PATOLOGIA SPOŁECZNA

Patologia, jako zjawisko, występuje w różnych grupach ludzkich i jest ściśle związana z rozwojem społeczeństw. Po­czątkowo termin patologia (z gr. pathos - cierpienie, logos - nau-

ka) był używany w medycynie, a dopiero w końcu XIX wieku zaczęto odnosić go do zjawisk społecznych. Wykorzystano wów­czas ten termin do określania działań ludzkich przeciwstawnych ideałom stabilizacji, własności, oszczędności, solidarności ro­dzinnej i sąsiedzkiej. Od końca XIX wieku powstało wiele defi­nicji patologii społecznej.

V. Kavolis określają: „...jako destruktywne i autodestruktywne zachowanie ludzi, grup lub całych społeczeństw "⁶ Autor nie ogranicza się tylko do tego określenia, ale formułuje inne, w którym podkreśla, że przez patologię społeczną należy „...rozumieć ten rodzaj zachowania, ten typ instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego, który pozo­staje w zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danym społeczeń­stwie są akceptowane".

Odmiennie definiuje to pojęcie W. Okoń stwierdzając, że jest to „...nauka o przyczynach, objawach i zwalczaniu takich cho­rób społecznych, jak przestępczość, pijaństwo, lekomania itd.

Natomiast A. Podgórecki uważa, że patologia społeczna to postawy i zachowania ludzi, które naruszaj ą podstawowe nor­my etyczne oraz wyrządzają mniej lub bardziej wymierne szko­dy społeczne.

M. Jarosz uważa, że patologia społeczna jest zbiorem róż­norodnych typów dewiacji społecznych.

Patologia społeczna według M. Lipki to „... określone postawy, zachowania i sytuacje życiowe młodzieży, które są szkodliwe dla historycznie uwarunkowanego postępu i powo­dują ujemne następstwa dla wszechstronnego rozwoju jed­nostki, grupy lub całego społeczeństwa, a polegaj ą na niedo­strzeganiu obowiązujących przepisów prawa, norm moral­nych, obyczajowych i kulturowych oraz na odrzuceniu lub nie-poszanowaniu wartości obiektywnie zgodnych z wartościami jednostki i ogółu obywateli na określonym etapie rozwoju ^„

Z terminem patologia społeczna łączy się przestępczość. Często utożsamia się zakres tych pojęć. Uważna analiza prowa­dzi do odmiennych wniosków. Wyrażaj ą się one w tym, że po­między wymienionymi pojęciami zachodzi stosunek nadrzędno­ści i podrzędności. Patologia społeczna w szerszym rozumieniu obejmuje pojęcie przestępczości mające węższy zakres znacze­niowy. Z tego wynika, że każde przestępstwo jest przejawem patologii społecznej, ale nie każdy przejaw patologii społecznej jest przestępstwem.

Zjawiska szeroko rozumianej patologii społecznej wyra­źnie uwidaczniają się w końcu dwudziestego wieku i są charak­terystyczne dla dewiacji współczesnej. Świadczy o tym między innymi świadomość, że żyjemy w coraz bardziej skomplikowa­nej i zdehumanizowanej rzeczywistości, w połączeniu ze stale wzrastającym tempem życia, co prowadzi w konsekwencji do poczucia osamotnienia i zagubienia. Skutkiem tego są powszechne zjawiska zaburzeń emocjonalnych, trudności w kontaktach in­terpersonalnych i świadomość wyobcowania ze środowiska społecznego. W wielu przypadkach niemożność odnalezienia się w złożonej rzeczywistości społecznej i stworzenia sobie pew­nych stałych zasad postępowania doprowadza do utraty wiary w sens życia i poczucia egzystencjalnej pustki.

Konsekwencją takiej sytuacji jest chęć oderwania się od świata, ucieczki od groźnej i niezrozumiałej rzeczywistości. Dotyka to często ludzi młodych. Potęguje ten stan kryzys war­tości i sensu życia. Zakłada on przewartościowania aksjologicz­ne, zastępowanie jednych wartości przez inne, konkurencyjne. Równoznaczne jest to z zachowaniem stereotypów społecznych i pewnym swoistym wyjałowieniu duchowym, które jest udzia­łem młodego pokolenia, tworzącego własne ruchy społeczne.

