PIENIĄDZ I KREDYT
WYKŁAD 1 (03.10.2009)
Temat: Historia pieniądza w zarysie.
Narodziny pieniądza.
Za początek powstania idei pieniądza uważa się moment, kiedy narodził się handel (wymiana dóbr), a więc człowiek zaczął produkować więcej dóbr niż mógł spożytkować. Z tą chwilą zaistniała konieczność stworzenia czegoś co miałoby ułatwiać wymianę pieniędzy pomiędzy ludźmi i pełniłoby funkcję miernika wartości, a także środka wymiany. Jednakże ów środek aby móc pełnić te funkcje musiał posiadać następujące cechy:
musiał być trwały
akceptowalny
podzielny
jednorodny
rzadki
Pieniądz roślinny - płody rolne pełniły początkowo formę pieniądza np. ziarno, kakao w państwie Azteków, ziarna zbóż (w Afryce) czy prasowana herbata (w Tybecie).
Pieniądz mineralny - kolejną z form pieniądza używanych przez człowieka były minerały, a do dziś funkcjonuje jeszcze w niektórych państwach sól - można ją użyć jako konserwant i się nie psuje - to potęgowało jej wartość.
Kolejnym przykładem minerału są MUSZLE np. Kauri (monetka), która była mała, mocna i na tyle rzadka, że w niektórych regionach świata funkcjonowała jako środek płatniczy do przełomu XIX i XX w., a jej historia zaczęła się w regionie oceanu Indyjskiego. Funkcjonowała np. w kraju MALI.
Pieniądz zwierzęcy - np. kły dzikiej świni, psie zęby, skalpy dzięcioła, bydło szeroko rozumiane np. bydło - było wykorzystywane na szeroką skalę w Starożytnym Rzymie i od stada bydła, które było określane PECUS wzięła się łacińska nazwa pieniądza PECUNIA (staroruskie - SKOTNIK).
Narodziny metalurgii a historia pieniądza.
Metalurgia stała się tym etapem, który doprowadził do powstania nowych form pieniądza (sztabki, kręgi), a wykonywany był z miedzi (w Afryce), brązu (Starożytny Rzym), żelaza (Sparta). Metale szlachetne, które były wykorzystywane jako forma płatności to srebro, złoto, platyna (przez jakiś czas w Rosji).
Jedną z najbardziej powszechnych form pieniądza stworzoną przez człowieka już p n.e. była bita moneta z wspomnianych kruszców, z wizerunkami władców.
KREZEIDY - monety bite przez władcę o nazwie KREZUS - bogaty
Wraz z wykorzystaniem monet pojawił się problem ich fałszowania poprzez zmianę zawartości metali, z których były one stworzone, co prowadziło do wycofywania z obiegu monet o większej zawartości kruszcu a to z kolei doprowadziło do sformułowania prawa o nazwie KOPERNIKA-GRESHAMA, iż zły pieniądz zawsze wypiera pieniądz dobry. Prawo to Kopernik opisał w dziele „Sposób urządzania monety”.
Pieniądz w formie papierowej - pojawił się z chwilą wynalezienia papieru przez chińczyków (ok. 105r. n.e?), co zapoczątkowało drogę do stworzenia formy banknotu, którego początkowo wartość uzależniona była od ilości kruszcu ją gwarantującego. Za przykład pierwotnej formy banknotu uznaje się wydawane przez średniowiecznych, włoskich bankierów weksle, które stanowiły narzędzie ułatwiające ówczesny handel.
Istotnym momentem w historii rozwoju pieniądza był okres przełomu XIX i XX w., kiedy rozwijały się teorie dotyczące pieniądza i jego wartości. Wyróżniamy dwie:
Szkoła bankowa - uważała, iż pieniądze emitowane przez banki tylko w części powinny mieć pokrycie w złocie, reszta zaś tej wartości powinna opierać się na zobowiązaniach stron.
Szkoła kruszcowa - głosiła potrzebę pokrycia pieniądza w 100% w złocie.
Szkoły te dały początek późniejszym teoriom tj. TEORII METALISTYCZNEJ, która głosiła, że wartość pieniądza wynika wyłącznie z materiału, z którego jest zrobiony oraz TEORII NOMINALISTYCZNEJ, według której wartość pieniądza opiera się na pewnej abstrakcyjnej wartości akceptowanej przez społeczeństwo, wykorzystujące dany pieniądz tzn. zdawkowy (FIDUCJARNY) od łac. FIDES czyli wiara.
Definicja pieniądza:
1) Pieniądz jest definiowany jako powszechnie akceptowany z mocy prawa lub zwyczaju środek regulowania zobowiązań, pełniący rolę powszechnego ekwiwalentu.
2) Milton Friedman - jego definicja, teoria - istnieje podzbiór pojęciowy dla wygody zwanej pieniądzem, który jest wygodnie odróżniać, ponieważ związany jest z innymi wielkościami ekonomicznymi w sposób dosyć regularny i stabilny, chociaż jego wartość może być zmienna w różnych czasach i epokach.
3) Pieniądz jest to umowa (kontrakt), najbardziej wolna i podstawowa ze wszystkich.
WYKŁAD 2 (10.10.2009)
Temat: Podstawowe funkcje pieniądza.
Wyróżnia się następujące, podstawowe funkcje pieniądza:
Miernik wartości - uważa się, iż pieniądz posiada dwa rodzaje wartości: 1 - WARTOŚĆ NOMINALNA - nadawana przez państwo, nazywana także wartością zewnętrzną, oraz 2 - WARTOŚĆ REALNA - wewnętrzna - wyrażająca się poprzez materiał, z którego pieniądz (znak pieniężny) jest wykonany.
W sytuacji, gdy wartość nominalna jest niższa od wartości realnej, a więc istotna jest wartość samego znaku, mamy do czynienia z NUMIZMATEM, np. 1gr, 2 gr.
Poprzez funkcje miernika wartości istnieje możliwość określenia wszelkich dóbr i usług wykorzystując przy tym jedynie jeden miernik wartości, tym samym pieniądz pozwala określać ceny towarów względem siebie, np. 1 kg cukru + 2 kg mąki, gdzie 1 kg mąki = 1 zł.
Państwo nadając wartość pieniądzu jednocześnie określa jego nazwę oraz dzieli na mniejsze jednostki rozliczeniowe. Tego rodzaju regulacje zawarte zostały w przypadku Polski w art. 31 Ustawy o NBP.
