Wykład 6.
Podstawowe środowiska wychowawcze (1)
Pojęcie środowiska wychowawczego
Rodzina jako środowisko wychowawcze
Funkcje rodziny
Typy rodzin
Style wychowania rodzinnego i ich skutki
Utrudnienia w wychowaniu rodzinnym
Szkoła jako środowisko wychowawcze
Pojęcie i miejsce szkoły w systemie oświatowym
Klasa szkolna jako grupa społeczna
Pojęcie grupy społecznej i jej dynamika
Struktura klasy i jej typy
Pozycja ucznia w strukturze klasy
Normy w klasie
Przywództwo w klasie
Spójność klasy szkolnej
Pojęcie środowiska wychowawczego (2)
Wg Jana Szczepańskiego
- to część środowiska społecznego i kulturowego, która wywiera wpływ na wytwarzanie się trwałych postaw, poglądów, wiedzy, sposobów postępowania wychowanka.
Wg Heleny Izdebskiej
- to szeroko rozumiane środowisko życia dziecka ze swoim złożonym i skomplikowanym, niejednokrotnie trudnym do uchwycenia i określenia, systemem podniet i bodźców rozwojowych zarówno o charakterze oddziaływań planowych, jak i wpływów samorzutnych, nie zorganizowanych, nie zamierzonych, tak dodatnich, jak i ujemnych.
Edmund Trempała
środowisko wychowawcze określa jako - określony obszar działalności, na którym bodźce rozwojowe będą kontrolowane zgodnie z celem wychowawczym, a równocześnie wywołują trwałą zmianę w zachowaniu się osobnika. Inaczej mówiąc, stanowi on złożony układ powtarzających się lub względnie stałych sytuacji..
Rodzina jako naturalne środowisko wychowawcze (3)
Funkcje rodziny:
funkcja prokreacyjna (biologiczna), mająca na celu zrodzenie potomstwa, czyli zapewniająca społeczeństwu ciągłość biologiczną, a także zaspokajanie potrzeb erotyczno-seksualnych małżonków;
funkcja opiekuńcza, polegająca na udzielaniu konkretnej pomocy członkom rodziny w różnych sytuacjach i okolicznościach życiowych, gdy sami nie są w stanie zaspokoić swych podstawowych po trzeb;
funkcja gospodarcza (ekonomiczna), dotycząca zapewnienia człon kom rodziny niezbędnych warunków do utrzymania się przy życiu, czyli dostarczania rodzinie dóbr materialno - bytowych;
funkcja wychowawcza (socjalizacyjna), przejawiająca się m.in. we wprowadzaniu członków rodziny w szeroko rozumiane życie społeczne łącznie z językiem ojczystym, obyczajami, wzorami zachowań i wartościami kulturowymi;
funkcja stratyfikacyjna, „gwarantująca członkom rodziny określony status życiowy, wyznaczająca ich przynależność do określonej klasy czy warstwy społecznej”
Typologia rodzin:
Rodzina pełna, złożona z dwojga rodziców i dzieci, połączonych ze sobą silną więzią emocjonalną, w której się przestrzega powszechnie uznawanych zasad, norm, wartości i ideałów.
Rodziny niepełne:
rodziny rozbite wskutek trwałej nieobecności jednego z rodziców w wyniku rozwodu, separacji, dezercji, a niekiedy z powodu śmierci albo wyjazdu za granicę;
rodziny zrekonstruowane przez zawarcie po ich rozbiciu nowego lub kolejnego małżeństwa albo też przez adoptowanie nowego dziecka;
rodziny zdezorganizowane (rozbite wewnętrznymi niepowodzeniami), których członkowie pozostają ze sobą niemal w permanentnych konfliktach; przyczyną dezorganizacji mogą być: alkoholizm, wzajemna niechęć, podejrzliwość;
rodziny zdemoralizowane, pozostające w konflikcie z prawem lub z sąsiadami, co nie wybiórcza bliskich i serdecznych kontaktów między domownikami.
