Przemoc - agresja - mobbing - sposoby przeciwdziałania

„Przemoc - siła przeważająca czyjąś siłę, fizyczna przewaga wykorzystywana do czynów bezprawnych dokonywanych na kimś; narzucona bezprawnie władza, panowanie; czyny bezprawne, dokonywane z użyciem fizycznego przymusu; gwałt”

(„Słownik Języka Polskiego” PWN, 1979, str. 986)

Zdaniem Ireny Pospiszyl (1998, str. 14) „przemocą są wszelkie nieprzypadkowe akty godzące w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji”.

I. Pospiszyl unika w tej definicji zaliczanie do przemocy zachowań nieświadomych, przypadkowych, - będących efektem nieszczęśliwego zbiegu okoliczności oraz zachowań krzywdzących wynikających z ludzkiej bezradności.

Tak rozumiana przemoc w coraz większym stopniu jest obecna w życiu współczesnego człowieka. Pojawia się w rodzinie, grupie rówieśniczej, zakładzie pracy, życiu społeczno - politycznym.

Pierwotnie za przemoc uważano nadużycie siły. Obecnie przyjmuje się, że przemoc to takie zachowania jednostki lub grupy, w wyniku których inne osoby ponoszą uszczerbek na ciele lub w zakresie funkcji psychicznych. Jest to zachowanie agresywne i jednocześnie destruktywne w stosunku do innej osoby lub grupy osób. Różnica między tym co potencjalnie być może, a tym co aktualnie jest - określa siłę negatywnego wpływu jakim jest przemoc.

Spojrzenie na przemoc od strony jej skutków opisuje Joachim Kondziela (1974, str. 62). Jego zdaniem „przez przemoc będziemy rozumieć takie wywieranie wpływu na ludzi, w wyniku którego ich aktualny poziom rozwoju somatycznego i duchowego jest mniejszy niż potencjalny poziom tego rozwoju”. Jest to spojrzenie z punktu widzenia skutków przemocy, z punktu widzenia ofiary, na którą przemoc jest skierowana. Przemoc może mieć charakter instrumentalny, czyli być środkiem do realizacji określonych celów. Może mieć również charakter bezinteresowny - powodować zadowolenie z faktu znęcania się nad innymi. Często okrucieństwo jest traktowane jako możliwość dobrej zabawy i zaspokojenia potrzeby doznawania przyjemności.

(K.Kmiecik - Baran, 2000r.; Z.Brańka, M.Szymański, 1998r.)

Klasyfikacja form przemocy

Biorąc pod uwagę stan emocji sprawców przemocy można wyróżnić przemoc spontaniczną (gorącą) i instrumentalną (chłodną).

Przemoc gorąca - charakteryzuje się złością, gniewem, furią, agresją oraz różnego rodzaju formami ekspresji: krzyki, rękoczyny, impulsywne zachowanie, gwałtowne zadawanie bólu. U jej podstaw leży furia, która rodzi się z niemocy i frustracji.

Furia jest erupcją skumulowanych i niemożliwych do powstrzymania uczuć gniewu i wściekłości. W jej wyniku dochodzi do utraty kontroli emocjonalnej i kontroli nad zachowaniem. Furia wynikająca z frustracji i niemożności prowadzi w rezultacie do aktów przemocy. Przemoc gorąca jest najłatwiej zauważalna i najbardziej spektakularna. Pojawia się nagle i stosunkowo szybki znika.

Przemoc chłodna - do jej wyzwolenia niepotrzebna jest furia, gniew czy intencja zaszkodzenia komuś. Najistotniejszy w tego rodzaju przemocy jest cel, który sprawca chce osiągnąć. Chłodna przemoc to realizacja celi (np. dokonanie zemsty); często uważa się ją za usprawiedliwioną. Wyłania się ona z działań podejmowanych z pewną premedytacją. Bardzo często te działania mają pozytywne cele: przestrzeganie pewnych reguł; realizowanie jakiejś filozofii, wiary, ideologii; czyjeś dobro.

Przemoc symboliczna - prowadzi do uznania kultury istniejącej jako jedynej, odrzuca wzory zachowania wyniesione z domu - odbiegające od panującej kultury. Jest to przekaz wzorów, zachowań, znaków i symboli zesłanej ??? kultury z narzuceniem ich znaczeń i interpretacji.

Przemoc interpersonalna - (inaczej przemoc bezpośrednia)- jest odczuwalna i postrzegana przez podmiot jako czynność użycia przeważającej siły fizycznej, bądź jako opresja psychiczna, czy wreszcie jako stan zależności. Realizacja elementarnych potrzeb i interesów zależy od podporządkowania się innemu podmiotowi. Jest to przemoc dokonująca się w bezpośrednich relacjach międzyludzkich.

Przemoc strukturalna - (inaczej pośrednia) - jest przeciwieństwem przemocy bezpośredniej; nie musi zawierać fizycznego ataku, zamiaru fizycznej napaści czy psychicznego zranienia.

Przemoc strukturalna jest często odbierana jako coś naturalnego. Znajduje się w strukturach społecznych, politycznych, kulturowych. Jest to rodzaj ukrytej przemocy - z trudem dostrzeganej przez ludzi zanurzonych w tych strukturach.

Przemoc aksamitna - w tym przypadku występuje przedawkowanie miłości, nadopiekuńczości.

(J. Papież, A. Płukis 1998r.; Kmiecik - Baran 2000r.; J. Bińczycka 1997r.).

Przemoc fizyczna i psychiczna

Przy podziale przemocy na przemoc fizyczną i przemoc psychiczną uwaga skupiona jest na charakterystyce samego czynu, samego wpływu stanowiącego istotę przemocy.

Przemoc fizyczna - oznacza wszystkie celowe formy zachowań, w konsekwencji których ofiara doznała bólu i cierpienia.

Z przemocą fizyczną mamy do czynienia gdy dochodzi do bicia, zadawania bólu, izolowania w ciasnej przestrzeni.

Przemoc emocjonalna, psychiczna - występuje w sytuacjach, gdzie stosunki interpersonalne ulegają patologizacji. Przejawia się brakiem szacunku, któremu towarzyszy poniżanie, ośmieszanie, wyzywanie, straszenie strony podporządkowanej. (Bińczycka 1997r.)

Objawy przemocy

Objawami fizycznymi są różnego rodzaju obrażenia i uszkodzenia ciała (np. obrzęki, sińce, rany, złamania, blizny na ciele, a nawet trwałe ubytki zdrowia.

Objawami emocjonalnymi są np. wzrost lęku, niepokoju, wzmożona czujność, wzrost napięcia emocjonalnego, zmienność nastroju, niska samoocena, poczucie odrzucenia, depresja, skłonność do izolacji, słaba kontrola emocji, impulsywność.

