych zaburzeń obniżoną żwawością, wytrzymałością i aktywnością oraz podwyższoną reaktywnością emocjonalną i perseweratywnością.

Związek cech temperamentu ze zjawiskami stresu

1. cechy temperamentu jako moderatory stresorów.

Cechy temperamentu w relacji do zjawisk stresu mają status moderatorów, co oznacza, ze stanowią one warunek poprzedzający występowanie innych zjawisk, na które wpływają. Wszystkie stresory, interpretowane w kategoriach intensywności stymulacji, można traktować jako czynniki, które mogą być moderowane przez różne cechy temperamentu.

Pod wpływem wysokiego poziomu aktywacji obniża się tolerancja na wydarzenia życiowe o znacznej intensywności. Przy niskim poziomie aktywacji następuje obniżenie tolerancji na wydarzenia o niskiej wartości stymulacyjnej (deprywacja, izolacja).

Poziom aktywacji jest to cecha temperamentu, w której występują względnie stałe różnice indywidualne. U niektórych osób występuje permanentnie wysoki poziom aktywacji, u innych zaś poziom aktywacji jest chronicznie niski. Gray wymiar ten nazwał aktywowalnością.

W odniesieniu do funkcjonowania:

• niski stopień aktywowalności (ekstrawersja, silny układ nerwowy, niska reaktywność emocjonalna) wchodząc w interakcję z wydarzeniami o skrajnie niskiej wartości stymulacyjnej (deprywacja, izolacja), obniżają tolerancję na te wydarzenia. Jednostki o takich cechach są w tych sytuacjach bardziej podatne na powstanie stanu stresu.

• wysoki stopień aktywowalności (introwersja, mała siła układu nerwowego, wysoka reaktywność emocjonalna) pozostając w interakcji z wydarzeniami życiowymi o dużej wartości stymulacyjnej (nadmierny hałas, stresory traumatyczne), wzmacnia efekt tych wydarzeń. Jednostki o takich cechach obniża się tolerancja na silnie stymulujące wydarzenia i w takich sytuacjach ich podatność na powstanie stanu stresu jest większa.

2. Temperament jako moderator kosztów psychofizjologiczny stanu stresu.

Ekstremalny lub długo utrzymujący się stan stresu (podwyższony poziom lęku, depresja, wzmożone pobudzenie emocjonalne, odbiegające od normy zmiany fizjologiczne i biochemiczne organizmu) prowadzi niekiedy do zaburzeń w zachowaniu i osobowości, a nawet do trwałych zmian patologicznych. Jednym z czynników determinujących wielkość kosztów psychofizjologicznych stanów stresu jest temperament jednostki. Cechy temperamentu stanowić mogą czynnik, który zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się zaburzeń i patologii w wyniku doznawanego stresu. Dla podkreślenia tego wprowadzono pojęcie temperamentalnego czynnika ryzyka (TCR). Oto definicja TCR:

jest to jakakolwiek cecha temperamentu lub konfiguracja cech, które w interakcji z innymi czynnikami działającymi bardzo intensywnie, stale lub cyklicznie (np środowisko fizyczne i społeczne, oddziaływania wychowawcze, charakterystyki jednostki) zwiększają ryzyko rozwoju zaburzeń zachowania czy patologii oraz sprzyjają kształtowaniu się osobowości nieprzystosowanej.

TCR należy do kategorii względnego ryzyka. Oznacza to, że fakt, iż dana cecha lub zespół cech zwiększają prawdopodobieństwo pojawienia się zaburzeń, zależy od kontekstu, w jakim występują.

• Pacjenci cierpiący na choroby nowotworowe charakteryzują się istotnie niskim poziomem neurotyczności i psychotyczności i są raczej ekstrawertykami niż introwertykami. Typowy dla pacjentów nowotworowych niski poziom neurotyczności i wysoki poziom ekstrawersji próbuje się wyjaśnić tym, że osoby chore na raka mają tendencję do tłumienia lub wyparcia emocji.

• W powstawaniu choroby wieńcowej istotną rolę odgrywają neurotyczność i psychotyczność (wrogość, agresywność). Obie te cechy temperamentu wchodzą w interakcję ze stresorami, zwiększając ryzyko powstania choroby wieńcowej.

Inteligencja

CO TO JEST INTELIGENCJA?

Pojęcie inteligencji nie jest jednolite, co pokazuje przegląd stanowisk zaprezentowanych poniżej.