Środek wymiany - wiąże się z przejściem od wymiany bezpośredniej pomiędzy stronami do wymiany pośredniej. Oznacza to, iż pieniądz pozwolił zminimalizować wykorzystywanie transakcji towarowych zwanych barterowymi. Z funkcją tą związane jest także zastąpienie cen względnych cenami absolutnymi, co oznacza iż te pierwsze określane są poprzez rynek.
Środek tezauryzacji - funkcja skarbienia - wyróżnienie funkcji tezauryzacji związane jest z posiadaniem przez pieniądz określonej siły nabywczej, która definiowana jest jako suma bezwzględnej ilości towarów i usług uzyskiwanych w zamian za określoną jednostkę pieniężną w danym czasie. Ze względu na ową siłę istnieje tendencja, potrzeba gromadzenia (skarbienia) pieniądza w celu wykorzystania go odpowiednim momencie. Uważa się, iż aby pieniądz pełnił tą funkcję musi posiadać określone cechy (rzadkość, trwałość, podzielność, jednorodność, musi być możliwy do przechowania). Z funkcją tą łączony jest także element płynności, która oznacza łatwość z jaką dane dobro może zostać zamienione na inną formę, przy jak najmniejszych kosztach.
Funkcja płatnicza - regulowania zobowiązań - odnosi się do możliwości regulowania zobowiązań przy wykorzystaniu jednostki pieniężnej, a przymus stosowania danej jednostki (pieniądza) wynika z prawa i jest gwarantowany przez państwo → przykład: art. 32 Ustawy o NBP, który mówi, iż znaki pieniężne emitowane przez NBP są prawnymi środkami płatniczymi na obszarze RP.
FORMY PIENIĄDZA:
PIENIĄDZ dzielimy na:
TOWAROWY np. sól, bydło, metale szlachetne
SYMBOLICZNY:
1) Gotówkowy
a. metalowy
* monety
* bilon
b. papierowy
* bilety banku centralnego „banknoty”
* bilety skarbowe
2) Bezgotówkowy - żyrowy
a. pieniądz bezgotówkowy Banku Centralnego
b. pieniądz banków komercyjnych
3) Pieniądz elektroniczny
PIENIĄDZ GOTÓWKOWY dzielimy na:
1) monety - mają najczęściej znaczenie numizmatyczne, które wynika z definiowania ich poprzez dwie wielkości: wartość nominalną oraz poprzez parytet, czyli zawartość kruszcu w danej monecie.
2) bilon - tzw. pieniądz zdawkowy, czyli powszechnie akceptowalne, drobne znaki pieniężne.
BILETY BANKOWE - to papierowe znaki pieniężne, emitowane i wprowadzone do obiegu przez Bank Centralny.
BILETY SKARBOWE - są w zasadzie historyczną formą pieniądza, emitowaną przez Bank Centralny a będącą formą krótkoterminowej pożyczki zaciąganej przez Skarb Państwa. Bilety skarbowe mają także możliwość zwalniania ze zobowiązań np. podatkowych.
PIENIĄDZ ELEKTRONICZNY - ŻYROWY - od GIRO (okrąg, spacer, wędrówka) - jest on wynikiem procesu kreowania go przez system bankowy, który to proces jest niezwykle elastyczny i uzależniony od sytuacji gospodarczej w państwie w danym momencie. Współcześnie to forma bezgotówkowa dominuje w porównaniu z gotówką. Pierwszym z rodzajów, form tego pieniądza jest pieniądz Banku Centralnego, nazywany także pieniądzem o najwyższej mocy. Występuje w formie zapisów na rachunkach w Banku Centralnym i jest równorzędny gotówce emitowanej przez ten bank, bowiem Bank Centralny ma monopol transferowania pieniądza bezgotówkowego w formę gotówkową. Wynika z tego, iż możliwości takiej nie posiadają banki komercyjne, które niemniej mogą tworzyć pieniądz udzielając kredytów. Banki komercyjne mogą dokonać zamiany pieniądza bezgotówkowego, jednakże wielkość tej transakcji uzależniona będzie od posiadanych przez nie środków w Banku Centralnym. Środki te powstają poprzez udzielenie bankom komercyjnym kredytów przez Bank Centralny, udzielenie kredytów klientom, skup walut czy też kupno papierów wartościowych.
Jak wynika z powyższego pieniądz cyrkuluje w gospodarce (ma dynamiczną formę) a przepływając pomiędzy poszczególnymi podmiotami łączy się w tzw. strumienie pieniądza i tworzy także zasoby (statyczna forma).W nauce o pieniądzu, w celu analizy sytuacji sektora bankowego, a także formułowania polityki pieniężnej państwa, określa się tzw. agregaty pieniądza definiowane jako statystyczne miary ilości i podaży pieniądza.
W poszczególnych państwach przyjmowane są odmienne formy mierzenia tych agregatów. Jeden ze sposobów wyróżnia następujące agregaty:
MO - to pieniądz Banku Centralnego, tzw. baza monetarna kraju, czyli pozostające w cyrkulacji banknoty, bilon oraz depozyty komercyjnych banków centralnych.
M1 - to pieniądz w ścisłym tego słowa znaczeniu, a więc M0 + depozyty na rachunkach bankowych, płatne na każde żądanie.
M2 - to M1 + depozyty krótkoterminowe, które nie mogą być wykorzystane przy pomocy określonych instrumentów finansowych.
M3 - to M2 + depozyty średnio i długoterminowe oraz inne nie zaliczane do M2.
M4 bądź L - to zasoby płynności gospodarki, czyli M3 + aktywa finansowe w postaci określonych papierów wartościowych, jednakże z wyłączeniem tych, które nie mogą być przedmiotem obrotu na rynku wtórnym.
WYKŁAD 3 (17.10.2009)
Temat: Rynek finansowy jako miejsce spotkania podaży i popytu.
<na tablicy był wykres>
GOSPODARKA ->dobra, usługi -> praca, emerytura, odsetki -> SPOŁECZEŃSTWO
<- praca, ziemia, kapitał <- pieniądz <-
Gospodarka wyrażona w pieniądzu to wyprodukowana w określonym czasie ilość dóbr i usług, która wyrażona jest w formie pieniądza, wyprodukowana w określonym czasie, który jest określony przez PKB.