Objawy emocjonalne często ujawniają się później, długo po ustąpieniu przemocy,

w obliczu stresu sytuacyjnego lub jakiegoś problemu. Mogą się rozwijać stopniowo w postaci bardziej zakamuflowanej (np. fobii, skłonności depresyjnych).

Objawy społeczne - najczęściej spotkanym zachowaniem jednostek doświadczających przemocy jest wzrost agresywności w stosunku do otoczenia. Objawami społecznymi jest np. nieufność wobec innych, niekontrolowane wybuchy złości, nieumiejętność nawiązywania kontaktu, wrogość, wyuczona bezradność, spadek poczucia kompetencji.

(J. Pospiszyl, 1999r. )

Zjawisko agresji

„Słownik Języka Polskiego” definiuje agresję jako „zachowanie zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobnikach lub rzeczach” (M.Szymkowiak, 1988, s.17)

W „Słowniku Pedagogicznym” agresja zdefiniowana jest jako „działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywołującym u osobnika niezadowolenie lub gniew. Celem agresji jest wyrządzenie szkody przedmiotowi agresji”. (W,Okoń, 1984, s.17)

Z punktu widzenia psychologicznego „agresja jest to forma inicjowanego ataku wyrządzającego szkody fizyczne lub moralne określonym osobom lub grupom społecznym”.(Z.Skorny). Agresja może być intencjonalna (celowa) lub nieintencjonalna.

Rodzaje zachowań agresywnych

Agresja najczęściej jest skierowana na zewnątrz na inne osoby - mamy wtedy do czynienia z agresją fizyczną bądź słowną.

Agresja fizyczna może przybierać formę zachowań napastliwych lub destruktywnych o bezpośrednim lub pośrednim charakterze. Agresja fizyczna wyrażona jest w postaci otwartej napaści na drugą osobę lub zniszczenia cudzej własności.

Agresja słowna może przybierać formę wypowiedzi napastliwych, szkodzących i poniżających. Agresja słowna przejawia się w postaci odrzucenia, groźby, może być wyrażona również poprzez ośmieszanie czy poniżanie danej osoby.

Znacznie rzadziej agresja jest kierowana na własną osobę (do wewnątrz). Taka osoba niszczy sama siebie poprzez samokrytykę, samoponiżenie, samookaleczenie doprowadza do autodestrukcji. (J.Papież, A.Płukis, Z.Brańka, M.Szymański, 1998.)

Rozróżnić można także agresję wrogą (emocjonalną) i instrumentalną.

Agresję wrogą poprzedza gniew, jest wywołana złością, która wymyka się spod kontroli. Jej celem jest zadanie bólu lub zranienie. Zachowania agresywne mogą zostać wzmocnione przez oglądanie pożądanego efektu - bólu i cierpienia ofiary.

Agresja instrumentalna jest działaniem na czyjąś szkodę zmierzającym do osiągnięcia jakiegoś nieagresywnego celu. Jest to działanie podejmowane z premedytacją. Efektem agresji instrumentalnej może być również ból i zranienie, ale nie stanowi to w tym przypadku celu podjętego działania. (E.Aronson, 1997; R Cialdini, 2002; M.H.Davies, 2001)

Mężczyźni i kobiety różnią się skłonnościami do agresji emocjonalnej i instrumentalnej. U kobiet agresja częściej służy wyładowaniu złości, podczas gdy mężczyźni traktują ją jako narzędzie, za pomocą którego można podporządkować sobie innych

Widać różnicę w rodzaju stosowanej przemocy: kobiety częściej stosują przemoc psychiczną, wyrządzają krzywdę emocjonalną(uczucie zazdrości, wpadanie w złość). Natomiast mężczyźni częściej uciekają się do przemocy fizycznej. (R.B.Cialdini, 2002)

Ekstremalną formą agresji jest okrucieństwo. Jest to działanie niszczące fizycznie lub psychicznie żywą istotę, w sposób szczególnie gwałtowny lub wymyślny. Okrucieństwo może pojawiać się jako efekt nienawiści, która ma swoje źródło w poczuciu krzywdy, niesprawiedliwości, poniżeniu. Również akt zemsty jest kategorią okrucieństwa. Może to być działanie pod wpływem nagłego impulsu, jednak bardzo często zemsta jest realizowana przemyślanie. Okrucieństwo występuje także jako wyładowanie nagromadzonej agresji, będące wynikiem wewnętrznych , kumulujących się napięć lub frustracji. Inne odmiany okrucieństwa to okrucieństwo z ciekawości, dla zabawy, lub przyjemności(nazywane sadyzmem). Jeszcze innym rodzajem okrucieństwa jest chęć panowania nad innymi poprzez wzbudzanie atmosfery grozy, strachu, a zarazem podziwu.

Przyczyny i cele zachowań agresywnych

Przyczyny - istnieje wiele czynników sytuacyjnych, które są odpowiedzialne za występowanie zachowań agresywnych, począwszy od procesów neurologicznych i chemicznych, a skończywszy na uwarunkowaniach społecznych. Agresja bywa również wynikiem prowokacji lub obecności bodźca wywołującego agresję np. przedmiotu kojarzonego potocznie z działaniami agresywnymi.

Jeżeli chodzi o czynniki sytuacyjne, to agresję mogą wywoływać chwilowe nieprzyjemne doznania, takie jak ból czy upał, albo trwałe frustracje, na przykład płynące z trudności materialnych. Na poziomie interakcji odczuwana przykrość lub obecność broni mogą wywołać skojarzenia prowadzące do wzrostu agresywności. Ludzie mający agresywne skłonności sami tworzą nieprzyjemne dla siebie sytuacje, które z kolei wywołują w nich jeszcze większą agresję.

Cele zachowań agresywnych:

Agresja może służyć wielu różnym celom. Jednym z celów agresji jest rozładowanie odczuwalnej przykrości. Agresja powodowana przykrością może być uwarunkowana chwilowymi stanami pobudzenia fizjologicznego lub trwałą skłonnością. Nawet akty bezpośredniej przemocy fizycznej mogą wynikać z wielu rozmaitych motywów. Jedni biją, aby uchronić swój status, drudzy, aby wykorzystać ofiary ku swemu zadowoleniu, jeszcze inni - dla rozładowania nadmiaru frustracji. Wiele agresywnych zachowań ma podłoże autoprezentacyjne. Niektórzy zachowują się agresywnie, aby sprawdzić wrażenie kogoś groźnego i w ten sposób zmusić innych do posłuchu. Agresja może pomóc zachować twarz w razie fizycznego bądź werbalnego ataku. Celem agresji może też być chęć wpływania na ludzi, uzyskania władzy i dominacji. Stworzenia wrażenia, że jest się twardym, zyskania pieniędzy i uznania społecznego lub po prostu rozładowania nieprzyjemnych emocji. Zachowanie agresywne może wynikać także z potrzeby samoobrony lub obrony innych ludzi. Niektórzy badacze, jak Zygmunt Freud, twierdzili, że agresja może być celem samym w sobie.

