Językoznawstwo - zagadnienia
1.Definicyjne własności języków naturalnych:
języki naturalne są systemem znaków
tylko za pomocą jn można się porozumiewać na wszytkie tematy teoria uniwersalności tematycznej
różni się od innych systemów tym, że umożliwia porozumiewanie się za pomocą mowy teoria porozumiewania się ustnego.
każdy język ma lub miał formę fonologiczną
języki naturalne mają reguły gramatyczne teoria dwuklasowości \
nie gwarantuje jednoznaczności wypowiedzi nawet gdy jest gramatycznie poprawna teoria potencjalnej niejednoznaczności.
jest polisemiczny
jest systemem dwustopniowym z nic nie znaczących elementów powstają znaczące
jest systemem wymiennym może być jednocześnie nadawcą i odbiorcą
Cechy wspólne języków naturalnych:
-Dwoistość struktury języka (Martinet)/Dwuklasowość znaków językowych (Milewski):
Język składa się niejako z dwu warstw:
-elementów znaczących
-elementów nie posiadających żadnego znaczenia, jak np. dźwięki i litery, które jedynie reprezentują elementy znaczące w mowie lub piśmie.
-Produktywność języka (Chamsky):
Zdolność użytkownika języka do tworzenia nieskończonej ilości zdań w sposób naturalny, tj. bez świadomego stosowania reguł gramatycznych.
Dwoistość i produktywność - cechy powszechne języków naturalnych = UNIWERSALIA.
Czy są jakieś inne uniwersalia?
Brak na to jednoznacznej odpowiedzi, ale w dyskusji wykrystalizowały się dwa stanowiska:
-wszystkie cechy w języku są uniwersalne, lecz poszczególne języki wybierają tylko pewien ich zestaw.
-w danym języku istnieją pewne cechy uniwersalne i pewne cechy charakterystyczne tylko dla tego języka - te ostatnie nie są uniwersalne.
2. Klasyfikacja języków naturalnych:
*genetyczna- rodziny językowe - ze względu na pokrewieństwo językowe (pochodzą od wspólnego przodka - prajęzyka).
*geograficzna- ligi językowe & cykle językowe - ze względu na podobieństwa strukturalne wynikające z długotrwałych wzajemnych kontaktów międzykulturowych na określonym obszarze geograficznym.
*typologiczna - typy językowe - ze względu na podobieństwa pewnych struktur - nie porównują całych systemów, a jedynie wybrane elementy.
Hierarchia języków:
makrofyla językowa
fyla językowa
rodzina językowa
podrodzina językowa
grupa językowa
zespół językowy lub język
język
3. Języki pidżynowe (pidgin, pidżyn) - języki pomocnicze o uproszczonej morfologii i składni, a także o ograniczonym słownictwie, pochodzącym najczęściej z różnych języków. Powstały na skutek przemieszania języków różnych grup społecznych w strefach ich kontaktów. Często używane na obszarach wielojęzycznych np. jako języki handlu, armii, na plantacjach, w skupiskach miejskich i przemysłowych, gdzie stykają się przedstawiciele różnych grup językowych. Nazwa pidżyn pochodzi od chińskiej wymowy angielskiego słowa business (biznes).
Najczęściej spotykane w Azji, Afryce i Ameryce. Często powstają na bazie języków kolonistów (np. angielski, portugalski, hiszpański, francuski, rosyjski) bądź języków rozpowszechnionych na dużym obszarze (arabski, suahili czy zulu). Języki pidżynowe przyjęte za języki etniczne noszą nazwę języków kreolskich.
Przykłady języków pidżynowych:
* papiamento - Karaiby,
* pidgin English - Azja Wschodnia i Oceania,
* bislama - Oceania,
* Canton English - Chiny,
* Chinook Jargon - północno-wschodnia część Oceanu Spokojnego,
* krio - Sierra Leone,
* Michif - język Metysów kanadyjskich
* russenorsk - wśród rybaków Arktyki,
* spanglish - północny Meksyk i USA
* tok pisin - Papua-Nowa Gwinea,
Języki kreolskie - ogólne określnie języków wywodzących się z języków pidżynowych, które z pierwotnego narzędzia komunikacji różnojęzycznych grup rozwinęły się w końcu w języki etniczne danych grup. W porównaniu z nimi mają bardziej rozbudowaną gramatykę i szersze, stale poszerzajace się słownictwo. Większość z nich rozwinęła się na bazie języków europejskich kolonistów, głównie angielskiego, francuskiego, portugalskiego, hiszpańskiego, niderlandzkiego; rzadziej na bazie niektórych języków afrykańskich (suahili, kongo).