rodziny zastępcze, tj. rodziny zajmujące się rozwojem i wychowaniem dzieci, „których rodzice nie żyją, bądź nie są w stanie ich wychowywać”. Rodziny te na ogół należycie wywiązują się ze swych zadań wychowawczych, w porównaniu zwłaszcza z domami dziecka
Rodzina jako naturalne środowisko wychowawcze (4)
Prawidłowe spełnianie funkcji wychowawczej polega w szczególności na:
zaspokajaniu podstawowych potrzeb biologicznych i psychospołecznych dzieci, w tym zwłaszcza potrzeby bezpieczeństwa, miłości i afiliacji (przynależności), uznania i samourzeczywistnienia;
dostarczaniu pożądanych społecznie wzorów zachowań, wyzwalających u dzieci procesy identyfikacji z rodzicami;
przekazywaniu i przyswajaniu wartości, norm i zasad współżycia i współpracy preferowanych w społeczeństwie, w którym żyją;
umożliwianiu dzieciom (poczynając od wczesnych lat życia) aktywnego udziału w różnego rodzaju czynnościach i obowiązkach domowych, traktując je zarazem jako równoprawnych partnerów życia rodzinnego;
rozwijaniu i rozszerzaniu kontaktów międzyludzkich, tj. pogłębianiu u dzieci więzi emocjonalnej z krewnymi, przyjaciółmi i znajomymi.
Pełnienie funkcji wychowawczej przez rodziców wymaga także:
zabezpieczenia możliwie pełnego rozwoju fizycznego i umysłowego dzieci;
wprowadzenia ich przynajmniej po części - w świat kultury, czyli w materialny i duchowy dorobek ludzkości;
przygotowania do samodzielnego życia poprzez wyrabianie postawy twórczej i współuczestniczącej w otaczającym świecie.
Co utrudnia wychowanie w rodzinie?
brak lub niedosyt miłości macierzyńskiej i ojcowskiej,
niedostateczne uruchomienie procesów identyfikacji z osobami znaczącymi,
mało pogłębiona więź emocjonalna między rodzicami
wadliwe postawy rodzicielskie.
Rodzina jako naturalne środowisko wychowawcze (5)
Style wychowania w rodzinie
Styl wychowania demokratycznego Polega on przede wszystkim na :
nawiązywaniu przez rodziców przyjacielskich kontaktów ze swymi dziećmi;
liczeniu się z ich potrzebami biologicznymi i psychospołecznymi;
umożliwianiu im powzięcia w decyzji w sprawach rodzinnych;
odwoływaniu się do ich inicjatywy i samodzielnej aktywności;
zaangażowaniu ich w planowanie, wykonywanie i kontrolowanie zadań podejmowanych w rodzinie.
ważny jest tu podział obowiązków sprawowanych na zasadzie dobrowolności i zgodnie z możliwościami dzieci.
dziecko z reguły wie, jak się powinno zachowywać w określonych sytuacjach, ale nigdy lub prawie nigdy nie jest do tego przymuszane.
rodzice są raczej skłonni do stosowania wobec niego perswazji niż kary lub nagany.
Dzięki temu stylowi „stosunkowo wcześnie kształtuje się u dziecka zdolność do samokontroli i dyscyplina oparta na zinterioryzowanych normach i zasadach moralnych”.
Wychowywane w ten sposób dzieci:
łączy z rodzicami szczera więź emocjonalna, oparta na obopólnej przyjaźni, zaufaniu i wzajemnym poszanowaniu;
są one lepiej przygotowane do życia i, co za tym idzie,
wykazują większą niezależność w sprawach osobistych,
przejawiają więcej inicjatywy i samodzielności;
mają większe poczucie odpowiedzialności i rozbudzoną ciekawość intelektualną co się wyraża niejednokrotnie w wielostronnych ich zainteresowaniach
Rodzina jako naturalne środowisko wychowawcze (6)
Style wychowania w rodzinie
Styl wychowania autokratycznego
Charakteryzuje się przeważnie dużym dystansem między rodzicami a dziećmi, tzn.