Rynek finansowy jest miejscem tworzenia kapitałów pieniężnych, stanowiących fundament gospodarki. Jest to miejsce spotkania popytu i podaży na pieniądz. Istnieje wiele sposobów klasyfikowania rynku finansowego. Jeden z nich wyróżnia dwie części:
Rynek pieniężny
Rynek kapitałowy
Tym co odróżnia oba te rynki są:
podmioty na nim obecne
przedmiot, a więc rodzaje transakcji, zawierane na tych rynkach
element czasu, a dokładniej struktura czasowa strumieni pieniężnych, przepływających na tych rynkach
Rynek pieniężny - definiuje się jako specjalistyczny rynek pieniądza, charakteryzujący się dużą płynnością, na którym wykorzystując krótkoterminowe operacje finansowe dostarczane są określony kwoty środków pieniężnych. Jako szczególną formę tego rynku wymienia się rynek walutowy, na którym przedmiotem obrotu są waluty.
Rynek kapitałowy - definiuje się jako rynek operacji średnio i długoterminowych, na którym przy wykorzystaniu instrumentów wierzycielskich (obligacji) lub właścicielskich (akcji), dostarczane są kapitały niezbędne do prowadzenia działalności bieżącej jak i inwestycyjnej. Tym co charakteryzuje rynek kapitałowy jest jego otwartość, a z drugiej strony poddanie szczególnym regulacjom prawnym. Powszechnie uważa się, iż wydłużanie horyzontu czasowego odnoszonego do transakcji przeprowadzonych na rynku finansowym jest dowodem na jego dojrzałość i zaawansowany rozwój.
PODAŻ I POPYT PIENIĄDZA
Pieniądza, tak jak każdy inny towar poddany jest dwum podstawowym prawom ekonomii czyli podaży i popytowi, a „walka” pomiędzy tymi prawami decyduje o jego wartości.
Podaż pieniądza ma miejsce w dwóch podstawowych miejscach: Bank Centralny i banki komercyjne.
Tzw. pierwotna kreacja pieniądza ma miejsce na rachunku banku komercyjnego w Banku Centralnym i występuje przykładowo z chwilą udzielenia bankowi komercyjnemu kredytu przez Bank Centralny. Ważnym pojęciem związanym z kreacją pieniądza przez Bank Centralny jest baza monetarna kraju (pieniądz zewnętrzny), którym są depozyty i rezerwy banków komercyjnych w Banku Centralnym, powiększone o ilość znaków pieniężnych, znajdujących się w obiegu.
Wtórna emisja pieniądza następuje poprzez system bankowy, w szczególności poprzez udzielanie kredytów. Zwykło się mówić, iż pieniądz rodzi się przez kredyt a umiera poprzez jego spłatę. Należy pamiętać, iż wielkość podaży pieniądza uzależniona jest od zdolności do tworzenia oszczędności. Jest to relacja wprost proporcjonalna, tzn. im więcej oszczędności tym większe możliwości kreacji kredytów, bo o kreacji pieniądza decyduje tzw. pieniądz wewnętrzny, utożsamiany z depozytami. To Bank Centralny jest tym podmiotem w państwie, który decyduje o podaży pieniądza na rynku (jego wolności) i wykorzystuje w tym celu określone instrumenty polityki pieniężnej.
W nauce o pieniądzu stworzonych zostało kilka koncepcji definiujących sposoby kreacji, powstania pieniądza na rynku. Jedną z nich jest tzw. MECHANISTYCZNA KONCEPCJA KREACJI PIENIĄDZA PRZEZ BANKI. Realizowana jest ona przez wspomniane operacje kredytowe przy udzielaniu których kreowany jest tzw. pieniądz skrypturalny banków w postaci zapisów na rachunkach, i co z tym się wiąże zmianie salda. Powstać może wrażenie, iż owa zdolność kreacji jest nieograniczona. Tak jednak nie jest, ponieważ z jednej strony wpływa na nią odpływ pieniądza skrypturalnego do innych banków, a także w postaci gotówki. W drugim przypadku ważne jest monitorowanie przez system bankowy tzw. stopy preferencji gotówki, określanej jako:
WZÓR
G- gotówka
K= G/D (podzielone) , gdzie D - depozyty
Ma to znaczenie dla zachowania stabilności przez system bankowy (przypadek „run na bank”).
Druga koncepcja stanowi uzupełnienie owej mechanistycznej koncepcji pieniądza, i nazwana jest koncepcją bazy monetarnej, tj.:
WZÓR
M -ilość pieniądza w obiegu
K- stopa preferencji gotówki
M= k+1/ k+r x B r - stopa rezerwy obowiązkowej
B - baza monetarna kraju
Popyt na pieniądz kojarzony jest przede wszystkim z dwiema wymienionymi wcześniej funkcjami pieniądza, tj.: środek wymiany i funkcja środka regulowania zobowiązań. W nauce ekonomii definiowany jest jako zasoby środków jakie zamierzają utrzymywać przedsiębiorstwa oraz gospodarstwa domowe, co z kolei warunkuje jego podaż.
Wyróżnia się trzy rodzaje popytu:
popyt transakcyjny - związany z dążeniem do posiadania środków pieniężnych w celu realizacji zakupów.
popyt przezornościowy - związany jest z potrzebą posiadania pieniądza w celu realizacji nieoczekiwanych zakupów.
popyt spekulacyjny - umożliwiający skorzystanie z przyszłych okazji np. zwyżka lub zniżka jakiegoś dobra
popyt transakcyjny - wskazuje zależności jakie istnieją pomiędzy ilością cyrkulującego pieniądza a sumą transakcji realizowanych w danym czasie. Jednym ze wzorów definiujących ten rodzaj popytu jest równanie wymienne Irvinga Fischera, pochodzące z 1913r.
M V = P T
gdzie:
M - to ilość cyrkulującego pieniądza w obiegu
V - prędkość cyrkulacji tego pieniądza (szybkość)
P - przeciętny poziom cen
T - przeciętny poziom, rozmiary transakcji
WYKŁAD 4 (24.10.2009r.)
Inflacja - definiowana jest jako trwały wzrost przeciętnego lub ogólnego poziomu cen, któremu nie odpowiada równoważny wzrost przeciętnej jakości konsumowanych dóbr i usług, co więcej alternatywnie definicja inflacji zwraca uwagę na ciągły spadek wartości jednostki pieniężnej, który jednak nie występuje w gospodarce towarowej.