(R.B.Cialdini, 2002; M.Leary, 2002; E.Aronson, T.Wilson, R.Akert, 1997)

Frustracja a agresja

Agresję może spowodować każda nieprzyjemna lub przykra sytuacja, taka jak gniew, cierpienie, nuda itp. Spośród tych przykrych sytuacji głównym czynnikiem wywołującym agresję jest frustracja. Frustracja jest większa, gdy cel jest blisko, a coś lub ktoś przeszkadza w dążeniu do niego. Gdy przeszkoda jest niespodziewana lub gdy wydaje się nieuzasadniona, frustracja wzrasta jeszcze bardziej. Jeśli jednostka dążąca do jakiegoś celu zostanie w tym powstrzymana, to wynikająca stąd frustracja zwiększa prawdopodobieństwo agresywnej reakcji. (E.Aronson, 1999r. s.334-335)

Teoria frustracji-agresji:

Teoria, zgodnie z którą przeszkody występujące na drodze do osiągnięcia upragnionego celu zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji agresywnych. (E.Aronson, T.Wilson, R.Akert 1997, s.505)

Istnieje kilka czynników, które mogą zwiększać doznania frustracji i w efekcie sprzyjać wystąpieniu agresji. Jednym z nich jest dystans dzielący nas od upragnionego celu lub obiektu. Im bliżsi jesteśmy realizacji naszych zamierzeń, tym większa jest nasza frustracja przy napotkaniu przeszkody. I więcej doświadczamy frustracji, tym bardziej jesteśmy skłonni zareagować agresją.

Tendencje agresywne wzrastają także wtedy, gdy frustracja dotyka nas niespodziewanie lub gdy uważamy, że doświadczamy jej niesłusznie. Frustracja nie zawsze prowadzi do agresji. Na ogół wywołuje ona złość czy irytacje, a zachowania agresywne jedynie w innych sprzyjających im okolicznościach. (E.Aronson, T.Wilson, R.Akert 1997r.)

Mobbing

„ Zjawisko mobbingu ma miejsce wówczas, gdy ofiara przez dłuższy czas jest wielokrotnie narażona na negatywne działanie ze strony innej osoby lub osób ”

( D.Olweus, 1998 )

Celem mobbingu jest izolowanie ofiary ze środowiska, ośmieszenie jej i poniżenie. Zjawisko to obejmuje różne formy szykan i prześladowania. Pojęcie mobbingu obejmuje swoim zakresem również przemoc i agresję.

Jest to sytuacja, gdy ktoś wyrządza komuś innemu krzywdę lub przykrość. Działania osoby atakującej mogą przyjmować postać przemocy fizycznej (bezpośredniej) lub mogą też mieć postać werbalną np. gróźb czy złośliwości.

Aby móc powiedzieć, że mamy do czynienia ze zjawiskiem mobbingu musi zaistnieć kilka czynników. Negatywne działania wobec ofiary muszą się powtarzać i trwać przez pewien okres (minimum 6 miesięcy ). Nie są to sporadyczne przypadki negatywnych działań.

Mobbing jest często działaniem o zróżnicowanym natężeniu prześladowania : szykany mogą nasilać się lub osłabiać. Ofiara mobbingu charakteryzuje się tym, że nie potrafi, nie jest w stanie sama się obronić. Osoba „ atakująca ” ma znacznie mocniejszą pozycję od ofiary. Nierównowaga sił jest jedną z charakterystycznych cech mobbingu.

Mobbing dotyczy głównie dyskryminacji, obszarów nękania psychicznego i prześladowania. Ma on na celu wyłączenie konkretnej osoby z jakiejś grupy poprzez zaczepienie, nieprzyjazne wypowiedzi itp. Mobbing jest pewnego rodzaju terrorem psychicznym np. poprzez ośmieszanie i poniżanie ofiary przez złośliwe plotki. Może mieć formę prześladowania bezpośredniego lub pośredniego.

Bezpośrednie prześladowanie polega na otwartym ataku ofiary (werbalnym i fizycznym) a pośrednie na odizolowaniu jej od reszty grupy i doprowadzenie do jej wyobcowania i odrzucenia. Jest to wrogie i nieetyczne powtarzające się zachowanie; pod jego wpływem ofiary stają się bezradne, są pozbawione możliwości obrony. Skutkiem takiego maltretowania jest społeczne poszkodowanie ofiary oraz osłabienie jej kondycji psychicznej.

Mobbing jest działaniem bezinteresownym. Jego sprawcy nic nie zyskują w zamian i nie wykazują również żadnych wyrzutów sumienia.

W przypadku mobbingu rzadko można mówić o przemocy fizycznej. W większości przypadków jest to raczej bardziej wyrafinowane działanie (dyskryminowanie, prześladowanie; poniżenie i ośmieszanie ofiary). ( D.Olweus, 1998; K.Kmiecik - Baran, 2000 )

Mobbing w szkole

Niewątpliwie dla uczniów szkoła jest miejscem gdzie najczęściej mogą stać się ofiarą mobbingu. To właśnie tam zdarza się większość szykan.

Aż jedna trzecia uczniów polskich szkół uważa się za ofiary rówieśniczej przemocy. Najczęściej jednak wcale nie jest to bicie, kopanie czy znęcanie się w ramach szkolnej fali, ale terror psychiczny. Tego rodzaju nękanie i psychiczne wykańczanie dziecka przez kolegów, a często i przez całą klasę, psychologowie nazywają mobbingiem. Co trzeci polski uczeń w szkole staje się ofiarą przemocy. Najczęściej takiej, której nie zapobiegną instalowane przy szkolnych drzwiach wykrywacze metalu ani wynajmowani przez dyrektorów ochroniarze. Okrucieństwo w polskich szkołach nie zawsze jest krwawe. Coraz częściej sprowadza się do nękania psychicznego.

Przemoc jest we wszystkich szkołach. Największym problemem dzieci nie jest jednak bicie i bójki, lecz wyśmiewanie i wyszydzanie przez rówieśników. Mobbing, czyli długotrwałe nękanie, izolowanie i psychiczne wykańczanie dziecka przez rówieśników, przebiega zwykle przy braku reakcji nauczyciela. Łatwiej zauważyć, że ktoś jest pobity, dużo trudniej - że jest szykanowany przez klasę, atakowany złośliwymi docinkami czy plotkami. Nauczyciel musi wiedzieć, jak rozmawiać z uczniami. Ani ofiara, ani neutralny świadek nie alarmują go o sprawie, bo uczniowie boją się sprawców i nie wierzą w skuteczność dorosłych. Tymczasem syndrom ofiary ciągnie się za dzieckiem przez całe dorosłe życie.