Podstawą badań w patologii społecznej mogą być nastę­pujące problemy:

• pierwszy - dotyczy zjawisk związanych z życiem jednost­ki i określany jest mianem patologii indywidualnej;

• drugi" obejmuje negatywne zjawiska związane z życiem rodziny i nosi nazwę patologii rodziny;

• trzeci - stanowią ujemne zjawiska powstające w gru­pach organizacyjnych.²²

Do zakresu zachowań dewiacyjnych zaliczyć można:

• przestępczość - różne rodzaje, grupy wiekowe, społecz­ne, bandy, kliki;

• zachowania patologiczne, dysfunkcjonalne wobec ro­dziny, społeczności lokalnej;

• samoniszczenie: alkoholizm, narkomania i samobójstwa, a także inne zachowania autoagresywne;

• typy zachowań aspołecznych (np. działania zmierzają­ce do zaostrzenia konfliktów społecznych, narodowościowych, religijnych, ruchy młodzieżowe, itd.;

• dewiacyjne zachowania seksualne, zboczenia;

• inne rodzaje zachowań występujących na podłożu psy­chospołecznym, np. zaburzenia psychiczne i nerwice.

Niewydolność wychowawcza rodziny i szkoły, anomizacja życia społecznego, powoduje, że młodzież poszukuje opar­cia w grupach rówieśniczych i różnego rodzaju ruchach młodzieży. Ruchy młodzieżowe tworzą rozmaite zbiorowości, które łączy negatywny stosunek do kultury dominującej.

CZYM JEST DEWIACJA

Większość ludzi na ogół stosuje się do norm społecznych. Jest tak dlatego, że doświadczyli procesu socjalizacji, oraz dlatego, że w społeczeństwie istnieją struktury kontroli społecznej (np. prawa i policja). Co sprawia, że są ludzie, którzy nie stosują się do norm? Czym powodowane jest ich zachowanie i jak powinno reagować na nie społeczeństwo?

DEWIACJA PRAWNA

Wszystkie społeczeństwa potępiają pewne formy zachowań. Morderstwo, gwałt, kazirodztwo, zdrada i kradzież są przez większość społeczeństw uważa­ne za karygodne. W nowoczesnych społeczeństwach przemysłowych działania te są zabronione przez sformalizowane kodeksy prawne, które przewidują za nie odpowiednie kary. Działania, o których mówimy, nazywane są przestęp­stwami, co oznacza, że traktuje się je jako odstępstwo (dewiację) od prawa. Oprócz wymienionych cięższych zbrodni w wielu społeczeństwach za narusze­nie norm prawnych uważa się także inne formy zachowań, takie jak nieprze­strzeganie przepisów ruchu drogowego, zakłócanie spokoju, noszenie ukrytej broni i, zwłaszcza ostatnio, zmienianie i kasowanie cudzych danych kompute­rowych.

Przestępczością nieletnich nazywa się naruszanie norm prawnych przez osoby, które nie osiągnęły wieku, w którym prawo traktuje ludzi jako dorosłych. Oprócz praw definiujących pewne działania jako przestępstwa - bez względu na to, kto je popełnia - istnieją prawa specyficznie związane z wie­kiem. Chuligaństwo i unikanie obowiązku szkolnego to przykłady zachowań, z powodu których młodzi ludzie - a nie dorośli - mogą wejść w kontakt z po­licją i sądem.

Dewiacje kryminalne istnieją na całym świecie, ale konkretne normy praw­ne definiujące niektóre zachowania jako nieakceptowalne mogą być różne w różnych krajach. W Stanach Zjednoczonych prawo stanowią poszczególne stany, a także rząd federalny. Dlatego działanie, które jest przestępstwem w jednym stanie (na przykład kupowanie broni), w innym może być legalne. To, co uważane jest za dewiację w sensie prawnym, różni się nie tylko w zależ­ności od społeczeństwa, ale i w obrębie dużych społeczeństw przemysłowych.

Dewiacja społeczna

Przestępstwo można łatwo zdefiniować jako dewiacyjną formę zachowa­nia. Trudniejsze do zdefiniowania są formy zachowań, które uważa się za de­wiację społeczną; zachowania takie, nie naruszając kodeksów prawnych, na­ruszają normy społeczne. Posłużmy się dwoma przykładami: do niedawna no­szenie kolczyków przez mężczyzn uważane było za niestosowne, w latach sześć­dziesiątych i siedemdziesiątych wielu młodych mężczyzn zrywało z konwencją i buntowniczo nosiło długie włosy; ogólnie młodzież ubierała się wtedy bardziej niestarannie (stare dżinsy i podkoszulki), niż to było przyjęte. W kontekście tamtych czasów zachowania te uważane były za dewiację społeczną. Nie przy­stawały do ogólnie przyjętych norm społecznych, ale nie stanowiły takiego za­grożenia dla porządku społecznego, by można je było uznać za przestępcze.

Wyjaśnienie dewiacji

Próby wyjaśnienia, dlaczego ludzie zachowują się w sposób dewiacyjny, odwoływały się do różnych przyczyn - od biologicznych i psychologicznych po bardziej socjologiczne. Owe różnorodne ujęcia wywodzą się z różnych zało­żeń dotyczących nie tylko przyczyn ludzkiego zachowania, ale także sposo­bów zmiany zachowań dewiacyjnych.

