Przemysł wysokich technologii w Polsce

wyniki badań przeprowadzonych przez

Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową

przy współpracy Gazety Wyborczej

Przygotowanie raportu

Przemysław Rot i Tomasz Brodzicki

Współpraca:

Maciej Dzierżanowski, Piotr Tamowicz, Elżbieta Wojnicka

Zespół IBnGR serdecznie dziękuje wszystkim dziennikarzom Gazety Wyborczej za współpracę przy realizacji raportu.

Wysokie technologie a polska gospodarka

„Zamożność narodów tworzy się, a nie dziedziczy ...” napisał na początku lat dziewięćdziesiątych wybitny amerykański ekonomista Micheal Porter. „Nie wyrasta z naturalnych bogactw kraju, jego siły roboczej, jego stóp procentowych ani z wartości jego waluty, jak utrzymuje ekonomia klasyczna. Konkurencyjność narodu zależy od zdolności jego przemysłu do innowacji i do podnoszenia swojego poziomu”.

Znaczenie istnienia silnego, dynamicznie rozwijającego się sektora firm wysokich technologii we współczesnej gospodarce światowej jest ogromne, ponieważ w dużym stopniu decyduje o zdolności do globalnej konkurencyjności poszczególnych narodów czy regionów. W rozwiniętych gospodarkach postindustrialnych sektor przedsiębiorstw wysokich-technologii zaliczany jest powszechnie do dziedzin charakteryzujących się najwyższym stopniem wykorzystania oraz uzależnienia od tzw. wyspecjalizowanych czynników produkcji - wiedzy i kapitału ludzkiego. Są one bezustannie tworzone, co umożliwia nie tylko konkurowanie poszczególnym firmom, ale wpływa także pozytywnie na otoczenie (tradycyjne przemysły, poziom nauki itp.). Sektor wysoko-technologiczny wymaga ciągłej i intensywnej działalności innowacyjnej oraz wysokich nakładów na badania i rozwój (ta ostatnia cecha jest zresztą jedną z podstawowych metod wyodrębniania przemysłów wysoko-technologicznych na świecie).

W rozwiniętych gospodarkach rynkowych przedsiębiorstwa wysokotechnologiczne wykazują tendencję do koncentrowania swojej działalności w ściśle określonych lokalizacjach zwanych we współczesnej literaturze klastrami wysoko-technologicznymi (w literaturze polskojęzycznej klastry określane są również jako kiście, grona lub wiązki). Do najbardziej znanych przykładów takich klastrów zaliczyć możemy np. kalifornijską Dolinę Krzemową, Austin w Teksasie bądź brytyjskie Cambridge czy niemiecką Badenię-Wirtembergię. Koncentracje takie charakteryzują się rozbudowaną siecią formalnych i nieformalnych powiązań zarówno między przedsiębiorstwami jak i sektorem naukowo-badawczym, które sprzyjają powstawaniu i rozprzestrzenianiu się wiedzy i innowacji.

Polska gospodarka potrzebuje podniesienia zaawansowania technologicznego. Świadczy o tym chociażby struktura wymiany międzynarodowej. Jakkolwiek stopniowej poprawie ulegają statystyki w zakresie tzw. handlu wewnątrzgałęziowego w zakresie dóbr kapitałochłonnych oraz o wysokiej intensywności wykorzystania kapitału ludzkiego, w eksporcie dominują cały czas produkty charakteryzujące się intensywnym wykorzystaniem relatywnie tanich i licznych zasobów siły roboczej. Poprawa sytuacji w tym zakresie wymaga zarówno:

i) dynamicznego rozwoju sektorów wysoko-technologicznych połączonego z kreowaniem wyspecjalizowanych czynników produkcji - idealną sytuacją byłoby wykreowanie kilku klastrów technologicznych

ii) podniesienia zdolności do absorpcji zaawansowanych technologii, która jest stosunkowo niska.

W polskich warunkach wymaga to nieuchronnie inteligentnego wsparcia ze strony państwa. Dlatego tak istotną kwestią jest empiryczna weryfikacja obecnego potencjału sektora wysokich technologii w Polsce w zakresie konkurencyjności międzynarodowej, jego oddziaływania na całą gospodarkę i powiązań ze sferą naukowo-badawczą oraz identyfikacja barier rozwojowych i wypracowanie kompleksowej, horyzontalnej polityki wspierającej nie tylko unowocześnienie tego sektora, ale pośrednio także całej gospodarki.