Wyróżnia się następujące rodzaje inflacji:
pełzająca (pomiędzy 3% a 4 % w skali roku),
krocząca (powyżej 4% a mniej niż 10% w skali roku),
galopująca (od 10%-50%),
hiperinflacja (powyżej 50%)
Inflacja jako pojęcie jest młodym terminem w ekonomii, chociaż było już ono wykorzystywane w starożytności min. przez Cycerona, a jego źródło słów pochodzi od słowa FLARE, natomiast samo INFLATIO oznaczało też z medycznego punktu widzenia nadęcie. Po raz pierwszy w ekonomii znaczenie terminy inflacja pojawia się w pracy Aleksandra Dei Mar pod tytułem: „Przestroga dla narodu - papierowa bańka”, która powstała w okresie wojny secesyjnej.
Z historycznego punktu widzenia za przykłady inflacji posłużyć mogą wydarzenia w międzywojennej Polsce (1921-1924), kiedy to gospodarka odradzającej się Polski oraz rosnąca masa pieniądza spowodowały zapaść ekonomiczną i utratę wartości przez ówczesny pieniądz. W konsekwencji władze państwa polskiego zmuszone były do przeprowadzenia drastycznej reformy, której wynikiem było zastąpienie marki polskiej na złoty polski oraz inne reformy gospodarcze (nazywanych reformami Grabskiego).
Przykładów hiperinflacji jest kilka, np. sytuacja w powojennych Niemczech (po I i II wojnie światowej), kiedy to wartość niemieckiego pieniądza spadła niewyobrażalni, a proces ten trwał między 1922 a 1923 rokiem) - jest to drugi przykład inflacji.
Deflacja - była z ekonomicznego punktu widzenia definiowana jako zwiększenie siły nabywczej jednostki pieniężnej, który to wzrost wynika ze zmniejszenia się w obiegu ilości pieniądza, co może być wynikiem:
celowych władz mających na celu zmniejszenie inflacji,
w następstwie zastoju lub recesji gospodarczej.
Konsekwencją deflacji może być często spadek produkcji oraz zatrudnienia. Niejednokrotnie pisząc o deflacji zwraca się uwagę na tzw. pułapkę płynności.
Nowy temat działu: Polityka pieniężna państwa - rola Banku Centralnego oraz zagadnienia kursu walutowego.
Temat: Rola Banku Centralnego w procesie kształtowania (kreowania) podaży pieniądza.
Bank Centralny jest podstawowym podmiotem na rynku finansowym państwa, odpowiedzialnym min. za kształtowanie wartości krajowej jednostki pieniężnej poprzez kontrolę jej ilości w obiegu. Wyróżnić można trzy podstawowe funkcje Banku Centralnego:
funkcja banku emisyjnego
funkcja banku banków
funkcja banku państwa
Ad.1) Funkcja banku emisyjnego - związana jest z monopolem tego banku z zakresie emisji pieniądza, w szczególności w formie znaków pieniężnych, a także wprowadzania go do obiegu. Wyróżnia się dwa znaczenia tej funkcji:
utożsamianej z emisją znaków pieniężnych,
emisja pieniądza poprzez kreowanie polityki kredytowej wobec banków, kupna bądź sprzedaży papierów wartościowych, a także kupna bądź sprzedaży walut, co wiąże się z kształtowaniem kursu waluty rodzimej.
W odniesieniu do ostatniego elementu wskazuje się proces monetyzacji, której zamianie ulegają zagraniczne na krajowe środki płatnicze i demonetyzacji, kiedy następuje zamiana krajowych na zagraniczne środki płatnicze.
Ad. 2) Funkcja banku banków - związana jest z możliwością oddziaływania na cały system bankowy państwa, przy wykorzystaniu określonych instrumentów polityki pieniężnej. Poza tym z funkcją tą wiąże się także konieczność posiadania przez banki komercyjne rachunków w Banku Centralnym państwa. Bank Centralny poprzez wykorzystywanie wymienionych powyżej elementów kreuje płynność sektora bankowego.
Ad. 3) Funkcja banku państwa - związana jest z tym, iż Bank Centralny jest niekiedy Bankiem Gospodarki Narodowej. W konsekwencji jest on odpowiedzialny za dbałość o stabilność waluty narodowej, a także oddziaływanie na gospodarkę w taki sposób, aby przyczyniać się do jej stałego rozwoju. W zakresie tej funkcji banku państwa mieszczą się:
prowadzenie rachunków rządowych oraz określonych instytucji państwowych
przeprowadzanie operacji bankowych w kraju i za granicą
opracowywanie bilansu płatniczego państwa
dokonywanie globalnej oceny sytuacji gospodarczej w kraju i za granicą
zadania w zakresie polityki kursu walutowego
reprezentowanie państwa na forum międzynarodowym
Polityka pieniężna Banku Centralnego - definiowana jest jako proces sterowania oraz gospodarowania pieniądzem, przy wykorzystaniu przez ten bank określonych narzędzi prawno-ekonomicznych, które podzielić można na 4 podstawowe grupy:
instrumenty polityki ogólnej, do której zaliczamy:
operacje otwartego rynku
politykę rezerw obowiązkowych
politykę refinansową Banku Centralnego
krótkoterminowe depozyty w Banku Centralnym
instrumenty kontroli selektywnej (bezpośredniej)
instrumenty oddziaływania poprzez perswazję
instrumenty w zakresie kształtowania kursu walutowego.
Operacja twardego rynku jako przykład instrumentu polityki ogólnej - tego rodzaju transakcja uznawana jest za jedną z najbardziej elastycznych instrumentów kreowania podaży pieniądza, poprzez oddziaływanie na rynek finansowy. Związane jest to z istotą instrumentów wykorzystywanych w tych operacjach, które są znacznie bardziej akceptowane aniżeli wszelkiego rodzaju środki przymusu. Podstawowym wymogiem korzystania z operacji twardego rynku jest istnienie w danym państwie stabilnego i rozwiniętego rynku papierów wartościowych. Pierwszy raz transakcje tego rodzaju zaczęto stosować w latach 30-tych XX w., natomiast w Europie pojawiły się one w latach 70-tych. Co ważne, inicjatorem tego rodzaju transakcji jest zawsze Bank Centralny, a w uproszczeniu sprowadzają się one zawsze do zakupu lub sprzedaży papierów wartościowych, o określonym oprocentowaniu, bankom komercyjnym przez Bank Centralny.