Niekiedy klasowemu mobbingowi sprzyja nauczyciel: okazując niechęć uczniowi mającemu kłopoty w szkole, wyśmiewając jego wypowiedzi, używając krzywdzących określeń, a nawet przezwisk.

Do tragicznych następstw mobbingu zalicza się chorobę psychiczną, inwalidztwo i samobójstwo. Po dłuższym mobbingu, który może trwać latami, stan psychiczny ofiar podobny jest do stanu psychicznego osób, które przeżyły wielkie katastrofy, zostały wzięte jako zakładnicy, stały się ofiarami gwałtu. Aby szkolny koszmar nie miał tak tragicznego finału, prześladowanemu przez rówieśników dziecku potrzebna jest natychmiastowa pomoc dorosłych. Tej zaś udziela się tylko po postawieniu trafnej diagnozy.

Niestety, nawet szkolni pedagodzy i ulegający ich sugestiom rodzice często zauważają u dziecka "jedynie" lęki, depresję, bezsenność i zwyczajną niechęć do nauki, a nie tzw. zespół człowieka maltretowanego. Zwykle również gotowi są szukać przyczyn mobbingu raczej w niedopasowaniu ucznia do grupy aniżeli w zbiorowym spisku.

80% procent uczniów nie lubi szkoły z powodu złych relacji z nauczycielami i kolegami. Aż jedna trzecia dzieci nie przyznaje się nikomu do swojego problemu - wynika z badań stowarzyszenia Bliżej Dziecka. Ofiara prawie zawsze czymś się wyróżnia w grupie rówieśników: ubiorem, budową, ułomnością, wiedzą. Socjolodzy zaobserwowali, że może się nią stać zarówno dziecko aroganckie i agresywne, mające kłopoty z nauką i lekceważące szkolne środowisko, jak i prymus wyprzedzający rówieśników dojrzałością intelektualną. Inność zawsze budzi niechęć i strach. - Mobbingowi nierzadko poddawane są dzieci słabsze psychicznie, nie potrafiące zastosować przemocy wobec innych. Często otaczane w rodzinnych domach nadopiekuńczością .Pierwszym powodem skłaniającym grupę do agresji bywa czyjś brak reakcji na zaczepki albo nieumiejętność obrony.

Mobbing jest bezinteresowny. Sprawcy nic nie zyskują, a ofiara nie wie, dlaczego jest prześladowana.

Nauczyciele albo nie dostrzegają go, albo są wobec niego bezradni. Uczniów twierdzących, że są nękani w szkole jest znacznie więcej niż tych, którzy twierdzą, że takie zdarzenia mają miejsce w drodze do lub ze szkoły. Jednocześnie warto zauważyć, że według uczniów o wiele większa szansa na uzyskanie pomocy istnieje właśnie na terenie szkoły. Jeżeli bowiem do prześladowań dochodzi w drodze do lub ze szkoły ta szansa jest znacznie mniejsza.

Na podstawie przeprowadzonych badań nie znaleziono zależności między liczebnością szkoły (klasy) a nasileniem zjawiska mobbingu. Wielkość szkoły i liczebność klasy nie ma wpływu na częstotliwość, zatem wystąpienia mobbingu wśród uczniów.

Niewykluczone jest jednak, że w mniejszych szkołach przeciwdziałanie temu negatywnemu zjawisku może okazać się łatwiejsze. Istnieje jednak związek między częstotliwością występowania przypadków dręczenia uczniów przez kolegów a obecnością nauczyciela (np. podczas przerw na korytarzach).

Im więcej nauczycieli w stosunku do liczby uczniów, tym mniejszym problemem staje się prześladowanie i szykanowanie. Ważne jest również to aby dorośli byli gotowi interweniować w razie potrzeby i nie pozostawali obojętni w obliczu konfliktów między uczniami. (D.Olweus, 1998)

„Stosunek nauczycieli do problemu mobbingu oraz ich postawa w konkretnych przypadkach ma kluczowe znaczenie i wpływ na skalę problemu w klasie lub szkole”.

(D.Oweus, 1998, s.35)

Jednakże bardzo często to właśnie nauczyciel staje się wywołującym w uczniach strach dręczycielem. Ma on nad dzieckiem władze, może decydować o jego pozycji w klasie. Jeżeli publicznie okazuje uczniowi niechęć, wytyka mu błędy - wpływa wtedy ujemnie na stosunek innych dzieci do tego ucznia. Przeżyte niepowodzenia i upokorzenia prowadzą do obniżenia samooceny, niewiary we własne siły, rezygnacji z jakichkolwiek osiągnięć. Nauczyciele bardzo rzadko przeciwdziałają powstaniu uczucia zagrożenia oraz lęku u złego ucznia. Często zdarza się, że okazują niechęć uczniowi, który ma kłopoty w szkole, wyśmiewają jego wypowiedzi, używają krzywdzących określeń a nawet przezwisk. Taki uczeń czuje się skrzywdzony i upokorzony. Natomiast dzieci, które czują się docenione, akceptowane, które otrzymują w domu i szkole wsparcie emocjonalne rozwijają poczucie własnej wartości i mają szacunek dla innych.

Sprawcami mobbingu mogą więc też być nauczyciele, którzy powinni stanowić dla dziecka oparcie i nieść mu w razie potrzeby pomoc. Tymczasem zdarza się, że złe traktowanie ucznia przez wychowawcę pogarsza jeszcze jego kontakty z rówieśnikami.

Zastraszona ofiara bardzo często rozwiązać swoich problemów. Czasami zamyka się w sobie i odsuwa od reszty; w innych przypadkach staje się agresywna i buntownicza. Uczeń może polubić szkołę jeśli zaspokaja w niej swoje potrzeby, nie jest zagrożony upokorzeniem i szyderstwem ze strony nauczycieli i kolegów.

(K.Kmiecik - Baran, 2000;D.Olweus,1998)

Sprawcy mobbingu

Najczęściej charakterystyczną cechą sprawców prześladowań jest agresja przejawiana w stosunku do kolegów, ale często także wobec dorosłych - rodziców i nauczycieli. Są to osoby zafascynowane przemocą i jej narzędziami. Chłopcy są zazwyczaj silniejsi od pozostałych, zwłaszcza zaś od swoich ofiar. Często działają impulsywnie, mają potrzebę dominacji. Nie współczują ofiarom prześladowań. Dla osób, które szykanują innych, typowe są reakcje agresywne połączone z siłą fizyczną. Można przypuszczać, że agresywni uczniowie drażniący kolegów w szkole również później mogą sprawiać kłopoty. Oprawcy są nieszczęśliwi, nie lubią szkoły i mają problemy w rodzinie. Dzieci te są wysoce agresywne i mogą przyczyniać się do powstania stanu zagrożenia dla innych dzieci, nauczycieli, otoczenia. W przyszłości jest bardziej prawdopodobne, iż będą zamieszane w działalność przestępczą. W roli prześladowców (agresor lub agresywna ofiara) jak i ofiar jest zdecydowanie większa część chłopców niż dziewcząt.