Chcąc uchwycić istotę inteligencji, warto zadać pytania, jaką rolę odgrywa ona w życiu człowieka, w jaki sposób reguluje nasze zachowanie. Biorąc te pytania za punkt wyjścia, można wyodrębnić kilka stanowisk, reprezentujących różne rozumienie inteligencji. Oto wybrane modele inteligencji:

1. Model adaptacyjny inteligencji stworzony został przez W. Sterna na początku XX wieku i należy jak dotąd do najbardziej popularnych. Należy dodać, że Stern wprowadził tzw. iloraz inteligencji. Oto definicja inteligencji wg Sterna: inteligencja to ogólna zdolność adaptacji do nowych warunków i do wykonywania nowych zadań.

Z adaptacyjnym modelem inteligencji powiązane jest rozumienie tego zjawiska w kategoriach efektywności działania. Oznacza to, że inteligencja jest właściwością psychiczną, która przejawia się we względnie stałej, charakterystycznej dla jednostki efektywności wykonania zadań.

Model adaptacyjny mimo swej atrakcyjności ze względu na łatwość pomiaru skuteczności zachowania, ma jednak tę wadę, że poziom efektywności czynności intelektualnych uwarunkowany jest nie tylko zdolnościami umysłowymi. Zależy on m.in. również od motywacji jednostki, od jej temperamentu, osobowości, a więc od cech, które trudno zaliczyć do kategorii inteligencji.

2. Inteligencja jako zdolność uczenia się. Jednym z klasycznych przedstawicieli tego gatunku jest G. A. Ferguson. Jego zdaniem chodzi tu o nabyty przez jednostkę repertuar zgeneralizowanych technik uczenia się. Niektórzy badacze podkreślają, ze miarą tak rozumianej inteligencji jest stopień trudności materiału (zadania), który potrafimy sobie jeszcze przyswoić (nauczyć się).

Zwolennicy poglądu, że inteligencja to właściwość typowo ludzka, krytycznie odnoszą się do tego modelu. Jak wiadomo bowiem, zwierzęta dysponują wyuczonym przez nie repertuarem zachowań. Im szybciej zwierzę potrafi wyuczyć się określonych zachowań i im szerszy jest ich wachlarz, tym wyższa jest jego inteligencja.

3. Inteligencja jako zdolność rozwiązywania problemów. Nurt ten reprezentowany jest m.in. przez jednego z najwybitniejszych psychologów ubiegłego stulecia, J. Piageta. Czynność rozwiązywania problemów polega na angażowaniu wielu procesów umysłowych, takich jak na przykład rozumienie, rozumowanie, wnioskowanie, myślenie abstrakcyjne, wykrywanie itd. Zwolennicy tego ujęcia inteligencji koncentrują się więc na procesach umysłowych, a nie na trwałych właściwościach intelektualnych człowieka. Stąd też mówią raczej o zachowaniu inteligentnym niż o inteligencji. Inteligencja ujęta w kategoriach procesów intelektualnych, ma swoją specyfikę rozwojową, a jej jakość zmienia się w zależności od rodzaju rozwiązywanego zadania.

4. Podejście operacjonistyczne polega na definiowaniu pojęć za pomocą opisu operacji określających ich zastosowanie. Idea ta stanowi podstawę kierunku filozoficznego - operacjonizmu i znalazła swoje odbicie w rozumieniu inteligencji zaproponowanym przez amerykańskiego psychologa E. G. Boringa w latach dwudziestych XX w. Definicja, wg której wystarczy jedynie informacja o rodzaju testu, którym dokonuje się pomiaru inteligencji. Takie rozumienie, choć bardzo atrakcyjne, bowiem dla jej określenia wystarczy podać metodę jej badania, ma jednak istotne braki. Najważniejszy jest ten, że takie ujęcie nie posuwa nas naprzód w rozumieniu istoty inteligencji.

Jak z powyższego przeglądu wynika, wśród badaczy brak jest zgodności w odpowiedzi na pytanie, czym jest inteligencja. Należy dodać, że istnieją również rozbieżne poglądy w sprawie genezy zdolności intelektualnych, a stanowiska wahają się od stwierdzenia, że inteligencja jest dziedziczna do stwierdzenia, że jest w pełni nabyta.

5. STRELAU:

Inteligencja to konstrukt teoretyczny odnoszący się do względnie stałych warunków zewnętrznych, współdeterminujących efektywność działań wymagających udziału typowo ludzkich procesów poznawczych. Te warunki wewnętrzne kształtują się pod wpływem interakcji genotypu, środowiska i aktywności własnej.

Konstruktowi teoretycznemu odpowiada rzeczywiście istniejące zjawisko - tzw. zachowanie inteligentne. Pod względem tego rodzaju zachowań ludzie różnią się między sobą i różnice te są względnie stałe.