Przestępstwo

Przestępstwa są naruszeniem kodeksów prawnych. Niektóre przestępstwa są poważniejsze niż inne. Pewne działania określane jako przestępstwa w jed­nym społeczeństwie mogą nimi nie być w innym społeczeństwie. W Stanach Zjednoczonych definicje zachowań przestępczych zmieniają się w zależności od stanu. Można jednak sklasyfikować typy przestępstw w sposób, który umożli­wi analizę przestępstwa w różnych miejscach i w różnych czasach.

Typy przestępstw:

Przestępstwa przeciwko osobie (przestępstwa przemocy). Ten typ przestępstw obejmuje działania łączące się z przemocą lub groźbą użycia prze­mocy przeciwko osobie. Są to przestępstwa, które wywołują rosnący niepokój w społeczeństwie amerykańskim, niepokój polegający na tym, że wielu obywa­teli nie czuje się bezpiecznie na ulicach, a nawet we własnych domach.

Przestępstwa przemocy obejmują: zabójstwo („rozmyślne zabicie jednej osoby przez drugą"), napad („bezprawne zaatakowanie jednej osoby przez dru­gą w celu zadania poważnych uszkodzeń cielesnych"), gwałt i rozbój.

Przestępstwa przeciwko mieniu. Niektóre przestępstwa polegają na zabraniu innej osobie czegoś, co ma wartość. Są to: kradzież („bezprawne odebranie, przenoszenie, odprowadzanie lub przewożenie mienia należącego do innej osoby"), kradzież samochodu, włamanie („bezprawne wejście do budynku w celu popełnienia przestępstwa") oraz podpalenie („rozmyślne lub powodowane złą wolą spalenie lub próba spalenia osobistego mienia innej osoby").

Przestępstwa „bez ofiar” Niektóre przestępstwa są działaniami nie ma­jącymi widocznej ofiary, osoby, która mogłaby złożyć skargę, tak jak ofiara kradzieży czy napadu. Przestępstwa „bez ofiar" obejmują: hazard, publiczne pijaństwo, prostytucję, nielegalne używanie narkotyków, związki homoseksualne i cudzołóstwo. Nie wszystkie z tych działań uważa się za prze­stępstwa zawsze i wszędzie; hazard jest, na przykład, dozwolony w Las Vegas i Atlantic City.

Przestępstwa „białych kołnierzyków” i korporacji. Wcześniej zdefi­niowaliśmy przestępstwa „białych kołnierzyków" jako związane z pracą naru­szenie prawa przez jednostki z klasy średniej i wyższej. Niektóre z tych prze­stępstw można skategoryzować jako „przestępstwa przeciwko mieniu" (np. malwersacja i defraudacja), jednak ich bliski związek z codzienną pracą danej jednostki zdaje się usprawiedliwiać ich oddzielne potraktowanie. Inne przestępstwa z tej grupy to: fałszywa reklama, nielegalny obrót akcjami i obligacjami, wspólne uzgadnianie cen przez przedsiębiorstwa, oszu­kiwanie na cenie, działania antyrynkowe mające na celu formowanie monopoli, zatruwanie środowiska oraz sprzedawanie bezużytecznych lub szkodliwych produktów żywnościowych i lekarstw. Działania te zaczęto traktować jako przestępstwa pod koniec XIX w.; wcześniej większość firm (i jednostek) prowadziła interesy w sposób niczym nie ograniczony.

Zachowania patologiczne

Dezorganizacja Rodziny

Rodzina dla człowieka jest środowiskiem społecznym, w którym czuje się najbezpieczniej, w sensie społecznym, w którym czuje się najbezpieczniej w sensie psychicznym i najlepiej za­spokaja swoje psychospołeczne potrzeby Jednak i w tym dla człowieka tak istotnym środowisku, podobnie jak w innych komponentach społecznej rzeczywi­stości, dochodzi do najrozmaitszych zakłóceń wywołujących przejściowy lub trwały rozkład podstawowej komórki życia społecznego zwanej rodziną. Wówczas to następuje jej „dez­organizacja, czyli ograniczenie lub zanik dotychczas wypeł­nianych funkcji i ról rodzinnych, zwłaszcza obowiązków mał­żonków wobec siebie i dzieci, a także dzieci wobec rodziców i ewentualnie między rodzeństwem".

„Dezorganizacją życia małżeńsko-rodzinnego poprze­dzają zwykle różne zaburzenia psychospołeczne, określane zja­wiskami patologicznymi, które zaczynają się konfliktami i zdra­dami małżeńskimi, a kończą rozwodem.^”

Konflikt utożsamia się z walką, wzajemnym wyrządzaniu sobie przykrości, utrudnianiu życia. Za drastyczną formę wyra­żania uczuć nieprzyjaznych, wrogich uważa się kłótnie, awantu­ry, rękoczyny.