(D.Olweus, 1998; J.Papierz, A.Płukis, 1998; V.Kwiatkowska - Darul, 2001)

Cechy ogólne potencjalnych sprawców lobbingu:

Szkolni prześladowcy charakteryzują się następującymi cechami:

1. Mają potrzebę dominowania i tyranizowania innych, chętnie uciekają się do przemocy i gróźb

2. Mogą być silniejsi od kolegów z klasy, zwłaszcza od swoich ofiar

3. Ogólnie są zbuntowani, nieposłuszni i agresywni wobec dorosłych (także wobec rodziców i nauczycieli

4. Są porywczy, impulsywni, mają trudności z przystosowaniem się do panujących norm i zasad

5. Zazwyczaj mają dość wysokie mniemanie o sobie

6. Łatwo irytują się, szydzą z innych, celowo mówią rzeczy, które mogą kogoś zranić, grożą, wyśmiewają się, popychają innych, szturchają, biją, znęcają się, niszczą cudze rzeczy

Zachowania takie mogą być skierowane przeciw wielu uczniom, lecz zwykle koncentrują się na kilku najsłabszych i najbardziej bezbronnych.

Charakterystyka ofiar mobbingu w szkole

Ofiary wśród dzieci charakteryzowane są jako bezbronne, fizycznie słabsze i niskiego wzrostu. Mają one małą świadomość swojej wartości, wysoki poziom depresji, są przez rówieśników i nauczycieli postrzegania jako inni (np. są otyli lub nadaktywni).

Ofiary mobbingu czują stałe zagrożenie. Jeśli nie udzieli się pomocy ofierze mobbingu, w każdej chwili może ona być znów narażona. Osoby takie znajdują się w stanie długotrwałego stresu i są wielokrotnie narażone na sytuacje traumatyczne. Skutkiem tego jest stale odnawiająca się i powracająca reakcja. Powoduje to, przy ciągłych naruszeniach praw tych jednostek, poważne załamanie wiary w siebie, oraz zdrowia psychicznego.

Następstwa mobbingu to: pogorszenie stanu zdrowia fizycznego i psychicznego.

Skutki można ująć w dwie grupy:

1. następstwa psychiczne, wpływ na psychikę: depresja, zakłócenia koncentracji. Stany zwątpienia, stany strachu, które często mogą prowadzić do zapaści nerwowej, a nawet do prób samobójczych,

2. następstwa psychosomatyczne: zakłócenia pracy serca, zakłócenia oddechu, bóle głowy, zakłócenia snu.

Typowa ofiara szykan jest bardziej niż inni uczniowie zatrwożona i niepewna. Przeważnie są to dzieci ostrożne, wrażliwe, nieśmiałe i małomówne. Mają niską samoocenę, źle oceniają też swoją sytuację. Często uważają się za głupie, nieatrakcyjne, są nieszczęśliwe i zawstydzone. W szkole czują się samotne i opuszczone. Nie są jednak ani agresywne, ani nie drażnią innych, dlatego szykan nie można wytłumaczyć prowokacją z ich strony. Ofiary są negatywnie nastawione do przemocy i jej narzędzi. Taki typ ofiar mobbingu nazywamy pasywnymi, w przeciwieństwie do znacznie rzadziej spotykanych postaw prowokujących. Długotrwałe szykany zwiększają ich strach przed otoczeniem, pogłębiają nieśmiałość i brak poczucia własnej wartości. Jest to postawa zdecydowanie rzadsza od postawy pasywnej. Uczniowie tacy często mają problemy z koncentracją, są ogólnie niespokojni, wytwarzają wokół siebie atmosferę irytacji i napięcia.

(D.Olweus, 1998; J.Papierz, A.Płukis, 1998; V.Kwiatkowska - Darul, 2001)

Cechy ogólne potencjalnych ofiar mobbingu:

1. Potencjalne ofiary mogą być fizycznie słabsze od swoich rówieśników (dotyczy to zwłaszcza chłopców).

2. Są ostrożne, wrażliwe, ciche, mało aktywne, nieśmiałe, często płaczą, są nieszczęśliwe, charakteryzują się niską samooceną.

3. Niezależnie od tego, czy na początku szkoły miały dobre stopnie czy nie, później wyniki ulegają pogorszeniu.

4. Podświadomie i pośrednio pokazują innym, że są nieszczęśliwe i małowartościowe, okazują swoją bezbronność i bezradność w przypadku ataku.

5. Boją się urazów fizycznych, unikają niebezpiecznych zabaw, niektórych dyscyplin sportowych, bójek.

(D.Olweus, 1998; D.Ekiert- Grabkowska. 1982; V.Kwiatkowska - Darul, 2001)

Przyczyny zachowań agresywnych wśród dzieci i młodzieży

Agresywne zachowanie się dzieci może mieć swą przyczynę we frustracji wywołującej wystąpienie poczucia krzywdy, emocji, gniewu, wrogości czy zdenerwowania. Powstają one na skutek niesprawiedliwej oceny, nieprzyjemnych zdarzeń losowych, niepowodzeń podczas działania, czy też pod wpływem stosowania surowych kar fizycznych. Podłożem zachowań agresywnych dzieci i młodzieży może być także blokada potrzeb, m.in.afiliacji, uznania społecznego i samodzielności w wyniku nadmiernej surowości i oziębłości rodziców, częstego upominania, stawiania za przykład innych dzieci, nadmiernego ograniczania inicjatywy przez nakazy i zakazy dorosłych. Agresywne zachowanie się młodzieży bywa następstwem oddziaływania określonych modeli, którymi mogą być np.rodzice, bohaterowie filmów i książek. Utrwaleniu zachowań agresywnych sprzyjająosiągnięte korzyści.

Rys.1. Cykl agresji i frustracji

Młodzież zachowująca się agresywnie wzbudza negatywne reakcje innych ludzi, w tym nauczycieli i kolegów. W konsekwencji częściej doznaje przykrości, takich jak usunięcie ze szkoły, odrzucenie i brak akceptacji ze strony rówieśników. Wskutek tego często nasila się jej frustracja, która prowadzi do jeszcze większej agresywności.(rys.3)

Jako inne jeszcze podłoże zachowań agresywnych wskazuje się na zaburzenia w funkcjonowaniu systemu nerwowego oraz schorzenia organiczne. Jeśli u dziecka występują liczne zachowania agresywne określa się je mianem dziecka agresywnego. Agresywność stanowi wtedy względnie trwały składnik jego osobowości. Przyczyn agresji i związanej z nią przemocy należy upatrywać nie tylko w czynnikach psychicznych, ale również w kontekście społeczno-kulturowym. Większość dzieci agresywnych pochodzi z rodzin, gdzie jedno lub oboje rodzice to osoby agresywne. Frustrowane dziecko, które w domu jest posłuszne, gdyż boi się kary - przenosi swoją agresje do szkoły, na swoich kolegów i tam realizuje zachowania agresywne modelu prezentowanego przez rodziców.