Względnie stałe warunki wewnętrzne organizmu - są to mechanizmy anatomofizjologiczne ośrodkowego układu nerwowego (jakość tkanki nerwowej, szybkość przebiegu procesów nerwowych i plastyczność ośrodkowego układu nerwowego), leżące u podstaw zachowania inteligentnego.

Inteligencja jest wynikiem interakcji czynników: genetycznego, środowiska i aktywności własnej. Udział wszystkich trzech czynników w kształtowaniu inteligencji jest niezbędny i równie istotny. W procesie interakcji tych czynników szczególną rolę odgrywa aktywność własna jednostki i to co najmniej z dwóch powodów. Aktywność jednostki determinuje na ile i w jaki sposób wpływ środowiska zostaje przez nią zinterioryzowany (uwewnętrzniony). Ponadto dzięki aktywności jednostki dokonują się zmiany w samych warunkach wewnętrznych (a więc w mechanizmach anatomofizjologicznych), podobnie jak aktywność motoryczna wpływa m.in. na rozwój układu mięśniowego.

Człowiek może czasem działać poniżej swych zdolności, gdy na przykład potencjalne możliwości rozwoju uzdolnień nie zostały wykorzystane, nie może jednak działać powyżej owej niewidzialnej bariery, jaką stanowi poziom jego uzdolnień.

Charakterystyka ilorazu inteligencji

Z licznych badań prowadzonych nad ilorazem inteligencji wynika jednoznacznie, że różnice indywidualne w inteligencji układają się zgodnie z krzywą Gaussa. Z rozkładu ilorazów inteligencji wynika, że ok. 2% całej populacji stanowią osoby, które uzyskują iloraz inteligencji poniżej 70 jednostek. Jest to grupa charakteryzująca się niedorozwojem umysłowym. Na drugim biegunie tej krzywej znajduje się również ok. 2% osób, których iloraz inteligencji wynosi co najmniej 130 punktów. One to charakteryzowane są jako wybitne umysłowo. Około 95% populacji ludzkiej posiada iloraz inteligencji mieszczący się w granicach 70 - 130 jednostek. Jak łatwo się domyśleć, ta dominująca pod względem ilościowym część ludzi, dla których między innymi przystosowany jest program nauczania w szkole podstawowej, jest pod względem możliwości intelektualnych bardzo zróżnicowana. Psychologowie dokonywali zatem klasyfikacji inteligencji biorąc za punkt wyjścia podział ilorazów na jednakowe przedziały liczbowe.

Kategoria inteligencji	Iloraz inteligencji	Procent badanej populacji
Opóźnienie umysłowe	69 i poniżej	2,2
Na granicy normy	70 - 79	6,7
Poniżej przeciętnej	80 - 89	16,1
Przeciętna	90 - 109	50,0
Powyżej przeciętnej	110 - 119	16,1
Wysoka	120 - 129	6,7
Bardzo wysoka	130 i powyżej	2,2

II mierzony Skalą Inteligencji Wechslera dla Dorosłych, gdzie średni II przybiera wartość 100, a odchylenie standardowe 15.

Kategorie inteligencji zawarte w tabeli mają charakter czysto umowny, a ich zastosowanie praktyczne jest znikome. Wynika to między innymi stąd, że w życiu codziennym nie uwidacznia się różnica w zachowaniu osób różniących się, dajmy na to, 10 punktami. Jest tak dlatego, że o zachowaniu człowieka, w tym również o jego efektywności funkcjonowania poznawczego, decydują różne czynniki, a nie tylko te zdolności, które ujawniają się w pomiarze testowym. Różnica w możliwościach poznawczych między ludźmi rzuca się w oczy dopiero wtedy, gdy mamy do czynienia z większymi rozbieżnościami. Dotyczy to zwłaszcza osób, które znajdują się w dolnych przedziałach podanej klasyfikacji.

Inteligencja na granicy normy: osoby z II 70 - 79, a częściowo również poniżej przeciętnej (80 - 89) wymagają odrębnego traktowania, szczególnie, jeśli wziąć pod uwagę ich funkcjonowanie w warunkach szkolnych. Dzieci takie uczęszczają do normalnej szkoły podstawowej. Z reguły stanowią one dla nauczyciela trudny problem dydaktyczny. Źródłem tego jest przede wszystkim słabo rozwinięte u tych uczniów myślenie abstrakcyjne, mała zdolność do analizy i uogólnień oraz do chwytania istoty rzeczy i do wnioskowania logicznego. Dobra pamięć pozwala im częściowo zrekompensować te braki. Są one w stanie nadążyć za wymogami programu szkoły pod warunkiem systematycznej i długotrwałej pracy. Bardzo ważnym czynnikiem jest właściwe wzbudzenie motywacji do nauki oraz odpowiednia reakcja otoczenia na ich niepowodzenia szkolne.