Konflikt międzyosobniczy jest to starcie wywołane roz­bieżnościami postaw, celów, sposobów działania wobec kon­kretnego przedmiotu czy sytuacji. W konflikcie jedna strona dąży do podporządkowania sobie narzucenia drugiej stronie własnych postaw, czy sposobów działania Konflikt może także dotyczyć dążenia do zrealizowania własnych interesów przez wyeliminowanie czy podporządkowa­nie sobie partnera.

Wyróżniamy następujące rodzaje konfliktów:

• Konflikty trwałe, nierozładowane - mają one miejsce wówczas gdy osoby między którymi dochodzi do konfliktu, nie przejawiają żadnej skłonności czy ochoty do pójścia na ustępstwa, wyjaśnianie i usunięcie problemów spornych, nato­miast nie ujawnią swoich postaw. Siła emocjonalna powsta­łych rozbieżności potęguje coraz bardziej i w każdej chwili grozi uzewnętrznieniem się w postaci gwałtownej, drastycznej. Ta kumulacja napięć stwarza dla rodziny sytuacje najgroźniej­sze, dezorganizuje jej życie poprzez „zaniedbywanie obowiąz­ków jednego lub obu współmałżonków, alkoholizm, często wybuchające spory i kłótnie, zdrady małżeńskie i wreszcie rozbicie rodziny .

• Konflikty otwarte - nie są ani tak groźne jak poprze­dnie ani tak ostre. W ramach konfliktów otwartych wiele sytu­acji ma charakter zatargów, sprzeczek, wymiany zdań, jednak nie dzielą one i nie wykluczają ich dalszego współżycia, współ­działania. Nie doprowadzają do zerwania się poczucia więzi, wspólnoty.

• Konflikt w zakresie wartości - występować może za­równo wówczas, gdy dla osób uczestniczących w nim są one wspólne (np. rywalizacja w zawodach sportowych, współza­wodnictwo w pracy, w nauce) jak i wtedy, gdy te wartości są różne (np. odmienność upodobań i zainteresowań, odmienność wyobrażeń o sposobie spędzania wolnego czasu, urządzenia mieszkania itp.). Konflikt wartości dotyczyć może także ocen. Osoby bezpośrednio zainteresowane mogą mieć odmienne po­glądy na moralność, ocenę czyjegoś postępowania, ocenę jakiś faktów historycznych, słuszność takich czy innych form organizacji życia politycznego, społecznego, gospodarczego (jest to konflikt przekonań).

Konflikty i kryzysy w życiu małżeńsko-rodzinnym są nie­uniknione. Ze względu na doniosłą rolę rodziny należy je mini­malizować, gdyż zaledwie nieliczne z nich maj ą konstruktyw­ne następstwa. Konflikt jest sytuacją burzącą porządek i ład społeczny, lecz jego skutki niekiedy mogą być pozytywne Konflikt w rodzinie jest starciem wywołanym rozbieżno­ścią postaw, celów lub samych tylko sposobów realizacji ja­kiegoś zadania. W sytuacji konfliktowej jedna strona stara się drugiej narzucić własne postawy, sposoby działania albo też realizować swoje interesy kosztem tej drugiej strony.

Rozwiązanie podanych konfliktów może być różne. „Najefektywniejszym sposobem jest zawsze uzgodnienie pomiędzy małżonkami czy innymi stronami konfliktu stanowisk i przyjęcie kompromisowych rozwiązań dla rozbieżnych dążeń".

Nierozładowanie długotrwałych napięć prowadzi do uta­jonego i reperesjonowanego konfliktu. Napięcia w rodzinie wy­wołują agresywność i prowadzą do dezorganizacji życia ro­dzinnego.

Napięcia mogą mieć różne źródła. Najczęściej mają one charakter psychogenny i społeczno-kulturowy. Źródła konflik­tów i napięć w rodzinie maj ą różnorodne podłoże, a jednym z nich bywa brak przystosowania seksualnego małżonków i peł­nienie przez nich poza rodzinnych ról, które dezaprobuje jeden z małżonków bądź członek rodziny. Konflikty i napięcia między małżonkami wywołują nie tylko dezintegrację, ale mogą dopro­wadzić do jej rozbicia.