Dostrzegając potrzebę takich badań IBnGR dokonał pod koniec roku 2000 wstępnej analizy rozmiarów polskiego sektora przedsiębiorstw wysokich technologii, a zwłaszcza jego rozmieszczenia regionalnego, bazując na dostępnych statystykach publicznych oraz klasyfikacji opracowanej przez OECD. Dzięki zainteresowaniu i propozycji działu gospodarczego Gazety Wyborczej możliwe stało się przeprowadzenie ograniczonego badania ankietowego i przygotowanie tego raportu. Dzięki strukturom regionalnym Gazety przebadano ok. 80 firm wysoko-technologicznych z listy 206 firm wyodrębnionych wcześniej przez IBnGR. Celem badania próba uzyskania odpowiedzi na pytania dotyczące struktury przychodów, zatrudnienia i nakładów na B+R, udziału eksportu w produkcji sprzedanej, genezy powstania firm wysoko-technologicznych, znaczenia kapitału zagranicznego w sektorze, intensywności współpracy miedzy firmami i sferą naukowo-badawczą oraz liczby uzyskanych patentów krajowych i międzynarodowych. Badanie nie było wprawdzie ani reprezentatywne, ani rozbudowane, jakkolwiek oceniamy, że poniższa analiza w ograniczonym zakresie dobrze przedstawia strukturę i funkcjonowanie sektora wysokich technologii w Polsce na rok 2000.

Wielkość sektora

Wcześniejsze badania prowadzone przez IBnGR wskazują, że przemysł wysoko-technologiczny w Polsce jest w swojej obecnej formie stosunkowo niewielki w skali gospodarki kraju. Badania prowadzone w 2000 w oparciu o dostępne statystyki i bazy danych pozwalają oszacować wielkość sektora na poziomie 600-800 firm. W ujęciu statystycznym oznacza to, że na jedno województwo przypada co najwyżej 50 firm zaawansowanych technologii, zaś na każde 50 tys. mieszkańców - jedna firma. Dla porównania w fińskim parku technologicznym w Kuopio (miasto 86 tys. mieszkańców) funkcjonują 82 firmy wysoko-technologiczne produkujące cały wachlarz wyrobów - od stosowanych w rolnictwie i medycynie po automatykę przemysłowa i sektor IT.

Tabela 1 Przedsiębiorstwa wysokiej technologii w Polsce - ujęcie wojewódzkie wg metody dziedzinowej OECD

Region	Liczba firm	Udział woj. w ogólnej liczbie firm (%)	Liczba firm na 1 mln. ludności miejskiej	Liczba firm na 1000 firm produkcyjnych
Mazowieckie	273	33,70	83,9	11,6
Wielkopolskie	78	9,63	40,4	6
Pomorskie	77	9,51	51,3	10
Małopolskie	57	7,04	35,1	7,4
Dolnośląskie	56	6,91	26,3	5,7
Łódzkie	41	5,06	23,8	4,7
Kujawsko- Pomorskie	40	4,94	30,6	5,5
Śląskie	38	4,69	9,8	2,4
Lubelskie	29	3,58	27,8	5,9
Zachodnio- Pomorskie	28	3,46	23,2	5
Podkarpackie	26	3,21	29,7	6,3
Lubuskie	15	1,85	22,6	5,5
Podlaskie	15	1,85	21,	5,3
Świętokrzyskie	15	1,85	24,8	5,3
Warmińsko- Mazurskie	15	1,85	17,3	4
Opolskie	7	0,86	12,1	2,8
Polska	810	100,00	33,9	6,6

Źródło: obliczenia IBnGR na podstawie danych Teleadreson (por. E. Wojnicka, P. Rot, T. Piekarec,

W.Popławski, Sektor przedsiębiorstw wysokiej technologii w Polsce, IBnGR Gdańsk 2001

Przeprowadzona przez IBnGR analiza rozkładu regionalnego na pierwszym miejscu stawia województwo mazowieckie, na które przypada ponad jedna trzecia. Taki wynik nie musi jednak odzwierciedlać rzeczywistej lokalizacji firm, ponieważ część z może lokować w Warszawie jedynie swoje centrale, realizując działalność produkcyjną i badawczo-rozwojową na terenie całego kraju.

Produkty wysoko-technologiczne i ich pochodzenie

Zdecydowana większość ankietowanych firm (77,3%) podała co najmniej trzy wiodące w ich opinii produkty technologiczne. Ich rzeczywisty stopień zaawansowania technologicznego jak również przynależność branżowa jest w rzeczywistości dość zróżnicowana, choć mieści się w obszarach działalności kwalifikowanych poprzez OECD jako wysokie technologie. Stosunkowo liczną grupę produktów zgłosiły firmy z branży lotniczej (od produkcji podzespołów i gotowych samolotów po prace modernizacyjne i naprawy). Znaczący udział mają także produkty z dziedzin: elektronika i technologie informatyczne (od płytek drukowanych i lamp elektronowych po złożone cyfrowe systemy telefoniczne i urządzenia przeznaczone do transmisji danych). Krajowe firmy mają także duże osiągnięcia w produkcji zaawansowanych urządzeń dla potrzeb medycyny (elektrokardiografy, aparatura USG) oraz na polu aparatury naukowo-badawczej i pomiarowej (akceleratory, analizatory laboratoryjne i warsztatowe, detektory podczerwone, różnego typu mierniki).