rodzice kontaktują się ze swymi dziećmi w sposób nader formalny, czyli nie wnikają głębiej w ich potrzeby wewnętrzne;
kierują nimi „odgórnie” poprzez nagminne polecenia i nakazy;
uznają jedynie własne racje i nie znoszą nawet najmniejszego sprzeciwu dziecka.
traktują je instrumentalnie i nie dostrzegają potrzeby jego podmiotowego traktowania, w tym zwłaszcza poszanowania jego godności i indywidualności, osobistych pragnień i dążeń oraz przejawów własnej aktywności i samodzielności.
nie dopuszcza się dzieci do powzięcia decyzji dotyczących spraw rodzinnych;
przymusza się je do różnych zachowań i surowo karze za nie spełnianie stawianych im wymagań;
stosowane zaś wobec nich częste pouczenia mają charakter wybitnie moralizatorski.
Styl wychowania autokratycznego pociąga za sobą niepożądane pedagogicznie następstwa.
dzieci wychowywane w ten sposób żyją niemal w stałym lęku przed karą,
odznaczają się przesadną uległością lub postawą buntowniczą prze noszoną często także na ludzi i zdarzenia spoza domu,
są skłonne do poczucia winy i infantylnej zależności,
są nadmiernie agresywne wobec samych rodziców lub tzw. kozłów ofiarnych, którymi stają się przeważnie ich rówieśnicy,
przyswajają obowiązujące normy, zadania i wartości moralne jako coś narzucone „z zewnątrz”,
w swym postępowaniu kierują się „nie tyle poczuciem moralnej powinności, ile raczej własnym, egoistycznie pojmowanym interesem”.
Rodzina jako naturalne środowisko wychowawcze (7)
Style wychowania w rodzinie
Styl wychowania liberalnego w rodzinie. Polega na
całkowitym niemal pozostawieniu dzieci samym sobie,
na nie wtrąca mu się w ich sprawy,
tolerowaniu aspołecznych zachowań
pozbawieniu ich wszelkiej kontroli (nadzoru) ze strony rodziców.
Styl taki stwarza niczym nieskrępowane warunki dla swobodnej aktywności i spontaniczności dziecka
wszystko mu wolno,
na wszystko się mu pozwała,
z niczego nie musi się ono tłumaczyć.
zajmuje w rodzinie najwyższą pozycję, lecz bez większego w tym własnego wysiłku i osobistych zasług.
rodzice łatwo ulegają jego namowom i spełniają niemal wszelkie jego zachcianki.
Warto wiedzieć też, iż z dzieci wychowywanych w sposób liberalny wyrastają
jednostki wprawdzie o dużym poczuciu własnej wartości (niestety, często zbyt dużym),
jednocześnie egoistyczne,
niezdyscyplinowane wewnętrznie,
niezdolne do trwałego wysiłku,
mało zahartowane,
pozbawione hartu i zdolności,
nieuspołecznione.
Styl wychowania niekonsekwentnego
Równie szkodliwy pedagogicznie, jak styl wychowania autokratycznego i liberalnego,
Odznacza się brakiem spójności oddziaływań wychowawczych ze strony każdego z rodziców lub jednego z nich.
Charakteryzuje się często zmiennością i przypadkowością oddziaływań na dziecko.