4. Definicja znaku
znaki - zjawiska które mają dla nas znaczenie przez to, że zwracają naszą uwagę na coś, co znajduje się poza nimi i ich istotą: połączenie dwóch zjawisko - formy i treści. (forma jest czymś obojętnym co istnienie w naszej świadomości jako zastępca treści, treść uświadamiamy sobie dzięki formie znaku)
Każdy ze znaków czyni niezbędnym istnienie drugiego tak że tworzą się systemy znaków
Kod - system znaków
Semiotyka - nauka o znakach
Znakiem jest każde zjawisko łączące w sobie cechy:
znak jest dostrzegalny
znaki wzrokowe
znaki słuchowe
znaki dotykowe
znaki powonieniowe
każdy znak ma nadawcę i odbiorcę użytkowników znaku
nadawca nadaje znak umyślnie - każdy musi mieć adresata
nadawcami ani odbiorcami znaku mogą być tylko ludzie
nie jest znakiem to co jest nadawane mimo woli
znak od nadawcy ma w odbiorcy wywołać myśl o treści z góry ustalonej przez nadawcę (np. sądy i wyobrażenia oznajmienia)
aby porozumienie się przez znak nadawca i odbiorca muszą znać dotyczący tego znaku uzus semiotyczny bez jego znajomości nie można znaku trafnie zrozumieć
znaki są konwencjonalne
5. Obrazy i objawy w języku naturalnym :
Objaw (symptom) - zjawisko dostrzegalne zmysłowo z którego wystąpienia wnioskujemy zajście związanego z nim konkretnego warunku (gorączka). Objawy nie są nadawane umyślnie - są znakami jedynie dla odbiorcy, nie dal nadawcy (znaki jednostronne)
Obrazy - dostrzegalne zmysłowo nadawane umyślnie, by wywołać u adresata myśl/ skojarzenie za pomocą ficzynego podobieństwa do przedmiotu myśli. Odbiorca powinien znać cechy opisywanego przez nadawcę zjawiska/ przedmiotu.
6. Diakryty i subkody diakrytowe:
Diakryt: niepodzielna część znaku która sama nic nie znaczy, ale zajmuje określone miejsce w znaku odróżniając go od innych znaków (funkcja dystynktywna) lub odróżniając znak od tego co znakiem nie jest (fukncja konstytutywna)
znaki dzielące się na diakryty: rozczłonkowane
znaki danego kodu + diakryty z których się składają = jednostki kodu
diakryt różni się od innych diakrytów tego samego kodu (opozycja dystynktywna)
Każdy tekst jest układem nie tylko znaków ale też diakrytów
pismo = zasób diakrytów pisanych
system fonologiczny = zasób diakrytów mówionych
Subkod diakrytowy: każda z odmian jednego i tego samego kodu różniąca się od pozostałych używanym zasobem diakrytów.
7. Klasyfikacja systemów pisma: Pismo to system umownych znaków, za pomocą których można utrwalić język mówiony.
Jest wiele sposobów zapisu mowy. Można je podzielić na zapis dźwięków oraz zapis znaczeń. Większość systemów pisma to systemy mieszane fonetyczno-znaczeniowe.
Badania medyczne pokazują, że przy czytaniu pisma znaczeniowego aktywność obszarów mózgu rozkłada się inaczej niż przy czytaniu pisma fonetycznego. Pismem fonetycznym zajmuje się głównie lewa półkula, natomiast znaczeniowym prawa.
W większości współczesnych języków europejskich używa się sytemu mieszanego i tak:
* słowa są zapisywane fonetycznym systemem alfabetycznym
* nazwy własne są zapisywane fonetycznym systemem alfabetycznym
* systemem znaczeniowym zapisuje się m.in.:
o liczby są zapisywane systemem znaczeniowym, bardzo rzadko zapisuje się je fonetycznie. Tak więc zwykle 120 a nie 'sto dwadzieścia'
o nazwy substancji chemicznych, np. zapis HCl występuje znacznie częściej niż zapis kwas solny
W większości z tych języków jednak w zapisie słów "normalnych" istnieją obok elementów fonetycznych również elementy znaczeniowe - wiele allomorfów zapisuje się w ten sam sposób pomimo odmiennego ich brzmienia. W języku polskim dotyczy to głównie dźwięczności spółgłoski końcowej (np. chleb i chleba choć b w chleb wymawiane jest zwykle p). W języku angielskim zjawisko to ma znacznie większy zasięg. Np.:
* do /du/
* does /daz/
* don't /dont/
Trzy fonetycznie różne allomorfy (/du/, /da/ i /do/) są tu zapisywanie w ten sam sposób ze względu na wspólne znaczenie. W piśmie angielskim to zjawisko występuje tak często, że można mieć wątpliwości czy zasadne jest określanie go pismem fonetycznym.
Zaburzenie odwzorowywania znaków nazywa się dysgrafią.