We współczesnych rodzinach równie częste są konflikty międzypokoleniowe, czyli między rodzicami a dziećmi. Kon­flikty te mają różną etiologię. Najczęstszym ich źródłem jest roz­bieżność międzypokoleniowych systemów wartości i różnice wzorów kulturowych, typowych dla okresu socjalizacji rodzi­ców i ich dzieci. Zdaniem J. Szczepańskiego „konflikty mię­dzypokoleniowe występujące w rodzinie są trudniejsze do roz­wiązania niż konflikty między małżonkami. Często wiodą one do trwałych napięć, jeśli rodzice i dzieci nie zamanifestują postaw tolerancyjnych

O wiele istotniejsze od poznania etiologii konfliktów i sposobów ich rozładowania jest wytwarzanie takich wzorów wy­pełniania wewnątrzrodzinnych ról, aby zapobiegały sytuacjom konfliktowym i napięciom w rodzinie. W życiu małżeńsko-rodzinnym zdarzają się niekiedy sytuacje, w których dochodzi do trwałych napięć, wówczas mamy do czynienia z kryzysem rodziny. Pojęciem tym określamy sy­tuację, w której po zastosowaniu różnych środków nie może dana rodzina wypełniać swych elementarnych funkcji. Jest to wska­źnik zaawansowanej dezorganizacji, która często prowadzi do rozbicia tej podstawowej struktury społecznej. Rozbicie rodzi­ny może przybrać postać opuszczenia przez jednego ze współ­małżonków, separacji lub rozwodu.

Jedną z form rozbicia rodziny jest rozwód. Stanowi on wg M. Jarosz „główny i najczęściej stosowany wskaźnik rozbicia małżeństwa i rodziny".

Z wielu badań prawno-socjologiczno-demograficznych wiadomo, że głównymi przyczynami rozwodu są zdrady mał­żeńskie i alkoholizm W licznych przypadkach psychospołeczne konsekwen­cje rozwodu są wielowymiarowe i bardzo poważne. Doświad­czają ich przede wszystkim sami rozwiedzeni i ich dzieci oraz w mniejszym stopniu inni członkowie rodziny Społeczne skutki rozwodu są łatwo dostrzegalne nie tyl­ko na osobowości samych eksmałżonków, ale i ich dzieciach.

Zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny nie są zjawiskiem nowym. Chociaż obecnie wykazuj ą tendencje wzrostowe. Nie ma Jednak podstaw - Jak uważa Z. Tyszka - do formułowania twierdzeń o przeżywanym obecnie kryzysie rodziny.

Samozniszczenie

Alkoholizm

Alkoholizm to jedna z form zespołu uzależnienia od środków psychoaktywnych składającego się z "objawów behawioralnych, fizjologicznych i zmian procesów poznawczych, które pojawiają się w toku wielokrotnego używania środka. Zespół charakteryzuje się silną potrzebą przyjmowania środka, trudnościami kontrolowania tego zachowania, uporczywym używaniem wbrew szkodliwym następstwom, przedkładaniem przyjmowania środków ponad inne zajęcia i zobowiązania, zwiększoną tolerancją i niekiedy występowaniem objawów zespołu abstynenckiego. Zespół uzależnienia może wiązać się z przyjmowaniem określonego środka (np. tytoniu, alkoholu, diazepamu), klasy środków określonego typu (np. opiatów) lub szerokiego wachlarza różnych farmakologicznych środków" (X Rewizja Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów).

Fakty składające się na kliniczny kanon destrukcji alkoholowej:

1. Postępujące samozniszczenie wskazujące na uszkodzenie układu samozachowawczego.

2. Głód alkoholowy, dający poczucie przymusu wewnętrznego.

3. Brak zdolności do skutecznej samokontroli powstrzymującej picie i powtarzające się niepowodzenia prób zaprzestania picia.

4. Nasilający się stan cierpienia, osamotnienia i bezradności.

5. Głębokie uszkodzenia i rozerwanie podstawowych kontaktów społecznych.

6. Gotowość do naruszania norm społecznych i wartości, gdy znajdą się w konflikcie z dążeniem do picia.

Problemy alkoholowe

Degradacja zdrowia uzależnionych: dotyczy 600-800 tys. osób, w lecznictwie odwykowym zarejestrowanych jest ok. 120 tys., ale możliwości skutecznej i nowoczesnej terapii ma tylko 20-30% placówek.
Uszkodzenia zdrowia u nadmiernie pijących: ok. 2 mln osób.
Uszkodzenia zdrowia psycho-fizycznego pijącej młodzieży: 10-15 % zagrożonych w grupie wieku 15-18 lat.
Szkody występujące u członków rodzin z problemem alkoholowym: mamy ok. 3 mln dorosłych i dzieci współuzależnionych z problemami emocjonalnymi, somatycznymi, ubóstwem, mniejszymi szansami życiowymi, demoralizacją (programy pomocy rodzinom obejmują ok. 50 tys. dorosłych i 30 tys. dzieci).
Alkoholowa dezorganizacja środowiska pracy i bezrobotnych: zwłaszcza w regionach o wysokim bezrobociu, gdzie dodatkowo brak odpowiednich placówek.
Naruszenia prawa i porządku przez osoby nietrzeźwe: przestępczość pod wpływem alkoholu, przemoc w rodzinie z problemami alkoholowymi i w miejscach publicznych, prowadzenie pojazdów w stanie nietrzeźwości.
Naruszanie prawa związane z handlem alkoholem: szczególnie nielegalny import, produkcja i sprzedaż (ok. 20-25% legalnego obrotu), sprzedaż nieletnim i nietrzeźwym, nielegalna reklama.

