Najstarsze cywilizacje

Najstarsze znane nam cywilizacje wyłoniły się z mroku dziejów w końcu IV tysiąclecia p.n.e. w żyznych dolinach rzek, prawie równocześnie w Mezopotamii, czyli Międzyrzeczu Eufratu i Tygrysu, na Bliskim Wschodzie, oraz w Egipcie nad Nilem, w pn.-wsch. Afryce. W obu państwach ok. 3000 p.n.e. pojawia się pismo — jeden z wyróżników cywilizacji. Państwo egipskie, mimo zmienności losów, przez ponad 3 tys. lat zachowało ciągłość kultury, natomiast na terenie Mezopotamii (Międzyrzecza) istniało w tym czasie kolejno kilka wielkich państw, przejmujących kulturę poprzedników lub niszczących ją. 

Egipt faraonów

W końcu IV tysiąclecia p.n.e. na terenie Egiptu uformowały się 2 państwa: Dolny Egipt (w Delcie Nilu) i Górny Egipt (wzdłuż rzeki, powyżej Delty). Około 3000 p.n.e. Dolny i Górny Egipt zjednoczyły się, a stolicą nowego państwa zostało Memfis. Władcy długo jednak podtrzymywali tradycje dwóch krajów przez oficjalną tytulaturę, podwójną koronę i dwa berła, zakładanie miast o takich samych nazwach w Górnym i Dolnym Egipcie oraz budowanie podwójnych grobowców (na cmentarzach królewskich w Górnym i Dolnym państwie).

W dziejach Egiptu okresy świetności, nazywane czasami Starego Państwa, Średniego Państwa i Nowego Państwa, przedzielone są latami osłabienia i upadku.

Tak organizacja, jak i kultura społeczeństwa egipskiego uformowały się w okresie wczesnych dynastii (XXXI-XXVIII w. p.n.e.) i przez prawie 3 tysiące lat pozostały niemal niezmienione. Na czele państwa stał faraon utożsamiany ze Stwórcą lub (później) jednym z bogów.

Najważniejszym bogom oddawano cześć we wspaniałych, monumentalnych świątyniach, z którymi związana była liczna grupa kapłanów. Administracyjnie kraj dzielił się na nomy, którymi zarządzali nomarchowie 
.

Za twórcę Starego Państwa 
(XXVII-XXII w. p.n.e.) uchodzi faraon Dżoser (z III dynastii), dla którego wzniesiono pierwszą wielką piramidę w Sakkarze. Jego następcy, władcy z IV dynastii, zbudowali swe kamienne grobowce-piramidy w Gizie. Nie wiemy wiele o ówczesnych wydarzeniach politycznych. Na podstawie różnych informacji przypuszczamy, że pod koniec XXII w. nastał wielki głód, który sprzyjał niepokojom społecznym i w połączeniu z osłabieniem władzy faraonów przyczynił się do rozbicia państwa.

Po kilkudziesięciu latach kraj został zjednoczony przez władcę Teb, Mentuhotepa II. Rozpoczęły się czasy Średniego Państwa (XXI-XVIII w. p.n.e.). Stolicą państwa były wówczas najpierw Teby (dzisiejszy Luksor), a następnie nieznane dziś miasto w okolicach Memfis. Silni władcy 
stworzyli zawodową armię i zabezpieczyli granice państwa, budując fortyfikacje we wsch. części Delty i w podporządkowanej w tym czasie dolnej Nubii. Rozwijała się wymiana handlowa z Kretą, Puntem (pogranicze Etiopii i Sudanu), z Syrią, Azją Mniejszą i Mezopotamią. Epokę tą przerwał najazd azjatyckich Hyksosów.

Kraj ponownie zjednoczyli władcy Teb, rozpoczynając epokę Nowego Państwa (XVI-XI w. p.n.e.). Po zwycięskich wojnach faraonowie Totmes I i Totmes III (XV w.) stworzyli imperium sięgające na północy do Eufratu, na południu do IV katarakty. Ramzes II (XIII w.), po zwycięstwie nad Hetytami, ustalił granicę wpływów w Syrii. Ze względu na współistnienie wówczas potęgi państwa i panującego w nim dobrobytu uważamy, że cywilizacja egipska osiągnęła swój szczyt w XV-XIV w. p.n.e.