Przyczyn zachowań agresywnych poszukiwać można w środowisku, w jakim funkcjonuje szkoła a także w wielkości samej placówki. Zjawisko anonimowości występującej w dużych szkołach sprzyja działaniom destrukcyjnym, znacznie osłabia (czasami wręcz uniemożliwia) oddziaływanie wychowawcze nauczycieli. Szkoły małe, kameralne sprzyjają bliskiemu kontaktowi wychowanków z ich wychowawcami, hamują też wiele działań o charakterze nagannym. Przyczyną zachowań agresywnych może być także przewaga funkcji dydaktycznej szkoły nad wychowawczą. Wielu nauczycieli chcąc „zrealizować” przeładowany program, zapomina o drugiej swej roli. Jej pełnieni nie sprzyja także przeciążenie szkół. Jeszcze jednym szkolnym źródłem frustracji i zachowań agresywnych jest przeciążenie programów nauczania.

Dla wielu uczniów szkoła stanowi istotne źródło ich agresywności. Jednym z podstawowych źródeł ich agresji na terenie szkoły jest postawa nauczyciela - jego wypowiedzi i zachowania, system nagród i kar. Czynnikami wywołującymi agresję są: wyśmiewanie i wyszydzanie ucznia, wyzwiska, oszczerstwa, oraz kary fizyczne.

Stosowane przez nauczycieli kary określane są przez uczniów jako mało skuteczne, wszystkie budzą gniew i agresję. Niektóre z nich powodują dodatkowy lęk. Uczniowie czują się w szkole osaczeni i bezradni. Doznawane frustracje odreagowują w zachowaniach agresywnych kierowanych zarówno na inne osoby, przedmioty, jak i na samych siebie.

Wśród nieletnich zachowujących się agresywnie częściej występują przewlekłe choroby, defekty fizyczne, urazy czaszki i mózgu. Jak wskazują badania empiryczne defekty fizyczne i obniżony poziom rozwoju umysłowego same w sobie nie determinują zachowań agresywnych, przemocy i przestępstw popełnianych przez nieletnich. Oczywiście są one czynnikami ułatwiającymi demoralizację lub zejście na drogę przestępstwa, ale jedynie w przypadku zaistnienia określonych warunków. Najważniejszym i decydującym jest rozluźnienie więzi z podstawowymi środowiskami opiekuńczo-wychowawczymi - rodziną i szkołą.

Uwarunkowania egzogenne są o wiele bardziej zróżnicowane i groźne. Najczęściej wymieniane są:

• kryzys wartości i autorytetów; młodzież zbyt łatwowiernie uzależnia się od subkultur młodzieżowych i sekt religijnych;

• deprywacja różnorodnych potrzeb dziecka, zwłaszcza potrzeby rozwoju, prestiżu, uznania i sukcesu, która może powodować zaburzenie w zachowaniu;

• błędy wychowawcze i zaniedbania ze strony rodziców i nauczycieli;

• niepowodzenia szkolne spowodowane niekorzystnymi warunkami pracy szkół, błędami wychowawczymi, powodujące frustracje a często złe funkcjonowanie w grupie rówieśniczej, tworzenie negatywnych grup młodzieżowych inicjujących tzw. terroryzm szkolny i akty wandalizmu;

• niezaspokojenie aspiracji stosunkowo licznej grupy młodzieży w trudnym dla niej okresie rozwojowym, brak perspektyw życiowych i lęk przed przyszłością;

• materializm pragmatyczny przyczynia się do potęgowania egoizmu i wzmaga postawy agresywne i stosowanie przemocy w stosunkach międzyludzkich, a w ekstremalnych przypadkach dobro drugiego człowieka;

• środki masowego przekazu stanowią współczesny zakamuflowany rodzaj przemocy psychicznej; liczne filmy eksponujące przemoc i gwałt dostarczają młodemu pokoleniu negatywnych wzorów agresji, przemocy i nietolerancji.

Na zaburzenia w zachowaniu dzieci i młodzieży przejawiające się w postawach agresywnych, aspołecznych i przemocy, wpływają i odgrywają determinującą rolę społeczne czynniki środowiskowe.

(Z.Brańka, M.Szymański, 1998r.; J.Kuźma, 1998r.; R.B.Cialdini, 2002r.)

Przemoc ze strony nauczycieli

W procesie wychowania nauczyciel przyjmuje na siebie rolę nadrzędną względem ucznia. Kiedy jednak przemienia ten stosunek nadrzędności w stosunek nierówności staje się on władcą a uczeń poddanym. W sytuacji zniewolenia, pozbawienia możliwości wyboru i samostanowienia o sobie, uczeń zaczyna dopominać się o swoje prawa, a kiedy ich nie otrzymuje rodzi się w nim bunt. Jego opór może przybierać różnorodne formy. Jest on również potwierdzeniem wywołanej przez nauczyciela sytuacji przemocy. Przykładami nacechowanych przemocą zachowań nauczycieli są: publiczne ubliżanie, „nękanie” ucznia, przymuszanie do nauki, nieposzanowanie zdania ucznia, niesprawiedliwe ocenianie, użycie siły. Poważnym problemem jest psychiczna przemoc nauczycieli wobec uczniów. Pedagodzy nie zawsze zdają sobie sprawę, jak wielką wagę - w odbiorze młodych ludzi - mają niektóre ich zachowania, często w intencji „całkiem niewinne”, wynikają one z braku umiejętności radzenia sobie z pewnymi trudnymi sytuacjami w klasie.

Uprzedzenie uczniów w stosunku do nauczycieli wynika najczęściej ze strachu przed upokorzeniem, krzykiem, karą lub brakiem obiektywności nauczyciela. Uczniowie, którzy doznali przykrości ze strony nauczycieli są nieufni i często z obawy przed jego różnorodnymi reakcjami buntują się. Nieufni i upokorzeni uczniowie tracą zarazem chęć do pracy na lekcjach. Stosowanie przemocy przez nauczyciela wobec ucznia powoduje zanik chęci do nauki i chodzenia do szkoły, strach przed szkołą, pogorszenie wyników w nauce, stres, niedocenianie siebie.

Przywilejem władczego panowania nauczyciela jest ocenianie i kontrola ucznia. Opisując styl kontrolowania i oceniania ucznia przez nauczyciela można pośrednio określić charakter łączącego ich stosunku społecznego, a więc także i to czy nie przeradza się on stosowanie przemocy. Ocena jako efekt kontroli ucznia staje się środkiem manipulowania w rękach nauczyciela, poprzez jej stosowanie nauczyciel dokonuje własnego podziału na uczniów „dobrych” i „złych”. Nauczyciel straszy uczniów użyciem oceny negatywnej, jest niesprawiedliwy w wystawianiu ocen, faworyzuje niektórych uczniów. Kiedy nauczyciel czuje swoją władczą moc nad uczniem często odnosi się do niego ironicznie, a nawet obelżywie.