Tabela 2 Pochodzenie technologii produktów w przypadkach występowania pojedynczego źródła

Typ technologii	Udział (w %)
Technologia opracowana samodzielnie	65,6
Technologia opracowana we współpracy z innymi podmiotami krajowymi i zagranicznymi	16,6
Licencja krajowa	2,15
Licencja zagraniczna	5,4
Modyfikacja technologii zagranicznej	2,15
Technologia mieszana, krajowa i zagraniczna	8,1

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie ankiet.

W zdecydowanej większości przypadków (93,5%) wymienione produkty wysoko-technologiczne były oparte wyłącznie na jednym źródle pochodzenia technologii. W przeważającej mierze stosowana technologia produktu oparta była na samodzielnym opracowaniu (blisko dwie trzecie produktów). W blisko 17% przypadków technologia produktu została opracowana w wyniku wspólnych prac z innymi podmiotami krajowymi i zagranicznymi. Udział licencji krajowych i zagranicznych nieznacznie przekroczył natomiast 7 procent.

Patenty

Badanie ankietowe wskazuje na zaskakująco niski poziom rejestracji patentów przez firmy wysoko-technologiczne. 32,5% badanych podmiotów w ogóle nie udzieliło odpowiedzi na temat liczby posiadanych patentów na koniec 2000 roku. 37,5% ogółu przedsiębiorstw zgłosiło posiadanie patentów zarejestrowanych w kraju. Patent uzyskany zagranicą posiadało zaledwie 8,75% badanych firm. W 12,9% przypadków badane przedsiębiorstwa posiadały jednocześnie co najmniej po jednym patencie uzyskanym w kraju jak i zagranicą. Jedynie po 7,5% firm posiadało wspólne patenty z innymi firmami i z instytucjami naukowo-badawczymi zaś 3,75% przedsiębiorstw posiadały jednocześnie wspólne patenty z obydwiema tymi grupami podmiotów.

Analiza statystyczna badanej próby wykazała, że mediana w zakresie samodzielnie uzyskanych patentów przypadających na jedno przedsiębiorstwo ukształtowała się na poziomie 2 dla patentów krajowych oraz 0 patentu w przypadku patentów zagranicznych (ze względu na duży rozrzut otrzymanych wartości mediana jest znacznie bliższa prawdy niż średnia arytmetyczna, która ukształtowała się odpowiednio na poziomie 12,2 i 0,12 patentu).

Jednocześnie, średnio rzecz biorąc na jedną firmę przypadało 0,81 wspólnego patentu z inną firmą oraz 0,59 wspólnego patentu z instytucją naukowo-badawczą. Zanotowane wartości maksymalne to odpowiednio 14 i 12 wspólnych patentów. Posiadanie wspólnych patentów w większości przypadków powiązane było jednocześnie z posiadaniem samodzielnych patentów w kraju bądź za granicą.

Wśród podmiotów zgłaszających do rejestracji patenty dominują instytuty branżowe i jednostki badawczo-rozwojowe, które z natury zajmują się pracami nad nowymi rozwiązaniami technicznymi i technologicznymi. Rekordzista - Przemysłowy Instytut Energetyki i Pomiarów - posiadał w 2000 roku 295 patentów w tym 3 zagraniczne. Wyższą skłonnością do patentowania rozwiązań technologicznych charakteryzują się również duże - pod względem osiąganych przychodów i wielkości zatrudnienia - przedsiębiorstwa wywodzące się z sektora państwowego i o stosunkowo długiej tradycji w niektórych przypadkach sięgającej okresu międzywojennego. Wyraźny jest również związek pomiędzy rejestrowaniem patentów a udziałem eksportu w sprzedaży - przedsiębiorstwa posiadające patenty mogą się charakteryzować wyższą konkurencyjnością międzynarodową.

Przychody ze sprzedaży, zatrudnienie i eksport

Pod względem wielkości przychodów ze sprzedaży blisko jedna trzecia ankietowanych firm wysoko-technologicznych to mniej niż „średniaki”, które mogą poszczycić się przychodami na poziomie od 500 tysięcy do 5 mln zł. Wraz z firmami o przychodach na poziomie 5-50 mln zł stanowią one ponad 70 proc. ogółu firm technologicznych. Pozostałe to firmy o przychodach powyżej 50 mln (23,1%) i firmy małe o przychodach do 500 tys. (6,4%).

Tabela 3 Przychody firm wysokotechnologicznych objętych badaniem w PLN

Wysokość osiągniętych przychodów w PLN	Udział (w %)
do 500 tys.	6,4
500 tys. - 5 mln	30,8
5 - 15 mln	19,2
15 - 50 mln	20,5
pow. 50 mln	23,1

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie ankiety.