Narkomania

Narkotyki (środki uspakajające, halucynogenne) są to środki odurzające. Naturalne lub syntetyczne substancje zmniejszające wrażliwość ośrodkowego układu nerwowego, hamujące jego reaktywność (depresja oddechowa, depresja ośrodkowa). Zależnie od wielkości dawki powodują uspokojenie, euforię, odurzenie lub sen narkotyczny. Narkotyki stosuje się jako leki przeciwbólowe, uspokajające, nasenne oraz do narkoz (anestezji, narkotyki chirurgiczne). Ich używanie wiąże się jednakże z niebezpieczeństwem wywołania uzależnienia i przyzwyczajenia do ich zażywania ( nałóg), czyli narkomanii, powodujących zmiany osobowości (osobowość - zaburzenia) i wyniszczenie organizmu.

Walka z nielegalną produkcją i handlem narkotykami wymagała współpracy międzynarodowej, czego efektem były następujące umowy: międzynarodowe konwencje opiumowe w Hadze 1912 i Genewie 1925, konwencja o ograniczeniu produkcji i uregulowaniu podziału środków odurzających z 1931, konwencja o zwalczaniu nielegalnego handlu środkami odurzającymi z 1936.

W 1961 podpisano z inicjatywy ONZ jednolitą konwencję o środkach odurzających, a w 1972 przyjęto poprawkę w celu zwiększenia kontroli. W 1971 przyjęto w Genewie konwencję o środkach psychotropowych. Przy ONZ istnieje od 1971 Fundusz Narodów

Grupa narkotykow	Postać handlowa	Skutki działania	Niebezpieczeństwa	Rodzaj uzależnienia	Objawy
Alkohol	whisky, gin, wino, piwo	zmniejszenie oporów w kontaktach z ludzmi, eufria, depresja, utrata kontroli motorycznej, pozbycie się zahamowań	apatia, depresja, gwałtownośc, wypadki drogowe, samobójstwa, uszkodzenie mózgu i wątroby	fizyczne i psichiczne	pocenie się, drgawki, dezorientacja umysłowa, halucynacje
Kofeina	herbata, kawa, coca-cola	ożywienie i wzrost energii	brak poważnych niebezpieczeństw, zagrożenie dla zdrowia wiąże się z przedawkowaniem	lekkie uzależnienie psychiczne	rozdrażnienie, zmęczenie
Tytoń	papierosy, cygara, tabaka, tytoń w fajce	odprężenie, ożywienie	zwiększona podatność na choroby układu oddechowego, nowotwór płuc, choroby układu krążenia	silne uzależnienie psychiczne i fizyczne	intensywna potrzba "zapalenia", nerwowość, niepokój, utrata koncentracji
Konopie indyjskie	marihuana, haszysz	lekka euforia, zmniejszenie zahamowań, ostrzejsza percepcja, głód	utrata motywacji życiowej i chęci do kontaktów z ludźmi	psychiczne	brak
Amfetamina	detadrin, benzedrin, dexadrin	ożywienie i wzrost energii, uczucie mocy, zawroty głowy, utrata apetytu	napięcie, zmęczenie, psychozy, niedożywienie	psychiczne	letarg, depresja
Halucynogeny	LSD, maskalina	zmiany w percepcji, halucynacje, wzrost "świadomości psychicznej"	panika podczas "odlotu", przy długotrwałym użyciu choroby umysłowe	możliwe uzależnienie psychiczne	brak
Barbiturany	amylobarbital, pentobarbital	senność, nerwowość, zwolnienie reakcji	przedawkowanie prowadzi do utraty przytomności i w ekstremalnych przypadkach do śmierci	fizyczne i psychiczne	niepokój, nudności, wymioty, konwulsje
Kokaina	liście koki lub skrystalizowane związki pochodne	ożywienie i pobudzenie czynności umyslowych, euforia, znieczulenie miejscowe	uszkodzenie dróg oddechowych, halucynacje odnoszące się do wrażeń dotykowych, paranoja, niedożywienie	psychiczne	brak
Opiaty	opium, heroina, morfina	zlagodzenie bólu, przyjemne uczucie odprężenia, utrata apetytu	przedawkowanie może być śmiertelne; stopniowa utrata zdolności do prowadzenia moralnego życia, łamanie prawa w celu kontynuowania nałogu	gwałtowne uzależnienie fizyczne i psychiczne	skurcze żołądka, wymioty, biegunka, drgawki, bezsenność, intensywne pragnienie narkotyku

- DLACZEGO ? -

Ludzie często usiłują uciec od rozmaitych problemów: stresu, braku pieniędzy, nadmairu bądź braku pracy, rozbitego domu bądź złamanych przyjaźni itd. Jednak niektórzy próbują całkowicie oderwać się od rzeczywistości. Nie potrafią poradzić sobie z realnym życiem i sięgają po narkotyki w nadziei stworzenia wyimaginowanego, idealnego świata.