Repertuar negatywnych określeń stosowany przez nauczyciela w stosunku do ucznia jest ogromny. Niektórzy uczniowie boją drwin na swój temat ze strony nauczyciela. Nauczyciel często ośmiesza uczniów ze względu na ich wygląd, strój ,uczesanie. Oprócz tego, iż nauczyciel ośmiesza i krytykuje uczniów, to zwraca się do nich również po nazwisku albo wymyśla przezwiska.

Stosowana przemoc fizyczna i agresja werbalna wzbudza w uczniach (nie tylko ofiarach) uczucie lęku, upokorzenia, krzywdy, bezradności.

Wypadki stosowania przemocy przez nauczycieli i wychowawców wobec uczniów w szkołach, niestety nie są odosobnione. Przyczyną stosowania przemocy przez nauczycieli wobec uczniów jest ich bezradność w sytuacjach konfliktowych. Nauczyciele, którzy stosują przemoc fizyczną wobec uczniów, charakteryzują się niskim poczuciem wartości, bezsilnością, brakiem odporności na stres i radzenia sobie z nim. Obawa przed utratą szacunku i poważania rodzi postawy autorytarne. Autorytarny styl porozumiewania się cechują: jednostronność przekazu, nakazy, zakazy oraz akty przemocy. Nauczyciel ogranicza niezależność i samodzielność uczniów, wywołuje napięcie emocjonalne, które może skutkować konfliktami, a nawet wyzwalać zachowania agresywne i przemoc.

(J.Papierz, A.Płukis, 1998; W.Walc, 2001; W.Kwiatkowska-Darul, 2001;T. Gordon,1995)

Hierarchia jako element funkcjonowania szkoły

Hierarchia jest dla szkoły zjawiskiem charakterystycznym. Dystans ten tworzy przede wszystkim nierówność między zakresem praw i obowiązków jednej i drugiej strony z przewagą praw po stronie nauczyciela, oraz dominacją obowiązków po stronie ucznia. Jasno i wyraźnie, z korzyścią dla nauczyciela określone stosunki nadrzędności i podrzędności, dają mu - w jego mniemaniu - prawo do całkowitego panowania nad aktywnością uczniów, do narzucania im swojej woli i poglądów, co z kolei wynika z przeświadczenia o własnej nieomylności oraz przewagi życiowych doświadczeń. Tylko nauczyciel ma prawo do inicjatywy służącej wywołaniu odpowiedzi, do przerwania jej i oceniania. Uczniowie nigdy nie mają takich praw, jakie ma wolny rozmówca w normalnej konwersacji.

Nauczyciel stara się także nakłonić lub zmusić uczniów do podporządkowania się określonym przez niego i szkołę regułom i normom. Szkoła oddziałuje na uczniów poprzez blokady i sytuacje bez wyboru. To prowadzi w następstwie do zaniku poczucia odpowiedzialności osobistej za działania i ich konsekwencje, wreszcie wywołuje wyuczoną bezradność. Stawianie uczniów w sytuacji bez wyjścia odbywa się w szkole bardzo często.

Powodem istnienia konfliktowych relacji między nauczycielem a uczniem jest władza, której wyrazem jest prawo stosowania ciągłej i permanentnej kontroli i oceny.

Proces kontrolowania wiedzy uczniów łączy się nierozerwalnie z koniecznością jej oceniania. Zdaniem uczniów, często o ocenie decyduje nastrój nauczyciela, nazwisko osoby pytanej, jaj wygląd, strój, a także to, w jaki sposób osoba ta oceniana jest przez innych nauczycieli.

Proces oceniania wydaje się być dodatkowo wzmacniany i potęgowany poprzez wszechobecne przedmiotowe traktowanie uczniów, nie dostrzeganie w nich, niejednokrotnie bardzo ciekawych i twórczych indywidualności, oraz ciągłe ironizowanie i etykietowanie.

(M.Karkowska, W.Czarnecka, 1998; J.Papierz, A.Płukis, 1998)

Sposoby przeciwdziałania przemocy i agresji

Istnieje wiele sposobów przeciwdziałania agresji. Wśród nich wymienić można: omawianie przyczyn gniewu i wrogości, modelowanie zachowania nieagresywnego, ćwiczenie umiejętności pokojowego rozwiązywania konfliktów, kompetencji komunikacyjnych i umiejętności prowadzenia negocjacji oraz sprzyjanie rozwoju empatii, gdyż zapobiega ona występowaniu tendencji do dehumanizacji ofiary.

Psychologowie opracowali i przetestowali różne metody działań mających służyć zahamowaniu agresji. Metody te powiązane są z różnymi celami agresji. Jedna z nich polega na uczenia agresywnych dzieci odmiennych sposobów osiągania korzyści. Inna polega na wdrażaniu u agresywnych ludzi wzorców myślenia przeciwdziałających eskalacji agresji. Trzecią metodą jest karanie agresywnych osób. Ta metoda pociąga za sobą pewne niebezpieczeństwa. Niektórzy psychologowie są więc raczej zwolennikami działań zapobiegawczych.

• Jeden z najlepszych programów pomocy agresywnym dzieciom opracował Gerald Patterson. Opiera się ona na założeniu , że celem agresji jest osiągnięcie określonych korzyści. Agresji można przeciwdziałać, jeśli stworzy się warunki, w których nie przynosi ona korzyści, a na jej miejsce pojawiają się inne sposoby osiągania pożądanych celów. W trakcie programu uczy się rodziców zasad modyfikacji zachowania, uczy się ich rozpoznawać, w jaki sposób swoim zachowaniem wynagradzają agresję u dziecka oraz zachęca się ich do nagradzania bardziej akceptowanych społecznie zachowań.

• Inna metoda walki z agresją dotyczy mechanizmów poznawczych. Polega ona na uczeniu ludzi panowania nad wywołującymi złość myślami. Metoda Raymonda Novaco jest jednym z programów skutecznie hamującym agresję. Polega na opanowywaniu złości za pomocą myśli (blokują one negatywne pobudzenie emocjonalne).

Te metody wykazały pewną skuteczność w hamowaniu agresji na poziomie indywidualnym. Niektórzy psychologowie uważają jednak, że rzeczywista redukcja agresji wymaga działań na poziomie społecznym.

Przebadano więc skuteczność sankcji karnych w stosunku do autorów przejawów agresji.