Wśród firm o dużych przychodach znajdują się zarówno firmy z udziałem kapitału zagranicznego jak i dawne przedsiębiorstwa państwowe.

Analiza zatrudnienia wskazuje, że sektor wysokich technologii jest zdominowany przez małe i średnie firmy zatrudniające od 6 do 250 pracowników (ponad 60% badanej populacji). Mniej więcej po równo rozkłada się natomiast liczba firm zatrudniających do 5 pracowników oraz z przedziałów 251-500 i powyżej 500 osób.

Tabela 4 Struktura firm wysokotechnologicznych objętych badaniem według wielkości zatrudnienia

Wielkość zatrudnienia	Udział (w %)
0-5	11,4
6 - 50	30,4
51-250	31,6
251-500	12,7
500-	13,9

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie ankiety.

Badanie wskazuje, że większość produkcji firm technologicznych sprzedawana jest w kraju. Eksportu nie wykazuje 32,5% zbadanych firm. Nieco ponad 40 proc. eksportuje nie więcej niż 10 proc. swojej produkcji, zaś zaledwie co 10 firma sprzedaje za granicę więcej niż połowę swojej produkcji. Niestety nie jesteśmy w stanie określić na jak dużą konkurencję z importu napotykają produkty wysoko-technologiczne sprzedawane w kraju.

Tabela 5 Eksport przedsiębiorstw wysokotechnologicznych

Wielkość eksportu jako procent wartości produkcji sprzedanej przedsiębiorstwa	Udział (w %)
0 %	32,5
1-10%	41,5
11-25%	6,5
26-50%	9,1
powyżej 50%	10,4

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie ankiety.

Warto przy tym zauważyć, że większość nakładów na B+R jest ponoszona przez firmy, których eksport nie przekracza 10 proc. w produkcji sprzedanej.

Tabela 6 Nakłady na B+R a skłonność do eksportu

	Nakłady na B+R
Udział eksportu w sprzedaży	0 tys.	0-50 tys.	50-250 tys.	250 tys. - 1 mln	1 - 5 mln	powyżej 5 mln
0	2,7	10,8	9,5	1,4	6,8	0
1-10	2,7	12,2	5,4	6,8	10,8	5,4
11-25	0	0	2,7	1,4	2,7	0
26-50	0	0	1,4	1,4	5,4	1,4
powyżej 50	1,4	1,4	0	1,4	1,4	4,1

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie ankiety.

Struktura nakładów na badania i rozwój

Dobrą wiadomością jest to, że bardzo niewielki odsetek firm w ogóle nie finansuje prac badawczo-rozwojowych (6,6 proc.). Firmy te są zróżnicowane zarówno pod względem wielkości zatrudnienia, wysokości osiąganych przychodów. Z wyjątkiem jednego przedsiębiorstwa z większościowym udziałem kapitału zagranicznego charakteryzującego się wysokim udziałem eksportu w wartości sprzedanej, przedsiębiorstwa należą w 100% do kapitału polskiego oraz nie eksportują wcale bądź eksportują jedynie znikomy odsetek swoich produktów.

Prawie 29 proc. przedsiębiorstw przeznacza rocznie na badania rozwojowe kwoty od 1 do 5 mln zł. Na tak wysokie nakłady stać jednak tylko firmy średnie i duże zatrudniające powyżej 51 pracowników. Niestety prawie równie liczna jest grupa firm (23,7 proc.), w których nakłady na prace badawczo-rozwojowe są symboliczne (do 500 tys. zł) - są to przede wszystkim firmy zatrudniające do 50 pracowników. Generalnie można zaobserwować prawidłowość, że im wyższe przychody ze sprzedaży tym wyższe nakłady na badania i rozwój.

Tabela 7 Nakłady na prace badawczo-rozwojowe firm wysoko-technologicznych objętych badaniem (w PLN)

Wysokość nakładów na B+R	Udział (w %)
0	6,6
od 0 do 50 tys.	23,7
od 50 do 250 tys.	18,4
od 250 do 1.mln	11,85
od 1mln do 5 mln	28,95
pow. 5 mln	10,5

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie ankiety.

Tabela 8 Nakłady na B+R a zatrudnienie (procentowy udział firm w całej populacji)

Nakłady Zatrudnienie	0 tys.	0-50 tys.	50-250 tys.	250 tys.-1 mln	1-5 mln	powyżej 5 mln
0-5	1,3	7,9	2,6	0	0	0
6-50	2,6	11,8	10,5	3,9	1,3	0
51-250	2,6	1,3	5,3	7,9	11,8	3,9
251-500	0	2,6	0	0	5,3	3,9
powyżej 500	0	0	0	0	10,5	2,6

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie ankiety.