Kolejną pospolita przyczyną "brania" jest presja grupy. Człowiek, najczęściej młody, zaczyna zażywać narkotyki, ponieważ to samo robią jego rówieśnicy. Każdy członek grupy dostosowuje się do panujących w niej zwyczajów.

Samobójstwa

Choć samobójstwa istnieją tak długo, jak istnieje życie społeczne, to bardziej systematyczne badania nad nimi rozpoczęto dopiero w połowie XIX wieku. Problemem zainteresowali się wtedy teologowie, fizjopatolodzy, psychiatrzy, psychologowie i socjologowie.

Można powiedzieć tak: samobójstwo nie jest aktem o charakterze indywidualnym, psychologicznym, lecz faktem społecznym; dlatego też — jak pisał Durkheim — zdarzenia życia prywatnego, które zdają się być bezpośrednimi powodami samobójstwa, są w rzeczywistości jedynie przyczynami okazjonalnymi. Samobójstwo nie jest sprawą indywidualnego wyboru człowieka. Jest aktem społecznym, wynikającym ze stanu grupy, w której uczestniczy jednostka.

Takie stanowisko nie wyklucza indywidualnych motywów działań samobójców. Jednakże bardzo trudno jest odpowiedzieć na pytanie, dlaczego ludzie decydują się na odebranie sobie życia. Jakie są indywidualne motywy ich decyzji.

Przyjmujemy więc za Emilem Durkheimem nim, że istnieją cztery podstawowe kategorie samobójstw: egoistyczne — jest skutkiem rozpadu grupy, malejącego związku między jednostką i grupą; altruistyczne — wywołane istnieniem nadmiernego związku jednostki z grupą; anomiczne — wynikające z zakłócenia ładu społecznego; fatalistyczne — będące przejawem sytuacji jednostkowej człowieka, np. tragedii, z której nawet w dalszej perspektywie nie ma wyjścia.

Polska znajduje się wśród krajów o średnim wskaźniku samobójstw ok. 14 osób na 100 tys. ludności (dla porównania na Litwie blisko 46 osób, w Rosji 42 osoby). Maria Jarosz, autorka książki pod tytułem „Samobójstwa” szukając odpowiedzi na pytanie o czynniki predestynujące do samobójstwa, mówi, że — z małymi wyjątkami — najwyższe wskaźniki samobójstw mają kraje dawnego ZSRR oraz Węgry. Na tym tle Polska jawi się jako raj o najmniejszym wskaźniku aktów samobójczych. Analiza trendów i dynamiki samobójstw w latach 1951-1995 pokazuje wyraźne nasilenie zjawiska w trzech aspektach:

1. Wzrost ilościowy zjawiska w całej populacji.

2. Szybszy wzrost liczby samobójstw wśród mieszkańców wsi.

3. Zmiany w strukturze demograficznej polegające na zwiększonym udziale samobójstw wśród młodzieży.

Zarysowane kierunki zmian muszą zastanowić i zaniepokoić. Jeśli spojrzymy na dane statystyczne, zobaczymy, że w ostatnich 44 latach współczynnik samobójstw wzrósł o 280% (s. 84). Zaskakuje fakt, że wzrasta wskaźnik samobójstw na wsiach, a maleje w miastach. Jest to o tyle dziwne, że powszechnie przyjęło się uważać, że samobójstwo jest negatywnym wytworem miejskiego stylu życia. Pewną rolę mogły odegrać wielkie zmiany społeczne. Pierwsza po II wojnie światowej, kiedy to nastąpiła szybka nacjonalizacja, industrializacja i urbanizacja; wzrosła w związku z tym ruchliwość społeczna. Druga to czasy reform rozpoczętych w 1989 roku. W tym okresie pojawił się jeszcze jeden czynnik, który, zdaniem autorki, zasługuje na szczególną uwagę — bezrobocie dotykające względnie najczęściej mieszkańców wsi.

Statystycznym samobójcą jest częściej mężczyzna niż kobieta. W Polsce śmiercią samobójczą umierają pięciokrotnie częściej mężczyźni niż kobiety. Równocześnie Polska jest jednym z krajów o najniższych współczynnikach samobójstw wśród kobiet Na taki układ wyników wpływ może mieć poziom wykształcenia — niższy u kobiet niż u mężczyzn. Duża aktywność zawodowa kobiet i wysoki stopień identyfikacji z rolami zawodowymi. Wreszcie rodzina i związane z nią wychowywanie dzieci.