Dla porównania, w piśmie japońskim używa się:
* Dla większości "normalnych" słów sytemu znaczeniowego kanji
* Dla końcówek gramatycznych oraz rzadszych "normalnych" słów fonetycznego systemu sylabicznego hiragana.
* Dla japońskich nazw własnych używa się systemu sylabicznego hiragana. Wiele nazw własnych zapisuje się systemem znaczeniowym kanji.
* Dla zapożyczeń z języków zachodnich oraz dla zachodnich nazw własnych używa się fonetycznego systemu sylabicznego katakana.
* Do niektórych nazw obcych (np. skróty nazw organizacji) używa się romaji, czyli alfabetu łacińskiego.
* Czasem używa się romaji lub hiragana do wszystkiego w sytuacjach, w których trudno było by używać innych systemów.
Typy pisma:
* piktograficzne (obrazkowe) - przedmioty i czynności zapisywane są za pomocą piktogramów (obrazków)
* ideograficzne - idee i pojęcia zapisywane są za pomocą ideogramów, np. kanji
* fonetyczne - symbole przedstawiają dźwięki
o pismo sylabiczne - symbole oznaczają sylaby, np. katakana i hiragana
o pismo spółgłoskowe - symbole oznaczają spółgłoski, np. alfabet hebrajski
o pismo głoskowe - symbole oznaczają spółgłoski i samogłoski, np. alfabet łaciński, alfabet grecki, cyrylica, głagolica
* pismo ideograficzno-fonetyczne
8. Pismo ideograficzno-fonetyczne - system pisma w którym obok siebie występują symbole oznaczajace całe morfemy i pewne pojęcia (ideogramy) oraz symbole oznaczające dźwięki. Do najstarszych takich systemów należą pismo chińskie, egipskie hieroglify, pismo klinowe z Mezopotamii.
Systemy mieszane ideograficzno-fonetyczne są jedynym współcześnie używanym typem pisma. Jednak proporcja części fonetycznej do ideograficznej ma się różnie. Z jednej strony są pisma takie jak polskie czy greckie (przeważnie fonetyczne, elementy ideograficzne są rzadkie, np. liczby), trochę dalej angielskie (zależność między zapisem a dźwiękiem istnieje lecz jest niepełna), potem japońskie (występują znaki fonetyczne i ideograficzne), a na samym końcu pismo chińskie, w którym ideogramy są w wyraźnej przewadze.
9. Liczba języków i trudności z jej ustaleniem:
Dotychczas poznano i opisano blisko 4,5 tysiąca języków, ale przypuszcza się, że może ich być nawet 6 do 6,5 tysiąca. Języki te klasyfikuje się w rodziny, podrodziny, grupy i zespoły językowe, a także w większe, ale luźne zespoły języków tzw. ligi językowe. Ponadto wyróżnia się także języki izolowane, nie wykazujące żadnych powiązań z istniejącymi językami, np. baskijski.
Problemy:
w oddzielaniu od siebie języków i wyodrębnianiu nowych nie występują kryteria wewnątrzjęzykoznawcze nie wiadomo ile musi być różnic żeby stwierdzić odrębność językową
trzeba przyjąć kryteium socjo lub etnolingwistyczne
10. Strukturalna typologia języków: (weinsberg 67)
*IZOLUJĄCE: wypowiedzi są tworzone przez łączenie wyrazów niezmiennych co do formy. Nie ma tu modyfikacji wyrazów poprzez zmiany ich wewnętrznej formy - np. dodawania sufiksów. chiński, wietnamski, tajski, khmerski, tybetański
*AGLUTYNACYJNE: zasadniczy-lekstykalny trzon wyrazu jest modyfikowany przez dodawanie formalnych wykładników o określonym znaczeniu semicznym (gramatycznym) każde znaczenie semiczne jest wyrażane przez jeden morf - morfy niosące znaczenie są rozłączne. Turecki, japoński, koreański, węgierski: np. ellerimden - z moich rąk - el - ręka, ler: sufix liczby mnogiej, im: sufix posesywności (mój) den: z od;
*FLEKSYJNE: podstawową ich cechą jest kumulacja (nałożenie informacji semicznej) np. końcówka polskiego czasownika niesie informacje o osobie, liczbie, rodzaju i czasie, jest to realizowane w jednym morfie. J słowiańskie (oprócz bułgarskiego i macedońskiego) łacina, greka
*ALTERNACYJNE: wykładnikami treści leksykalnych są spółgłoski, a funkcje semiczne są realizowane przez samogłoski. Przejście od jednej informacji semicznej do drugiej następuje poprzez wymianę czyli alternację samogłosek. J. Arabski: quataltu: zabiłem; quatata: zabiłeś; quatala: zabił; quatila: został zabity, języki semickie;
*POLISYNTETYCZNE: głównym sposobem tworzenia nowych form jest afiksacja, w ich obrębie wyróżnia się języki aglutacyjne i fleksyjne. Afiksacja: operacja morfologiczna, polegająca na dołączaniu segmentu morfologicznego (afiksu) do morfemu lub ciągu morfemów, w wyniku czego powstaje nowa jednostka leksykalna lub forma fleksyjna danego leksemu.