Tabela 9 Nakłady na B+R a przychody (procentowy udział firm w całej populacji)

Przychody Nakłady na B+R	0-500 tys.	500 tys. -5 mln	5-15 mln	15-50 mln.	powyżej 50 mln.
0 tys.	0,0	1,4	1,4	2,7	0,0
0-50 tys.	5,4	13,5	2,7	2,7	0,0
50-250 tys.	0,0	10,8	4,1	2,7	1,4
250 tys. - 1 mln	0,0	2,7	5,4	2,7	1,4
1-5 mln	0,0	2,7	5,4	4,1	17,6
Powyżej 5 mln	0,0	0,0	2,7	4,1	2,7

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie ankiety.

Ciekawe wnioski płyną z zależności między nakładami na B+R a strukturą kapitałową. Mianowicie tylko niewielki odsetek firm z kapitałem zagranicznym decyduje się na inwestycje w działalność badawczo-rozwojową w Polsce. Większość nakładów ponoszą zaś firmy ze 100 procentowym udziałem kapitału krajowego - aż 24,3 proc. z nich przeznacza na ten cel kwoty z przedziału 1-5 mln zł rocznie. Biorąc pod uwagę, że większość nakładów na B+R ponoszona jest przez firmy eksportujące do 10% produkcji - można pokusić się o hipotezę, że w określonym zakresie konkurencja na rynku krajowym jest stosunkowo duża i wymusza stosunkowo wysokie nakłady

Tabela 10 Nakłady na B+R a struktura kapitału

Nakłady na B+R Struktura kapitału	0 tys.	0-50 tys.	50-250 tys.	250 tys. - 1 mln	1 - 5 mln	powyżej 5 mln
100% kap. kraj.	5,4	23,0	14,9	12,2	24,3	8,1
kraj. > 50%	0	1,4	4,1	0	0	0
kraj. < 50%	1,4	0	0	0	2,5	1,4
100% zagr.	0	0	0	0	1,25	0

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie ankiety.

Interesująco kształtuje się udział środków publicznych w finansowaniu działalności B+R przedsiębiorstw. Aż w 72,4 % badanych firm wysoko-technologicznych działalność badawczo-rozwojowa w 2000 roku w ogóle nie była współfinansowana ze środków publicznych - całość nakładów pochodziła więc ze środków własnych. Z dobrodziejstwa budżetu, który za pośrednictwem wyspecjalizowanych agencji i organizacji - jak np. Komitet Badań Naukowych - wspiera działalność naukowo badawczą skorzystał zatem stosunkowo niewielki odsetek podmiotów. Zaskakuje z kolei relatywnie duża grupa podmiotów, dla których środki budżetowe stanowią więcej niż 25 proc. wydatków na B+R - 18,4 proc. badanych. Wśród nich liczną grupę stanowią ośrodki i jednostki badawczo-rozwojowe, dla których komercjalizacja wyników badań może być traktowana marginesowo nie stanowiąc istoty działalności. Wśród przedsiębiorstw otrzymujących pomoc ze środków publicznych dominują duże przedsiębiorstwa z reguły państwowe o strategicznym znaczeniu dla gospodarki bądź obronności kraju.

Tabela 11 Finansowanie działalności badawczo-rozwojowej firm wysoko-technologicznych ze środków publicznych

Środki publiczne na działalność badawczo-rozwojową	Udział (w %)
0	72,4
1-10%	2,6
11-25%	6,6
26-50%	9,2
powyżej 50%	9,2

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie ankiety.

Analiza przypadków publicznego wsparcia działań badawczo-rozwojowych przedsiębiorstw wysokotechnologicznych pod kątem osiąganych przez nie przychodów jednoznacznie pokazuje, że trafia ono do przedsiębiorstw/instytucji osiągających znaczne przychody ze sprzedaży (w 95% przypadków przedsiębiorstwa te osiągają przychody powyżej 5 mln zł rocznie, a w 35% przypadków powyżej 50 mln zł rocznie). Może to wskazywać, że wysoko-technologiczne MSP - potencjalnie bardzo innowacyjne, ale o relatywnie niskich przychodach (typowych dla embrionalnej fazy rozwoju) - nie mogą liczyć na znaczące wsparcie ze środków publicznych. Słaba dostępność środków publicznych dla tego typu firm jest z pewnością niekorzystna.

Analizując zależności między udziałem środków publicznych w działalności badawczo-rozwojowej a udziałem eksportu w produkcji sprzedanej można zauważyć, że w 20% przypadków wsparcie ze środków publicznych wykorzystywały przedsiębiorstwa z zerowym udziałem eksportu w produkcji sprzedanej, a tylko w 10% przypadków - przedsiębiorstwa osiągające kierujące znaczną część sprzedaży na rynki zagraniczne (udział eksportu powyżej 50%). Grupa relatywnie słabych eksporterów (z udziałem eksportu od 0% do 25% ) wykorzystywała pomoc publiczną aż 75% przypadków, w tym w jednej trzeciej przypadków finansowanie ze środków publicznych stanowiło powyżej 50% całkowitych nakładów na B+R.