Wyróżnia się 2 podstawowe rodzaje tych transakcji:
bezwarunkowe
warunkowe
WYKŁAD 5 (7.11.2009r.)
Sprzedaż papierów wartościowych w ramach operacji rynku przeprowadzana jest w ramach stopy referencyjnej lub też interwencyjnej. Operacje otwartego rynku dzielone są na dwa podstawowe rodzaje:
1.)bezwarunkowe (natychmiastowe) - outright - to najprostsza forma tego rodzaju operacji, polegająca na bezwarunkowej sprzedaży albo zakup papierów wartościowych.
2.)transakcje okryte - covered - dzielą się na dwa rodzaje:
a. reverse repo - są operacjami warunkowej sprzedaży i polegają na tym, iż Bank Centralny zawierając operacje reverse repo podpisuje ze swym kontrahentem umowę od sprzedaży papierów wartościowych w ściśle określonym czasie w przyszłości i uznaje się, iż w ten sposób Bank Centralny niejako zaciąga kredyt w systemie bankowym, przyczyniając się do ograniczenia płynności sektora bankowego.
b. umowa typu repo - nazywana jest operacją warunkowego odkupu. To odwrotność jednej z pierwszych wymienionych umów, polegająca na zakupie przez Bank Centralny papierów wartościowych po określonej przez ten bank cenie z jednoczesnym zawarciem umowy odkupienia ich przez banki w odpowiednim, określonym w umowie terminie. Tym samym operacja typu REPO przyczynia się do zwiększenia płynności (podaży pieniądza) w systemie bankowym.
Operacje otwartego rynku przeprowadzane są w drodze przetargów i wyróżnić można dwa rodzaje przetargów:
przetarg ilościowy - w którym Bank Centralny ustala kwotę zakupu (sprzedaży) papierów wartościowych, a także stopę procentową tej transakcji, następnie banki komercyjne zgłaszają kwoty papierów wartościowych, które chciałyby Bankowi Centralnemu sprzedać (zakupić). W kolejnym etapie przetargu Bank Centralny rozdziela ustalaną kwotę proporcjonalnie do zgłoszonych ofert.
przetarg odsetkowy (procentowy) - w którym to banki komercyjne zgłaszają stopę oprocentowania transakcji w wyniku czego Bank Centralny zawiera transakcje bądź to po najwyższej z zaoferowanych stóp (tzw. metoda holenderska), bądź to przydziela bankom określone kwoty papierów wartościowych, podwójnie (2x) po stopie przez nich zgłoszonej (tzw. metoda amerykańska).
Polityka rezerwy obowiązkowej - najwcześniej zastosowana bo już w latach 30-tych w USA. Rezerwy obowiązkowe uznawane są za niezwykle istotny instrument polityki pieniężnej przekładający się na wielkość akcji kredytowej systemu bankowego. Należy podkreślić, iż niewielka zmiana stopy rezerwy wpływa relatywnie na dużą zmianę podaży pieniądza. Z tego względu uważa się, iż zmiany w tym względzie dokonywane powinny być stosunkowo rzadko.
Rezerwa obowiązkowa określana jest w procentach a jej istota sprowadza się do konieczności odprowadzania części depozytów znajdujących się w bankach komercyjnych na rachunek w banku centralnym. Przewiduje się możliwość oprocentowania przez bank centralny tego rodzaju rezerwy, a także istotne jest to, że owa rezerwa może być ustanawiana od depozytów walutowych a nawet kredytów. Należy pamiętać, iż instytucji rezerwy obowiązkowej nie należy mylić z rezerwami banków tworzonych na wypadek niespłacalnych kredytów. Te ostatnie wynikają z tzw. norm oszczędnościowych, zawartych w przepisach prawa bankowego, na które w ostatnim okresie czasu wywierają wpływ zapisy tzw. nowej umowy kapitałowej, tzw. BAZEL III. Opracowana ona została na forum międzynarodowym przez tzw. bazylejski komitet ds. nadzoru bankowego, a jej celem jest dokładniejsza (lepsza) kwantyfikacja rodzajów ryzyka, towarzyszącego działalności bankowej (kredytowego, operacyjnego).
Polityka refinansowa Banku Centralnego - sprowadza się do refinansowania się przez banki komercyjne w Banku Centralnym, czyli uzyskania przez nie kredytu pod zastaw ich aktywów, którymi najczęściej są weksle a niekiedy także inne papiery wartościowe. W przypadku polityki refinansowej wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje kredytu udzielanego przez Bank Centralny:
kredyt redyskontowy - uznawany jest za jedną z najbardziej tradycyjnych form kształtowania podaży pieniądza na rynku, prowadzoną przez Bank Centralny, który wykorzystuje w tym celu:
określoną kwotę redyskonta
tzw. kontyngenty redyskonta, a więc kwotę kredytu dzieloną pomiędzy banki w zależności od rodzaju ich aktywów
określenie warunków jakie spełniać powinny papiery wartościowe przedstawiane do redyskonta.
Istota kredytu redyskontowego związana jest z instytucją dyskonta, definiowanego jako różnica pomiędzy wartością nominalną papieru wartościowego - weksla, a sumą, która faktycznie została za niego zapłacona.
Papiery wartościowe są w pierwszej kolejności przedstawione do dyskonta przez klientów banków temu bankowi, który ma następnie możliwość ich redyskontowania w Banku Centralnym. Z tego też względu system kredytu redyskontowego funkcjonuje jedynie w państwie, gdzie rozwinięty jest rynek obrotu papierami wartościowymi (wekslami), które muszą spełniać określone warunki. Nic wiecej??