• Zdaniem psychologów kary nie zawsze skutecznie zapobiegają agresji. Z jednej strony, karanie każdego zachowania, włącznie z zachowaniem agresywnym, zmniejsza częstotliwość jego występowania. Z drugiej strony, ponieważ karanie przybiera zwykle formę przemocy, osoba, która próbuje wyeliminować u kogoś oznaki agresji, może zamiast osiągnięcia zamierzonego celu stać się wzorem zachowania agresywnego i stworzyć warunki sprzyjające procesowi modelowania. Karanie dzieci często wzmaga w nich poczucie złości i frustracji, a jeśli przybiera postać kar cielesnych, to uczy dzieci, że osoby sprawujące władzę mają prawo posługiwać się przemocą.

• Rola karania w przeciwdziałaniu zachowaniom agresywnym nie jest jednoznaczna. Karanie może przynieść pożądane efekty, jeśli wymierzana kara nie jest zbyt surowa i następuje natychmiast po dopuszczeniu się aktu agresji. Nieskuteczna okazuje się kara odroczona oraz zbyt surowa. Jeśli jednak karanie jest natychmiastowe i konsekwentne, to może hamować zachowania agresywne.

Powszechne stają się programy zapobiegania agresji wśród młodzieży. Celem takich programów jest uczenie umiejętności radzenia sobie z bezradnością i lękiem w momencie zagrożenia, a także sposobów obrony przed agresją innych lub przed własną, która budzi się w ofiarach, gdy nie umieją sobie poradzić z otaczającym złem. Ostatecznym efektem tego rodzaju programów, choć się wydaje nieco odległym w czasie, byłoby jednak zmniejszenie liczby zachowań agresywnych u sprawców dzięki rozwijaniu postawy dezaprobaty wobec nich, wzrostowi umiejętności rozwiązywania konfliktów, asertywności itp. Im więcej będzie osób, które swoje potrzeby i cele realizują bez konieczności sięgania po instrumenty agresji, im częściej agresywne zachowania będą zdecydowanie potępiane, tym rzadziej agresorom będzie się opłacało sięgać po takie rozwiązanie.

Trzeba kształtować u młodych ludzi postawy zdecydowanego sprzeciwu wobec stosowania przemocy i uczyć jej wyrażania w konkretnych reakcjach na zaobserwowane przypadki krzywdzenia innych osób. Młodzi ludzie powinni wiedzieć, gdzie może szukać pomocy osoba krzywdzona, jakie instytucje są powołane do jej udzielenia.

Aby zapobiegać agresji i przemocy wśród dzieci i młodzieży, nie używając przy tym przymusu trzeba przede wszystkim zrozumieć istotę przyczyn zachowań agresywnych i tego, co w rzeczywistości kryje się za takim agresywnym postępowaniem.

Problem agresji w szkole, zależy od bardzo licznych i różnych czynników, a co za tym idzie , nie ma tu prostych i automatycznych rozwiązań. Szkoła powinna współpracować z rodziną. Najpierw poprzez wymianę informacji o dzieciach, dalej poprzez doradzanie rodzicom w kwestiach wychowawczych i dokształcanie pedagogiczne, spotkania z różnymi specjalistami. Powinno się angażować rodziców w dokonujący się w szkole proces wychowania. Jednocześnie rodzice powinni przyjmować część odpowiedzialności za funkcjonowanie szkoły, powinni czynnie uczestniczyć we wspólnym z nauczycielami rozwiązywaniu jaj problemów. Trzeba zmienić przekonanie wielu rodziców, że od momentu wysłania dzieci do szkoły, to właśnie ona ma wziąć główną odpowiedzialność za ich wychowanie. Konieczna jest demokratyzacja szkoły , powinno dostrzegać się indywidualność każdego z uczniów. Natomiast w organizacji szkoły pomysły i propozycje wszystkich zainteresowanych - uczniów, rodziców i nauczycieli powinny być jednakowo poważnie brane pod uwagę. Szkoła powinna być dla uczniów modelem współżycia opartego na wzajemnym szacunku.

Systemy radzenia sobie z przemocą w szkole powinny koncentrować się przede wszystkim na następujących sprawach:

1. identyfikacji zjawiska

2. diagnozy stanu i potrzeb

3. pokierowania, rozwiązania sytuacji

4. kontroli

Pierwszy krok procesu stanowi identyfikacja uczniów, którzy są podatni na zagrożenie przemocą, oraz identyfikacja osób, które stosują przemoc w szkole. Diagnoza ma za zadanie określenie, jakie działania należy przeprowadzić, aby zminimalizować zjawisko przemocy. Pokierowanie i rozwiązanie sytuacji to uruchomienie programów naprawczych, czyli najbardziej odpowiednich sposobów postępowania minimalizujących zjawisko przemocy. Kolejny krok radzenia sobie z przemocą to wsparcie i kontrola. Celowe mogą być takie działania, jak: grupy wsparcia, indywidualne poradnictwo, terapia grupowa, program pomocy koleżeńskiej, wspólny program wsparcia w szkole i poza nią.

Można wymienić kilka strategii zapobiegania przemocy:

1. Uświadomienie i edukacja w społeczności: dotyczy wszystkich osób które mają kontakt z młodzieżą oraz samej młodzieży. Chodzi tu o edukację oraz informowanie na temat przemocy i interwencji, gdy wystąpi taka potrzeba. Edukacja powinna obejmować samą młodzież, rodziców i nauczycieli.

2. Prewencja podstawowa: dotyczy młodych ludzi i ich rodzin. Chodzi tu o rozwijanie umiejętności społecznych, tworzenie systemów zewnętrznego wspierania, czego rezultatem będzie pozytywny rozwój.

3. Zagrożenie: dotyczy tych młodych ludzi, których osobowość lub warunki życiowe sprawiają, iż istnieją u nich czynniki ryzyka stania się ofiarą lub sprawcą przemocy.

4. Wysokie ryzyko: dotyczy młodzieży, która wysyła sygnały alarmowe, dokonywała już aktów przemocy, oraz osób, które stały się już ofiarami przemocy. W taki przypadku można tworzyć programy opieki nad konkretnymi przypadkami.

5. Interwencja po fakcie: dotyczy osób, które przeżyły przemoc wobec siebie lub osoby bliskiej.

W celu przeciwdziałania przemocy i agresji należy:

• kształtować obraz świata, w którym dla osiągnięcia celu nie trzeba uciekać się do agresji,

• dbać o rozwijanie zainteresowań, budzenie pasji, umiejętne organizowanie wolnego czasu,

• rozwijać kompetencje społeczne, uczyć asertywności, tolerancji i empatii

• okazywać dzieciom i młodzieży szacunek i zaufanie

(R.Becialdini, 2002; K.Kmicik-Baran, W.Cieślk, 2001; J.Kuźma, 1998; S.Kawula, 1996; W.Walc, 2001)

Zachowanie agresywne

Negatywne reakcje nauczycieli i kolegów

Porażki Odrzucenie

Brak akceptacji

Frustracja

---