Wiek, geneza powstania i struktura własności firm

Badane przedsiębiorstwa wykazywały duże zróżnicowanie pod względem okresu powstania firmy. Większość firm (60 proc.) posiada historię dłuższą niż 10 lat, zaś zaledwie 7,5 proc. firm powstało po roku 1995. Bardzo niewielki odsetek firm powstałych po 1995 roku może świadczyć o niskiej dynamice rozwoju sektora wysokich technologii w Polsce , co w dłuższej perspektywie czasowej może doprowadzić do jego zapaści.

Tabela 12 Pochodzenie założyciela firmy

Kategoria założyciela	Udział (w %)
osoba fizyczna wywodząca się z kręgów naukowych	16,1
inne osoby fizyczne	24,1
Przedsiębiorstwo prywatne	5,8
Przedsiębiorstwo zagraniczne	5,8
Przedsiębiorstwo państwowe	16,1
uczelnia wyższa, jednostka lub ośrodek badawczo-rozwojowy	8,0
inna	24,1

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie ankiety.

W badanej populacji jako założyciele przedsiębiorstwa wysoko-technologicznego występują głównie - łącznie w 40,2% przypadkach - przedsiębiorstwa państwowe oraz grupa tzw. innych założycieli (w większości wypadków poszczególne ministerstwa branżowe - np. Ministerstwo Obrony Narodowej, Ministerstwo Przemysłu i Handlu czy Ministerstwo Transportu). Równorzędną grupą założycieli były osoby fizyczne, w tym wywodzące się z kręgów naukowych - 16,1 proc. Stosunkowo niski odsetek założycieli należał zarówno do kategorii instytucji naukowych (8,0%) oraz przedsiębiorstw prywatnych i zagranicznych (po 5,8%). W 7,5% przypadków założycielami były co najmniej dwa podmioty - np. jednocześnie przedsiębiorstwa państwowe i zagraniczne (2,5% przypadków).

Tabela 13 Struktura własności przedsiębiorstw wysokotechnologicznych objętych badaniem

Struktura własności przedsiębiorstwa	Udział (w %)
100% kapitału krajowego	87,2
Większościowy udział kapitału krajowego (powyżej 50%)	5,1
Mniejszościowy udział kapitału krajowego (poniżej 50%)	5,1
100% kapitału zagranicznego	2,6

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie ankiety.

W zdecydowanej większości przypadków (87,2%) przedsiębiorstwa technologiczne objęte badaniem są własnością kapitału krajowego. Jedynie w 7,7% przypadków udział kapitału krajowego w strukturze własności przedsiębiorstw jest mniejszościowy, w tym w 2,6% przypadków kapitał zagraniczny ma całkowitą kontrolę nad badanym przedsiębiorstwem. Kapitał zagraniczny zaangażowany jest również (jako udziałowiec mniejszościowy) w kolejne 5,1% przedsiębiorstw. Kapitał zagraniczny w zdecydowanej większości wypadków wchodzi na polski rynek wysokich technologii w procesie prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Udział wysokotechnologicznych inwestycji bezpośrednich typu greenfield jest marginalny. Negatywnie należy również ocenić niskie zaangażowanie kapitału zagranicznego w polskim sektorze wysokich technologii.

Taką strukturę własnościową traktować należy jako zjawisko bardzo niepokojące bowiem wskazuje to na fakt, że krajowy przemysł wysokotechnologiczny rozwija się w przeważającej mierze w oparciu o skromne, krajowe zasoby kapitałowe. Tymczasem dzięki kapitałowi zagranicznemu możliwe jest przyspieszenie postępu technologicznego a dzięki rozbudowanym kanałom dystrybucji zwiększenie udziału eksportu w przychodach ze sprzedaży. Z drugiej strony tłumaczyć to można opóźnieniami prywatyzacyjnymi w wielu sektorach traktowanych przez OECD jako wysokotechnologiczne. Dotyczy to zwłaszcza przemysłu lotniczego i obronnego.

Wśród firm zdominowanych przez kapitał zagraniczny występuje duże zróżnicowanie zarówno pod względem rodowodu, wielkości i sfery działalności. Przykładem mogą być firmy: Daewoo Electronics Manufacturing Poland, Novartis Poland, Elzab SA, Zakłady Włókien Sztucznych Stilon SA, Thomson - Lamina Lampy Elektronowe czy ETC-PZL Aerospace Industries, działające na diametralnie różnych rynkach.

Obecność kapitału zagranicznego motywuje do działalności proeksportowej. Ponad jedna trzecia firm które w badaniu zadeklarowały eksport więcej niż połowy produkcji to właśnie firmy z dominującym udziałem kapitału zagranicznego.