Inteligencja przeciętna: (90 - 110) takie osoby stanowią 50 % populacji. Osoby, których II znajduję się bliżej 110 charakteryzują się większymi możliwościami intelektualnymi, szczególnie w działalności akademickiej, aniżeli te, których II zbliża się do 90. Dla tej grupy osób nie ma ograniczeń w działalności życiowej, w tym również zawodowej, która nie zależy od wykształcenia akademickiego czy też zdolności specjalnych.

Inteligencja powyżej przeciętnej i wysoka: (110 - 119 i 120 - 129), spośród tych osób rekrutują się zwykle kandydaci na studia wyższe. Będąc uczniami łatwo uczą się w szkole i często przejawiają tendencję do samokształcenia. Są zdolne do opanowania dowolnego przedmiotu szkolnego. Większość osób uprawiających zawody o wysokich kwalifikacjach, reprezentuje te kategorie inteligencji.

Wybitne zdolności umysłowe: (130 i więcej). Odsetek takich osób, charakteryzujących się bardzo wysoką inteligencją, jest niewielki. Szacuje się, że ta grupa stanowi około 2,2% całej populacji. Mówiąc o wybitnych zdolnościach, a tym bardziej o talencie, należy nawiązać do zasadniczego podziału wszystkich zdolności na ogólne i specjalne. Zdolności specjalne determinują efektywność wykonywania czynności w specyficznej sferze działalności danego człowieka. Czasem używa się terminu „uzdolnienia”, chcąc przez to podkreślić, że w przypadku wielu zdolności mamy do czynienia z określoną konfiguracja bardziej specyficznych zdolności (np. uzdolnienia muzyczne - słuch tonalny, słuch harmoniczny, wyczucie rytmu, pamięć melodii). Wyniki przeprowadzonych badań podłużnych (trwających wiele lat od dzieciństwa badanych po wiek dorosły) na wybitnie inteligentnych osobach można sprowadzić do kilku zasadniczych wniosków:

• pod względem rozwoju fizycznego - wzrost, waga ciała, wzrok, słuch, liczba przebytych chorób - dzieci o wysokim II dominowały w sensie pozytywnym nad grupą kontrolną.

• Dzieci wybitnie zdolne charakteryzowały się wcześniejszym rozwojem funkcji psychicznych, szczególnie poznawczych. Szybciej osiągały dojrzałość szkolną, a w klasie wyprzedzały pod względem osiągnięć szkolnych i aktywności poznawczej swoich kolegów

• Warunki domowe oraz SES rodziców były zdecydowanie lepsze

• Pod względem osiągnięć naukowych i kwalifikacji zawodowych grupa ta znacznie wyprzedzała grupę kontrolną.

Należy jednak zaznaczyć, że nie wszystkie osoby charakteryzujące się w dzieciństwie wysokim II osiągnęły wybitne rezultaty zawodowe czy, ogólniej, powodzenie w życiu. Badania wykazały, że osoby z wybitną inteligencją z osiągnięciami i bez osiągnięć życiowych różnią się przede wszystkim cechami osobowości. Osoby o wysokich osiągnięciach charakteryzowały się lepszym zdrowiem psychicznym, większą stałością emocjonalną i lepszym przystosowaniem społecznym. Największy kontrast między obu grupami wystąpił w przystosowaniu emocjonalnym i społecznym oraz w potrzebie osiągnięć.

Inne badania wykazały, że pod względem szeregu wskaźników (w tym osiągnięć życiowych) osoby przekraczające 170 niczym nie różniły się od tych, które nie osiągnęły 170. Na tej podstawie sformułowano wniosek, że różnice w ilorazie inteligencji, kiedy dotyczą wielkości powyżej 140 jednostek, nie wpływają na poziom osiągnięć życiowych. A nawet okazało się, że osoby powyżej 150 miały specyficzne problemy związane ze zdrowiem, przystosowaniem do pracy, ze stosunkiem do rówieśników i otoczenia, z izolacją społeczną itp. Problemy te są szczególnie ostre w okresie szkoły podstawowej.

Addytywny - część informacji genetycznej przekazywana z pokolenia na pokolenie; nieaddytywny - specyficzna dla każdej jednostki interakcja genów. Czynnik ten nie jest przekazywany genetycznie.

9

---