Stopa redyskonta w sposób istotny wpływa na wielkość akcji kredytowej w kraju, tzn. jej wzrost powoduje zwiększenie ceny kredytu, a tym samym zmniejszenie podaży pieniądza, czego wynikiem może być wzrost jego wartości i ograniczenie potencjalnej inflacji. Decyzję w tym względzie - jak się uważa - powinny być niezwykle wyważone, gdyż dla potencjalnych inwestorów stanowi ona kryterium oceny sytuacji gospodarczej w państwie, a z praktycznego punktu widzenia jej efekty działania dostrzegalne są dopiero w dłuższym okresie czasu, dlatego też uznaje się go instrumentem pomocniczym w odniesieniu do innych instrumentów polityki pieniężnej.
kredyt lombardowy - podobnie jak kredyt redyskontowy jest ustalany w oparciu o tzw. stopę lombardową i udzielny jest pod zastaw określonych papierów wartościowych. Jednakże stopa lombardowa kredytu jest zazwyczaj wyższa od stopy redyskontowej od 1-2 punktów procentowych, co związane jest z naturą tego kredytu, stanowiącego dodatkową możliwość refinansowania się przez banki w Banku Centralnym. Niekiedy jest on nazywany kredytem ostatniej instancji, wykorzystywanym w przypadku braku możliwości uzyskania kredytu redyskontowego, i podobnie jak w pierwszym rodzaju kredytu (redyskontowym), Bank Centralny stawia określone wymogi potencjalnemu kredytobiorcy, a także papierom wartościowym przedstawianym pod zastaw kredytu (weksle, papiery wartościowe). Kredyt tego rodzaju udzielany jest do określonej wartości zaoferowanych papierów w 2/3, ¾ czy 4/5 a papiery te są następnie blokowane na rachunku w banku co ma uniemożliwić ich podobne wykorzystanie.
Wyróżnić można następujące rodzaje kredytu lombardowego:
1.kredyt płatniczy - udzielany w celu pokrycia nagłego zapotrzebowania na środki finansowe;
2.kredyt sezonowy - udzielany na pokrycie dłuższego niedoboru tych środków;
3.kredyt długoterminowy - udzielany w sytuacji gdy wymagane jest pokrycie strat w banku.
<ogólnie były to instrumenty polityki pieniężnej>
Krótkoterminowe depozyty w Banku Centralnym
- ich zadaniem jest zagospodarowanie na krótki okres czasu nadpłynności w systemie bankowym. Jego uczestnicy mogą więc składać depozyty w Banku Centralnym nawet na terminy jednodniowe (ON - one night).
<inne rodzaje instrumentów:>
Instrumenty selektywnej kontroli monetarnej (sterowanie bezpośrednie):
- jest to instrument, którego wykorzystanie następuje w sytuacji gdy mimo istnienia gospodarki wolnorynkowej, cyrkulacja pieniądza nie jest zapewniona w sposób właściwy. Wtedy to prawodawca daje możliwość władzy monetarnej podejmowania odpowiednich kroków, przy wykorzystaniu środków administracyjnych. W praktyce sprowadzać się to może do:
* wskazywania celów na jakie mają być udzielane kredyty
* ograniczenia dokonywania wypłat z bankomatów, lokat
* wskazanie maksymalnych pułapów udzielanych kredytów
Persfazja:
- związana jest ona z nieformalnymi działaniami Banku Centralnego, który przykładowo poprzez swoje opinie, rekomendacje czy zalecenia stara się wymóc na bankach określony sposób działania. Ową rekomendację nie można uznać za źródła prawa, a więc dostosowanie się do niej wynika z dobrej woli banków. Jednakże w sytuacji braku „dobrej woli” władze monetarne mogą zdecydować się na wykorzystanie środków administracyjnych, które pozwolą zrealizować założony wcześniej cel.
Stopy procentowe rynku pieniężnego:
- wyróżnia się kilka rodzajów stóp procentowych, które podzielić można na te ustalane przez władze monetarne: stopa referencyjna, redyskontowa i lombardowa (są to stopy refinansowe), stopa depozytów w Banku Centralnym, a także tzw. ogólne stopy procentowe, ustalane na rynku międzybankowym.
WYKŁAD 6 (14.11.2009r.)
Temat: Stopy procentowe rynku pieniężnego.
Wyróżnia się kilka rodzajów stóp procentowych, które podzielić można na te ustalone przez władze monetarne: stopę referencyjną, stopę redyskontową oraz stopę lombardową, które zaliczamy do stóp refinansowych, stopę depozytów w Banku Centralnym, a także tzw. ogólne stopy procentowe, ustalane na rynku międzynarodowym.
Stopy rynku międzynarodowego ustalone są na podstawie podaży i popytu na pieniądz na tym rynku, według określonej metodologii i wyrażają się one poprzez:
kurs kupna - czyli cenę po jakiej banki są gotowe przyjąć depozyt;
poprzez kurs sprzedaży, a więc cenie po jakiej banki te są gotowe udzielić lokat.
Uważa się, że kursy stóp międzynarodowych powinny być urealnione, tzn. odpowiadać możliwościom finansowych banków i w praktyce odnoszone są do różnych terminów, wyrażanych następującymi przykładowymi symbolami:
O/ N - one night (jedna noc)
1 W - one week (jeden tydzień)
2 M - two months (dwa miesiące)
W przypadku polskiego rynku międzybankowego funkcjonują następujące dwie stopy procentowe:
1) WIBOR
2) WIBID
Do jednych z najistotniejszych - z punktu widzenia rynku międzynarodowego - zalicza się stopę LIBOR oraz EURIBOR
Ad . 1 WIBOR - jest stopą po jakiej banki są skłonne sprzedać swoje nadwyżki swojego pieniądza innemu bankowi.
Ad . 2 WIBID - jest to stopa procentowa po jakiej bank skłonny jest przyjąć założoną w nim lokatę i z reguły jest niższa od tej pierwszej.
Polityka kursu walutowego. Wymienialność pieniądza. (to 4 element polityki pieniężnej).
Z punktu widzenia omawiania zagadnień kursu walutowego ważne jest scharakteryzowanie pojęcia wymienialności, która ma miejsce w sytuacji gdy rząd danego kraju za pośrednictwem Banku Centralnego zobowiązuje się, bądź to do sprzedaży, bądź do zakupu po jednolitym kursie takiej ilości waluty jaka zgłoszona zostanie do sprzedaży albo kupna. Jednolitość kursu oznacza, iż jest on taki sam dla każdego podmiotu bez względu na jego pochodzenie.
W zakresie wymienialności wyróżnia się dwa podstawowe jej rodzaje:
1)wymienialność wewnętrzna - gdy w wymianie walut uczestniczą krajowe osoby fizyczne, podmioty, a także banki krajowe, co wiąże się z otwartością gospodarki;
2) wymienialność zewnętrzna - gdy wymiana walut w danym kraju ogranicza się do podmiotów zagranicznych, także banków zagranicznych. <w Polsce mamy wymienialność wewnętrzną!>
Stanem idealnym jest sytuacja gdy w danym państwie brak jest jakichkolwiek ograniczeń w zakresie wymiany waluty. Mamy z nią do czynienia niezwykle rzadko, gdyż z reguły większość państw nakłada ograniczenia w postaci zakresu tej wymienialności, czy też systemu wymiany dalej waluty, która definiowana jest jako pieniądz w rozliczeniach międzynarodowych.