Tabela 14 Zaangażowanie kapitału zagranicznego w przedsiębiorstwach wysokotechnologicznych a ich charakterystyka

Struktura własności Charakterystyka	Większościowy udział kapitału krajowego (powyżej 50%)	Mniejszościowy udział kapitału krajowego (poniżej 50%)	100% kapitału zagranicznego
Przeciętne przychody w mln PLN	15-50	15-50	>50
Przeciętne zatrudnienie	51-250	251-500	>500
Przeciętne nakłady na B+R w tys. PLN	50-250	1000-5000	1000-5000
Przeciętna udział eksportu w produkcji sprzedanej	1-10	26-50	26-50
Pochodzenie technologii	mieszane (krajowe i zagraniczne), modyfikacja technologii zagranicznej, licencja zagraniczna	Opracowana samodzielnie, modyfikacja technologii zagranicznej	licencja zagraniczna, opracowana samodzielnie
Założyciel przedsiębiorstwa	przedsiębiorstwo prywatne i zagraniczne (dominująca), przedsiębiorstwo państwowe bądź państwowe i zagraniczne	Przedsiębiorstwo państwowe (dominująca), Inne	przedsiębiorstwo zagraniczne
Rok założenia (średnia)	1991	1975	1994
Współpraca z innymi przedsiębiorstwami w zakresie B+R	Tak (w kraju/ z zagranicy)	50% Tak (w kraju/ z zagranicy) 50% Nie	Tak (z zagranicy)
Współpraca z instytucjami naukowo-badawczymi badawczo-rozwojowymi przedsiębiorstwami w zakresie B+R	Tak (w kraju)	50% Tak (w kraju/ z zagranicy) 50% Nie	50% Tak (z zagranicy) 50% Nie

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie ankiety.

Skłonność do współpracy w dziedzinie badań i rozwoju z innymi przedsiębiorstwami

Wśród badanych przedsiębiorstw duży odsetek (ponad 75 proc.) deklarowało współpracę na prac badawczo rozwojowych z innymi podmiotami gospodarczymi. Jednocześnie, jedynie w co szóstym produkcie wysokotechnologicznym, jego technologia produkcji była wynikiem współpracy z innymi podmiotami krajowymi bądź zagranicznymi. Świadczyć to może o rzeczywistej niskiej intensywności bądź jakości współpracy.

Dominowały tu powiązania krajowe oraz międzynarodowe. Relatywnie niski był natomiast udział firm regionalnych. Ekstensywna współpraca w skali regionalnej wynikać może naszym zdaniem z przeświadczenia przedsiębiorstw, że współpraca z regionalną konkurencją nad nowymi produktami i technologiami może przynieść więcej szkód niż pożytku. Tymczasem praktyka wielu krajów uprzemysłowionych wskazuje, że taka współpraca realizowana w ramach regionalnych systemów innowacyjnych łączących firmy i ośrodki naukowo badawcze przynosi wszystkim zainteresowanym wymierne korzyści ekonomiczne.

Tabela 15 Deklarowana współpraca z innymi przedsiębiorstwami na polu działalności badawczo-rozwojowej

Występowanie współpracy		Udział (w %)
nie		24,1
tak		75,9
W tym	w regionie	34,2
		w kraju	59,5
		z zagranicy	43

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie ankiety.

Identyczna struktura występuje w przypadku współpracy przedsiębiorstw z instytutami i ośrodkami badawczo-rozwojowymi W tym wypadku można pokusić się o wniosek, że struktura zaplecza naukowo-badawczego będącego w bezpośrednim sąsiedztwie badanych firm nie odpowiada ich potrzebom.

To z pewnością efekt dynamicznego rozwoju firm wysokotechnologicznych, dla których kryterium istnienia bezpośredniego zaplecza naukowo-badawczego nie było decydujące przy wyborze lokalizacji. Można pokusić się także o bardziej retrospektywne spojrzenie: lokalizacja ośrodków badawczo-rozwojowych powstałych w większości przed 1989 rokiem przyporządkowana była innym kryteriom (np. planowej industrializacji kraju) i istniejącej lub planowanej strukturze przestrzennej przemysłu. To także efekt mniejszej niż podmiotów gospodarczych i przedsiębiorców, mobilności instytucji naukowo-badawczych.

Tabela 16 Deklarowana współpraca z instytucjami naukowo-badawczymi lub badawczo-rozwojowymi

Występowanie współpracy		Udział (w %)
nie		25
tak		75
W tym	w regionie	33,8
		w kraju	58,8
		z zagranicy	42,5

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie ankiety.

Wnioski

1. Sektor przedsiębiorstw wysokiej technologii jest zbyt mały w porównaniu z ogólnym potencjałem gospodarczym kraju. W układzie regionalnym dominującą pozycję zajmuje województwo: mazowieckie (a zwłaszcza b. woj. warszawskie) Nie kryjemy, że nasze wstępne szacunki oraz wyniki badań ankietowych mogą być błędne w obszarze lokalizacji geograficznej. Wynika to m.in. z faktu, że występuje różnica między miejscem rejestracji podmiotu a rzeczywistym miejscem prowadzenia działalności.