Wynika to nierzadko z braku rzetelnej wiedzy pedagogicznej rodziców i ich uzależnionego od własnego humoru podejścia do dziecka
Szkoła jako środowisko wychowawcze (8)
Szkoła jako instytucja kształcenia
Szkoła jest podstawową instytucją oświatowo-wychowawczą w systemie edukacji. Szkoła pełni wobec uczniów funkcję
dydaktyczną (kształcącą) - przekazuje im wiedzę z różnych dziedzin nauki, techniki, literatury, sztuki
wychowawczą - kształtuje ich po stawy wobec rzeczy, ludzi, norm, wartości
opiekuńczą - zaspokaja podstawowe potrzeby, niezbędne dla prawidłowego rozwoju fizycznego i psychospołecznego uczniów
Szkoła w systemie edukacji
W polskim systemie szkolnym, obowiązującym od 1 września 1999 roku, wprowadzono następującą jego strukturę organizacyjną:
placówki wychowania przedszkolnego dla dzieci w wieku 3-6 lat, w tym roczne przygotowanie do szkoły dzieci 6-letnich, które, poczynając od roku szkolnego 2004/2005 jest nie tylko prawem, lecz także obowiązkiem każdego z nich;
sześcioletnie szkoły podstawowe z podziałem na dwa cykle dydaktyczne: nauczanie w pełni zintegrowane w klasach I-III, tj. bez wyodrębnienia tam poszczególnych przedmiotów nauczania - za wyjątkiem lekcji religii /etyki - oraz nauczanie blokowe w klasach IV-VI, tzn. z uwzględnieniem różnego rodzaju przedmiotów nauczania, jak język polski, matematyka, wychowanie fizyczne itp.;
trzyletnie gimnazja, które - podobnie jak szkoły podstawowe - są obowiązkowe dla wszystkich uczniów (w ten sposób zobowiązani są oni do uczęszczania do szkoły przez 9 lat, a nie jak dawniej przez 8 lat);
trzyletnie licea ogólnokształcące i trzyletnie licea profilowane oraz czteroletnie technika i dwu- lub trzyletnie zasadnicze szkoły zawodowe;
szkoły policealne (w tym również m.in. dla absolwentów techników) i uzupełniające licea ogólnokształcące, a także uzupełniające technika po ukończeniu zasadniczej szkoły zawodowej.
Szkoła jako środowisko wychowawcze (9)
Klasa szkolna jako grupa społeczna
Stanowi ona grupę społeczną, z którą mamy do czynienia wówczas,
gdy dwie jednostki lub więcej pozostają ze sobą w bezpośredniej interakcji,
gdy mają względnie jasny cel,
posiadają wspólnie ustalone normy
mają względnie rozwiniętą strukturę
nie są pozbawione pewnego przynajmniej stopnia spoistości (spójności).
Dynamika grupowa klasy
Jest to układ działających w niej sił, którymi są różne zjawiska i procesy grupowe. Należą do nich m.in.
istniejąca w klasie struktura, czyli zajmowana przez uczniów pozycja względem siebie,
wspólnie uznawane normy,
spoistość
przywództwo.
Struktura klasy szkolnej
W każdej klasie poszczególni uczniowie zajmują różne pozycje. Zajmowane przez uczniów pozycje pozostają ze sobą w określonych relacjach (stosunkach). Układ tych pozycji w klasie tworzy jej strukturę, czyli jest nią — „układ powiązanych ze sobą pozycji”.
Szkoła jako środowisko wychowawcze (10)
Różne klasy- różne struktury
Mówi się zwłaszcza o trzech strukturach klasy, tj.
strukturze władzy, utworzonej m.in. ze względu na pełnione przez uczniów funkcje w klasie;
strukturze socjometrycznej, powstającej w zależności od odczuwanej sympatii i uznania, a także popularności i żywionych uczuć niechęci lub wrogości wśród uczniów danej klasy;
strukturze komunikowania się, stanowiącej układ pozycji uczniów ze względu na ilość otrzymanych i przekazywanych przez nich informacji.
Znana jest również struktura:
formalna - odzwierciedla obowiązujące w klasie przepisy i rozporządzenia władz szkolnych, łącznie z zaleceniami regulaminowymi i zwyczajowymi szkoły. Zewnętrznym jej przejawem są m.in. wyznaczane uczniom różnego rodzaju funkcje, takie jak funkcja gospodarza, jego zastępcy, dyżurnych lub też usankcjonowany przez nauczycieli podział klasy na uczniów dobrych, przeciętnych, złych itp.
nieformalna - powstaje żywiołowo, a więc niezależnie od formalnych przepisów czy norm życia szkolnego. Jest rezultatem spontanicznych wzajemnych oddziaływań uczniów, a szczególnie niekontrolowanego ich porozumiewania się ze sobą oraz przejawiania przez nich różnych upodobań, potrzeb, zainteresowań, uzdolnień.