Kurs waluty - określany jest jako stosunek wielkości narodowej jednostki pieniężnej, odnoszonej do jednostek pieniężnych innych krajów. Alternatywnie mówi się, że jest to cena jednej waluty wyrażona w innej walucie.
Stosunek wymiany wyrażany jest w drodze notowań:
bezpośrednie - gdy kurs waluty zagranicznej określany jest w jednostkach waluty krajowej (1euro = 4zł)
pośrednie - gdy kurs waluty krajowej określany jest w walucie obcej (1zł=0,25euro)
Waluta a wymiana handlowa
W warunkach gospodarki wolnorynkowej kurs waluty jest jednym z najistotniejszych elementów wpływających na transakcje za granicą, co bezpośrednio przekłada się na sytuację gospodarczą państwa a także na pozycję jego bilansu płatniczego.
Pojęcie bilansu płatniczego - związane jest z wielkością transakcji przeprowadzonych pomiędzy danym państwem a za granicą. Każde państwo zainteresowane jest posiadaniem informacji na temat skali tych transakcji, a także ewentualnych przyczyn zmian ich wielkości. Wpływają one bowiem na wartość i pozycję danej waluty.
Bilans płatniczy definiowany jest jako okresowe, usystematyzowane zestawienie transakcji gospodarczych dokonywanych z różnych tytułów w ciągu pewnego okresu (najczęściej roku), pomiędzy podmiotami krajowymi a zagranicznymi. Pozwala on na określenie ilości dewiz napływających oraz wypływających z danego kraju i uważa się, że można go stworzyć dla każdego kraju bez względu na intensywność stosunków za granicą. Pierwsze tego rodzaju zestawienia pojawiły się już w średniowiecznej Anglii (1335r.), kiedy to władze celne dokonały zestawienia importu i eksportu. Wówczas używano pojęcia bilans handlowy. Rozróżnienie pomiędzy bilansem handlowym z bilansem płatniczym dokonało się w XVIIIw. w roku 1767.
Bilans płatniczy dzieli się na dwie części:
1) bilans obrotów pieniężnych, na który składają się następujące elementy:
a- b. handlowy - związany z należnościami z tytułu eksportu oraz płatnościami z tytułu importu towarów;
b- b. usług - odnoszonego z należności z tytułu eksportu i płatności z tytułu importu usług tj. bankowych, transportowych, turystycznych;
c- b. procentów i dywidend - związany z kapitałami pochodzącymi z tytułu np. spłaty pożyczek zagranicznych, albo zapłaty procentów za udzielone pożyczki;
d- b. transakcji nieodpłatnych - związany z przepływami wszelkiego rodzaju kapitałów np. dotacji, pomocy finansowej.
2) bilans obrotów kapitałowych - dzieli się na:
a- kapitały - obejmujące inwestycje bezpośrednie czy też portfelowe
b- rezerwy monetarne - w postaci złota, dewiz oraz tzw. SDR-ów (jednostek rozrachunkowych międzynarodowego funduszu walutowego).
Z formalnego punktu widzenia podstawową regułą odnoszoną do bilansu jest tzw. złota reguła bilansu, głosząca konieczność jego zrównoważenia. W przypadku deficytów obrotów bieżących może on zostać pokryty nadwyżką obrotów kapitałowych i tego rodzaju sytuacja uzależniona jest min. od wiarygodności danego kraju.
Bilans oraz jego stan ma istotny wpływ (poza gospodarką), także na system monetarny państwa tzn. przekłada się on na wartość waluty krajowej, dlatego tak ważnym zagadnieniem jest kurs walutowy, na który istnieją możliwości wpływania. Kształtowanie kursu walutowego wpływać będzie na różnicę pomiędzy eksportem a importem. Podejmowane w tym względzie działania zależeć będą od funkcjonującego w danym kraju systemu kursów walutowych.
Wyróżnia się:
System kursów stałych - które ustalane są przez władze monetarne, mające obowiązek ich obrony; w tym zakresie mówi się min. o kursach o rozszerzonej i zawężonej marży wahań, a także o kursach sztywnych utrzymywanych na stałym poziomie bez względu na zmianę sytuacji gospodarczej.
System kursów zmiennych - do których zalicza się:
kursy wolnorynkowe, wyznaczane poprzez podaż i popyt na rynku;
kursy płynne, gdy także wyznaczane są one przez podaż i popyt, jednakże z możliwością interwencji władz monetarnych;
kursy pełzające, charakteryzują się okresowymi zmianami wartości waluty poprzez wpływ na nie władz monetarnych.
WYKŁAD 7 (21.11.2009r.)
Istotnymi pojęciami dla polityki kursu walutowego są terminy: dewaluacji, rewaluacji oraz jej aprecjacji i deprecjacji.
Dewaluacja - jest jednorazową obniżką kursu waluty krajowej w stosunku do innej waluty. Gdy jednak sytuacja obniżenia kursu tejże waluty, a więc spadku jej siły nabywczej ma miejsce w dłuższym okresie czasu dochodzi do jej deprecjacji. Dewaluacja jest definiowana jako obniżenie kursu waluty, ale nominalnie oznacza ona powiększenie liczb wyrażających stosunek wymiany. Władze monetarne dokonują dewaluacji min. w celu utrzymania stałego jej kursu, obrony tejże waluty, czy też zmianie w saldzie deficytu płatniczego.
np. 1 euro =2 zł 1 euro = 4 zł (po dewaluacji)
Rewaluacja - definiowana jest jako jednorazowe podwyższenie kursu waluty krajowej w stosunku do innej waluty i w sytuacji gdy umocnienie waluty krajowej ma miejsce w dłuższym okresie czasu, mamy do czynienia a jej aprecjacją (waluty). Z nominalnego punktu widzenia oznacza ona zmniejszenie liczb wyrażających stosunek wymiany.
np. 1 euro = 4 zł 1 euro = 2 zł
Należy pamiętać, iż zarówno deprecjacja jak i aprecjacja wynikają z podaży i popytu na daną walutę, są więc wynikiem działania sił rynku. Z praktycznego punktu widzenia dewaluacja polegać będzie na zwiększeniu podaży rodzimej waluty i zmniejszeniu popytu na nią. Natomiast w przypadku rewaluacji zwiększony będzie popyt na rodzimą walutę a zmniejszana jej podaż.