2. Obecność kapitału zagranicznego w przedsiębiorstwach korzystnie wpływa na podniesienie poziomu technologicznego produktów oraz wydajność produkcji, a tym samym konkurencyjność eksportu. Kapitał zagraniczny indukuje również przyspieszoną absorpcję nowoczesnych rozwiązań technologicznych przez resztę gospodarki w wyniku oddziaływania efektów zewnętrznych. Z tego też względu niepokój budzić powinien fakt niskiego zaangażowania kapitału zagranicznego w polskich przedsiębiorstwach wysokich technologii.

3. Zbyt mało środków przeznacza się w firmach na działalność badawczo-rozwojową oraz na współprace z innymi podmiotami i ośrodkami badawczo-rozwojowymi. Szczególnie mało przeznaczają mające jednocześnie ograniczony dostęp do środków publicznych.

4. Występuje regionalne niedopasowanie zaplecza naukowo-badawczego do występujących firm wysokotechnologicznych, w efekcie czego firmy zmuszone są do poszukiwania wsparcia poza granicami regionów i kraju.

5. W sektorze wysokich technologii bardzo niepokojący jest niski odsetek nowo powstałych przedsiębiorstw - w długim okresie czasu brak wysoce innowacyjnych przedsiębiorstw MSP może doprowadzić do zapaści sektora. Wydaje się, że przy zdrowym rozwoju sektora ta grupa przedsiębiorstw powinna rozwijać się najbardziej dynamicznie (patrz USA, Finlandia etc.) - obecna sytuacja może świadczyć o „strukturalnej chorobie” sektora hi-tech w Polsce. Rozwój wysokotechnologicznych MSP powinno aktywnie wspierać państwo kierując zdecydowanie zwiększone wsparcie ze środków publicznych oraz przez partnerstwo publiczno-prywatne do tej grupy przedsiębiorstw.

6. Napływ wysoko-technologicznych inwestycji zagranicznych powinien być stymulowany przez rząd z jednoczesnym indukowaniem współpracy (przez rozwiązania fiskalne np.) z regionalną bądź krajową sferą B+R i uczelniami wyższymi.

7. Konieczna jest weryfikacja istniejących powiązań między publicznymi źródłami finansowania badań, zapleczem naukowo-badawczym a przemysłem, która pozwoli na lepsze i efektywniejsze wykorzystanie środków publicznych i prywatnych na badania stosowane.

8. Wysoki stopień otwarcia gospodarki krajowej na międzynarodową presję konkurencyjną powinien pomimo krótkookresowych kosztów niezbędnych dostosowań w długim okresie przyczynić się jej wysokiej innowacyjności.

9. Zwiększony napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych może przyczynić się to przyśpieszenia tempa absorpcji współczesnych rozwiązań technologicznych co pozwoli na szybsze zasypanie istniejącej luki technologicznej.

10. Państwo aktywnie współpracując z sektorem prywatnym powinno stopniowo zwiększać w ramach długookresowej i konsekwentnie wdrażanej strategii rozwoju poziom ogólnych nakładów na prace naukowo-badawcze i badawczo-rozwojowe by osiągnąć poziom wydatków charakterystyczny dla rozwiniętych państw OECD. Polityka taka przyniosła sukces między innymi peryferyjnej Finlandii.

11. Utrzymanie nakładów na B+R na obecnym poziomie bądź ich dalsze ograniczanie, szczególnie w zakresie sektora wysokich technologii, wcześniej czy później doprowadzi do sytuacji w której polska gospodarka skazana będzie na technologiczną peryferyjność z znacząco ograniczonym potencjałem absorpcji najnowszych rozwiązań światowych.

12. Niezbędne jest pogłębienie dotychczasowych badań w celu ujęcia dynamicznych (długookresowych) dostosowań polskiego sektora wysokich technologii do funkcjonowania na rynkach globalnych, a zwłaszcza w perspektywie kilkuletniej, do wymagań funkcjonowania i konkurowania na rynku wewnętrznym Unii Europejskiej. Pełna integracja z ogromnym rynkiem Unii będzie ostateczną weryfikacją rzeczywistego stanu i potencjału tego strategicznego dla długookresowego rozwoju gospodarczego sektora gospodarki narodowej.

Handel wewnątrzgałęziowy to nakładanie się strumieni eksportu i importu w zakresie grup produktów będących bliskimi substytutami w produkcji bądź konsumpcji np. eksport samochodów niskich klas z równoczesnym importem samochodów wysokich klas)

W tym instytuty branżowe i jednostki badawczo-rozwojowe prowadzące działalność gospodarczą.

18

---