Poza płcią istotny wpływ na odsetek samobójstw ma stan cywilny. Najwyższe współczynniki widać wśród wdów, wdowców, oraz osób rozwiedzionych. Można sądzić, że czynnikiem sprzyjającym autoagresji jest nagła zmiana stanu cywilnego, związane z tym osamotnienie, poczucie izolacji i społecznego nieprzystosowania

W latach dziewięćdziesiątych najmniej suicydogenne grupy stanowili studenci i pracownicy umysłowi. Natomiast najczęściej odbierają sobie życie pracownicy fizyczni, bezrobotni i rolnicy Taki układ wyników wymaga wielowątkowej interpretacji. Trzeba poszukiwać kompleksu przyczyn. Bez wątpienia do głównych przyczyn można zaliczyć frustracje wynikające z ekonomicznej i społecznej degradacji. Jak więc wygląda statystyczny samobójca? Jest to przede wszystkim mężczyzna, w średnim wieku, mieszkający na wsi lub małym miasteczku, pracujący fizycznie lub bezrobotny, od niedawna owdowiały lub rozwiedziony.

SPOŁECZNE KONSEKWENCJE DEWIACJI

Socjologowie nie traktują dewiacji jako atrybutu danej osoby. Dewiacja jest naznaczeniem (etykietką) szczególnego zachowania przez proces społecz­ny. Gdy ten proces społeczny jest skodyfikowany i egzekwowany przez pań­stwo, każde jego naruszenie nazywa się „przestępstwem". Inne, mniej jasno sformułowane definicje społeczne sprawiają, że różne formy zachowań trakto­wane są jako „dziwnej „odmiennej „nienormalne" czy wręcz „szalone". Zacho­wania tego rodzaju powodują, że ludzie unikają związanych z nimi osób, a tak­że nalegają na to, by zachowania te w pewien sposób były ograniczane.

STYGMAT SPOŁECZNY

Wiele form nie przestępczych zachowań dewiacyjnych niesie z sobą stygmat społeczny, czyli silnie negatywną tożsamość. W naszym społeczeństwie stygmatem takim naznacza się ludzi chorych psychicznie, mocno zdeformowa­nych pod względem fizycznym, inwalidów, a nawet cierpiących na schorzenia typu AIDS. Zachowania i nałogi, takie jak hazard, uzależnienie od narkoty­ków czy obżarstwo, często traktuje się jako dewiacje, a ulegające im osoby na­znacza stygmatem społecznym. Określanie ludzi niekonwencjonalnych mia­nem „dewiantów", a nie „innych", znacznie wpływa na sposób traktowania tych jednostek i, w konsekwencji, na sposób, w jaki one same postrzegają siebie.

DEWIACJA l SPOŁECZEŃSTWO

Durkheim (1938; oryginał, 1895) podkreślał, że dewiacje istnieją we wszy­stkich społeczeństwach. Twierdził, że dewiacje nie tylko nie są niczym nienor­malnym, ale stanowią niezbędną cechę każdego społeczeństwa i spełniają kil­ka ważnych funkcji. Społeczne definicje dewiacji wyznaczają granicę zacho­wań dopuszczalnych, wyjaśniając tym samym, co społeczeństwo uważa za działanie słuszne i właściwe. Określanie pewnych zachowań jako dewiacji wzmacnia silę moralną zachowań traktowanych jako społecznie akcepto­walne. Reakcja społeczeństwa na zachowania dewiacyjne wzmacnia również solidarność społeczną, jednocząc wspólnie reagujących.

Dewiacja może również służyć społeczeństwu, prowadząc do zmiany spo­łecznej. Dewiacja pokazuje alternatywę istniejących norm i wartości. Na przy­kład: według Mertona każda innowacja jest formą dewiacji, która jest nie tyl­ko pozytywna, ale i absolutnie niezbędna, jeśli społeczeństwo nie ma popaść w stagnację. Ci, których w pewnym okresie nazywa się dewiantami, w przy­szłości mogą być uznani za bohaterów. W przeszłości za dewiantów uważano ludzi, którzy walczyli o prawo wyborcze dla kobiet; obecnie nikt nie kwestionu­je prawa kobiet do głosowania, a ci, którzy przyczynili się do wprowadzenia tego prawa, są powszechnie chwaleni.

Dewiacja jest więc zachowaniem innym niż zwykłe czy tradycyjne. To, czy zostanie przyjęta, czy napiętnowana, zależy od tego, kto wydaje ten osąd; zale­ży również od czasu, w jakim to zachowanie ma miejsce. Krótko mówiąc, de­wiacja jest rezultatem procesu społecznego.

Przestępczość, a w szczególności przestępczość nieletnich, wynika z naru­szania prawa i stanowi formę prawnie zdefiniowanej dewiacji. Dewiacja spo­łeczna zaś odnosi się do działań naruszających normy społeczne, a niekoniecz­nie prawne.

1

---