Po śmierci ostatniego wielkiego faraona niezawisłego Egiptu, Ramzesa III (1190-1158), państwo nad Nilem słabło. Wycofało się z terenów w Azji, utraciło kontrolę nad Nubią. W końcu rozpadło się. Władzę sprawowali początkowo faraonowie obcego pochodzenia, następnie kontrolę nad Egiptem przejęły obce państwa: w 671 p.n.e. Asyria, w 525 Persja, w 333 Macedonia, w 30 p.n.e. — Rzym.

Mezopotamia

Warunki naturalne sprawiły, że ziemie położone między dolnym biegiem Eufratu i Tygrysu były właściwie otwarte dla ludów zamieszkujących otaczające dolinę pustynie, wyżyny i góry. Także w dolinie od najdawniejszych czasów sąsiadowały ze sobą różne ludy. W efekcie splotu tych czynników dzieje Międzyrzecza to przede wszystkim historia podbojów.

W pd. części Mezopotamii na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e., na ziemiach zamieszkanych przez Sumerów, duże ośrodki miejskie zastąpiły małe osady. Wokół świątyń-spichlerzy powstały pierwsze państwa-miasta: Ur, Uruk, Umma, Szuruppak, Kisz, Lagasz i inne. Wysokie mury zapewniały schronienie przed najazdami, a ludzie skupieni w jednym miejscu, kierowani przez króla-wodza-kapłana mogli skuteczniej bronić się lub troszczyć o systemy irygacyjne, pozwalające osuszać bagna i okiełznywać nieregularne wylewy rzek. W centrum miasta znajdowała się wielka świątynia, zikkurat, której część stanowiła rezydencję władcy.

Walczące ze sobą miasta sumeryjskie ok. 2350 p.n.e. podbili sąsiadujący z nimi od północy Akadowie pod wodzą króla Sargona I Wielkiego, jednak państwo Sargona, obejmujące całe Międzyrzecze, przetrwało niewiele ponad sto lat.

W początkach II tysiąclecia p.n.e. w Mezopotamii powstały 2 nowe państwa, utworzone przez przybyłe z zachodu ludy semickie: na północy Asyria, na południu zaś Babilonia. Przez prawie półtora tysiąca lat kraje te ze zmiennym szczęściem próbowały opanować całe Międzyrzecze.

Właściwym twórcą państwa na południu był król miasta Babilon, Hammurabi (1792-1750 p.n.e.). Jego stolica dała nazwę całemu terytorium, sięgającemu aż po północną Syrię. Następcy Hammurabiego nie zdołali utrzymać dominującej pozycji państwa w regionie, choć wyższość kultury babilońskiej (przejmującej dziedzictwo kulturalne Sumerów 
i Akadyjczyków) nie podlegała dyskusji. Przewagę militarną posiadała Asyria, choć czasem władcom babilońskim — Nabuchodonozorowi I (1126-1105) — udawało się narzucić jej zwierzchnictwo.

Asyria, po krótkotrwałym rozkwicie na przełomie XIX i XVIII w. i długim okresie uzależnienia od innych państw, odrodziła się w XIV w., by w rozległych granicach stworzyć istniejące do XI w. mocarstwo. W tym czasie Asyryjczycy przejęli z podbitej Babilonii obrzędy religijne, kalendarz, system miar i wag. Po wiekowym osłabieniu władcy asyryjscy ponownie odbudowali potęgę państwa, które na przełomie VIII i VII w. osiągnęło największy rozwój polityczny i terytorialny. Podporządkowali sobie m.in. Egipt (671 p.n.e.). W końcu VII w. imperium asyryjskie uległo koalicji Medów i Babilończyków, którzy w 612 zdobyli stolicę Asyrii, Niniwę.

Po upadku Asyrii Babilończycy zajęli jej terytorium i część uzależnionych ziem (Palestynę i Syrię). Król Nabuchodonozor II (605-562) znów doprowadził Babilonię do rozkwitu: rozbudował stolicę, czyniąc z niej najwspanialszą metropolię ówczesnego świata. Kilkadziesiąt lat po jego śmierci, w 539 p.n.e., król perski Cyrus II pokonał ostatniego króla Babilonu. Państwo babilońskie przestało istnieć, ale miasto jeszcze przez długi czas było ważnym ośrodkiem kultury.

---