Pozycja ucznia w strukturze zależy od wielu uwarunkowań. Są nimi m.in.:
pozycja - możliwość wywierania lub nie wywierania wpływu na innych,
stopień, w jakim uczeń jest lubiany lub nie lubiany przez swych kolegów (koleżanki)
umiejętność nawiązywania kontaktów interpersonalnych (porozumiewania się) z innymi lub jej niedosyt;
podporządkowanie lub niepodporządkowanie się normom obowiązującym w klasie, szczególnie w jej nurcie nieformalnym;
wysokie lub zaniżone uzdolnienia intelektualne, w tym także postępy lub zaniedbania w nauce;
przyjemny lub nieprzyjemny wygląd fizyczny
Szkoła jako środowisko wychowawcze (11)
Normy klasy szkolnej
W klasie, jako grupie społecznej obowiązują uczniów określone normy grupowe. Są to:
wypracowane przez samych uczniów, które stanowią dla nich ważny układ odniesienia, regulujący ich za chowanie w różnych sytuacjach.
są one raczej rzadko zwerbalizowane i wyraźnie uświadomione, a tym bardziej nigdy na ogół nie spisane;
nie figurują zazwyczaj w żadnym oficjalnie przygotowanym rejestrze.
Na ogół normy wyłaniające się w klasie szkolnej, to normy:
dotyczące zadania, regulujące metody i sposoby postępowania nie zbędne do realizacji celu grupowego;
regulujące interakcje w grupie - powodujące przewidywalność zachowań poszczególnych osób i zapobiegające pojawianiu się konfliktów;
dotyczące postaw i przekonań, określające, jakie postawy są w grupie pożądane, jakie zaś są godne potępienia;
dotyczące zewnętrznych zachowań, np. regulujące sposób ubierania się, uczesania czy postępowania (normy te służą ułatwieniu identyfikacji jednostki z grupą).
Szkoła jako środowisko wychowawcze (12)
Przywództwo w klasie szkolnej - Przywództwo nieformalne
Przywódcami nieformalnymi w klasie są zwykle uczniowie lubiani i cieszący się wysokim uznaniem swych kolegów (koleżanek) klasowych.
Nieformalne przywództwo jest rezultatem wzajemnego oddziaływania z jednej strony osobowości, wyglądu zewnętrznego czy siły fizycznej uczniów, z drugiej - sytuacji, w jakiej aktualnie się znajdują.
Przywódcą nieformalnym w klasie może zostać niemal każdy uczeń.
Wyłanianie się przywódców nieformalnych w klasie zależy od:
czynników psychofizycznych - względnie wysoki poziom inteligencji, zainteresowanie sprawami klasy, gotowość do współpracy z nią, zasób wiadomości szkolnych, uzdolnienia literackie, sportowe, muzyczne, plastyczne, podzielane z klasą opinie na różne te maty itp.
sytuacyjno-grupowych - liczebność klasy, jej struktura i normy.
Spoistość klasy szkolnej
Rozumie się przez nią:
atrakcyjność grupy dla jej członków
gotowość dążeń członków grupy do osiągnięcia wspólnych celów (morale)
koordynację podjętego wspólnie przez członków grupy problemu
Kryteria (wskaźniki) spoistości klasy:
okazywanie serdeczności i życzliwości kolegom (koleżankom) z klasy;
stawanie w obronie klasy, gdy znajdzie się ona w sytuacji zagrożenia lub jest przedmiotem napaści;
wspólne naradzanie się nad planami przyszłych swych działań i wspólna ich realizacja;
opowiadanie się za tymi samymi normami obowiązującymi w klasie;
wykazywanie wewnętrznej odporności na sytuacje konfliktowe w klasie;
systematyczne i punktualne uczęszczanie na lekcje.