W polityce monetarnej w zakresie kursu walutowego, niezwykle ważne jest prowadzenie jej w taki sposób, który umożliwi jej zachowanie stabilności. W przeciwnym razie dojść może do zawirowań na rynku i w konsekwencji do wystąpienia kryzysu walutowego, który definiowany (rozumiany) jest jako nagły i znaczący spadek nominalnej wartości danej waluty w stosunku do innych podstawowych walut światowych.
Historia rynku walutowego
Początki kształtowania się rynku walutowego sięgają końca XIXw. W latach 1880-1890 wprowadzono tzw. system waluty złotej, którego zadaniem było ustabilizowanie kursów walut przez zamknięcie ich w sztywnych kursach poprzez odpowiedni parytet waluty odnoszony do złota. Tym samym zaistniała konieczność określenia w sposób administracyjny urzędowej zawartości złota w danej walucie. Rozwiązania tej czystej formy obowiązywały do XX-lecia międzywojennego.
Doświadczenia z wojen, a także zmiany w stosunkach ekonomicznych i politycznych wymusiły na rządach państw konieczność określenia nowego ładu walutowego (uzgodnienia międzynarodowego systemu walutowego) po II wojnie światowej, a ostateczne decyzje zostały podjęte w 1944r. w USA w miejscowości BRETTON WOODS. Przy podejmowaniu decyzji udział brały wszystkie najważniejsze państwa aliandzkie, w tym Polska. Na podstawie umowy podpisanej w Bretton Woods powołano do życia międzynarodowy fundusz walutowy oraz międzynarodowy bank rozwoju i odbudowy (Bank Światowy). Poza tym ustalono konstrukcję systemu walutowego, najważniejszego systemu sztywnych, stałych kursów walutowych, które jednakże w tym momencie zaczęto odnosić do dolara amerykańskiego. Z kolei dolar amerykański posiadał stałą wartość nominalną w złocie, tzn. uncja trojańska złota warta była 35 dolarów. Tym samym kursy innych walut określone były w dolarach, jednakże w każdej chwili mogły być przeliczone na odpowiednią ilość złota, co gwarantował Bank Centralny USA. Od tej chwili dolar amerykański nazywany jest walutą kluczową czyli KEY CURRENCY.
Uważa się, że system waluty sztywnej funkcjonował przez 25 lat. Nie mniej jednak już pod koniec lat 60-tych państwa europejskie (np. Holandia, Niemcy) zaczęły wysuwać propozycję do przejścia do kursów zmiennych, a więc wyznaczanych podażą i popytem na rynku. W tym samym czasie wzrastał deficyt handlowy USA a także wydatki wojskowe wskutek czego topnieć zaczęły rezerwy złota, będące podstawą ustaleń Z Bretton Woods co doprowadziło do ogłoszenia 15.08.1971r. przez Richarda Nixsona zawieszenia wymienialności dolara na złoto i konieczność opracowania nowych zasad funkcjonowania rynku walutowego. Ostatecznie ustalono je w 1976r. w Kingston na Jamajce. Od tej chwili na rynku walutowym dominować zaczęły płynne kursy walutowe.
FLOATING EXCHANGE RATES - tzn. waluty a dokładniej ich wartość, nie określana była w oparciu o zawartość złota w tych walutach, ale w oparciu względem siebie.
Na wartość dalej waluty wpływ miała, ma i będzie miała siła gospodarki danego państwa. Mówić można także o instytucji waluty międzynarodowej, takiej jak dolar, jen czy euro.
Poza ustaleniami w zakresie kursu walutowego powołano do życia międzynarodowy fundusz walutowy, będący specjalną agendą ONZ. Nazywany bywa policją monetarną świata. Jego celem jest min. czuwanie nad stabilnością bilansów płatniczych państw świata, a także udzielanie im pożyczek na ich uzupełnienie. Angażuje się też w zmiany strukturalne wybranych krajów świata(Ukraina, Argentyna) a poza tym czuwa nad stabilnością kursów walutowych i monitoruje zadłużenie międzynarodowe. Jest on także emitentem szczególnego rodzaju waluty tj. SDR, czyli tzw. specjalnych praw ciągnienia, za które uczestnicy systemu mają prawo nabywania od innych jego uczestników potrzebnych im walut wymienialnych. Wprowadzenie tego rodzaju waluty miało przyczynić się do zwiększenia płynności na międzynarodowym rynku walutowym.
Bank Światowy - jest drugim podmiotem - instytucją finansową - którego zadaniem jest rozwój gospodarki rynkowej, a także walka z ubóstwem. W tym celu finansuje on programy mające na celu stabilizować oraz podnosić efektywność gospodarek państw świata (Polska - pożyczki na restrukturyzację kopalni). Jednakże aby państwo mogło skorzystać z tej pomocy musi być członkiem MFW i spełniać nakładane przez niego wymogi, standardy.
Główne waluty światowe (międzynarodowe):
Istnieją waluty, które powszechnie wykorzystywane są w obrocie gospodarczym pomiędzy podmiotami z różnych krajów i nazywanego są walutami międzynarodowymi. W przypadku ich mamy do czynienia z tzw. internacjonalizacją waluty. Spotkać można się także z sytuacją, iż tego rodzaju waluta staje się substytutem danej waluty krajowej, tnz. Kraj nie posiada swej waluty, ale wykorzystuje inną (np. Kosowo-euro, Panama-dolar USA, Czarnogóra-euro).
Podobnie jak w przypadku instytucji pieniądza, także w odniesieniu do waluty międzynarodowej wskazuje się na jego 3 podstawowe funkcje:
1)funkcja miernika wartości - związana z wyrażaniem w danej walucie sum odnoszonych do transakcji finansowych, parytetu waluty czy fakturowania handlu międzynarodowego. Np. ropa, statki, samoloty są fakturowane w dolarach).
2)funkcja środka płatniczego - wiąże się z faktem, iż w danej walucie realizowane są płatności a także interwencje na rynku walutowym.
3)funkcja środka kumulacji - związana z wykorzystywaniem danej waluty jako waluty inwestycyjnej czy też rezerwowej. Tym samym inwestorzy światowi nabywają (akumulują) aktywa nominowane w danej walucie.
1