11. Językoznawstwo wewnetrzne i zewnętrzne: w ramach nauki o języku wykształciły się rozmaite poddziedziny. Różnią się one stopniem powiązania tematycznego z pozostałymi naukami empirycznymi (głównie przyrodniczymi, częściowo też humanistycznymi), które też zajmują się zagadnieniem języka.
Językoznawstwo wewnętrzne zajmuje się badaniem samego języka bez uwzględnienia związanych z nim zjawisk z innych nauk empirycznych, jest też często określane mianem czystego.Występują w nim poddziedziny. Ich obecność wynika ze złożoności języka naturalnego.
Poddziedziny:
-Językoznawstwo ogólnoteoretyczne
-Językoznawstwo szczegółowe
Językoznawstwo zewnętrzne:
Nauki należące do językoznawstwa zewnętrznego:
-fonetyka akustyczna (z fizyką)
-neurolingwistyka - procesy nerwowe |
-psycholingwistyka - procesy psychiczne | => na tych procesach opiera się formułowanie i interpretacja tekstów
-socjolingwistyka - aspekt społeczny działalnościjęzykowej ludzi.
-inne, w tym glottodydaktyka
Fonetyk może zajmować się różnymi sprawami - dźwięki same w sobie jako drgania powietrza (fonetyka akustyczna); wytwarzanie dźwięków przez nadawcę (fonetyka artykulacyjna); odbiór dźwięków (fonetyka audytywna, audiologia).
Fonetyka akustyczna jest dyscypliną na pograniczu nauki o języku i fizyki(akustyki), a artykulacyjna i audiologia - problematyka lingwistyczna i fizjologiczna.
Fonetyka nie rozwijała się w jednakowym tempie. Najstarsza była fonetyka artykulacyjna - rozwijała się jeszcze w sposób przednaukowy, rozwijana jeszcze przez hindusów. W naukę przekształciła się na przełomie XIX i XXw. Miała swoją dziedzinę stosowaną - logopedię, naukę o wadach wymowy i ich usuwaniu.Fonetyka akustyczna - powstała po II Wojnie Światowej, gdy pojawiło się odpowiednie oprzyrządowanie, np. spektrograf akustyczny, syntezatory i analizatory mowy. Wpłynęło ono na dynamikę badań.
Fonetyka nie jest tożsama z fonologią, która należy do językoznawstwa wewnętrznego. Fonetyka bada dźwięki i ich kształt, fonologia zaś zajmuje się diakrytem, cechą dźwięków, które powodują ich zmianę.
12. Socjolingwistyka i etnolingwistyka:
Socjolingwistyka bada formy języka i ich społeczne uwarunkowanie (wpływ czynników społecznych na procesy komunikacji językowej). Języki bowiem zróżnicowane. Ich zróżnicowanie zależne jest od czynników trojakiego rodzaju:
-w większości języków rozwiniętych występują odmiany języka odpowiadające chwilowej relacji społecznej nadawca-odbiorca. Są to tzw. stylistyczno-funkcjonalne odmiany języka, style językowe. [Stylistyka funkcjonalna.]
-język bywa zróżnicowany w zależności od stałego dystansu społecznego nadawca-odbiorca. We wszystkich językach ta kwestia rozwiązana jest nieco inaczej.
-każdy język etniczny dzieli się na odmiany zwane dialektami, one przedmiotem centralnym badań działu socjolingwistyki - dialektologii socjalnej.
* dialektologia socjalna
Badanie socjolektów Istałych socjalnych odmian języka) wiadomości o jednostce, jej statusie społecznym itd. Zajmuje się dialektami i gwarami.
*stylistyka funkcjonalna
Nie wszystkie języki są stylistycznie zróżnicowane w jednakowym stopniu.
W większości rozwiniętych funkcjonuja jednak style sytuacyjne dające podzielić się na 4 grupy:
-odmiany języka potocznego
-style intelektualne
-style artystyczne
-style podniosłe - style religijne różnych wyznań, w ramach tego też styl liturgiczny.
Etnolingwistyka jest to dziedzina badań lingwistycznych, której przedmiotem są wzajemne związki między językami, myśleniem, zachowaniem się człowieka i rzeczywistością, to znaczy między formalną strukturą języka panującą powszechnie a resztą kultury społeczności posługującej się danym językiem. (nauka o więzi języka z kulturą)
Nauka ta przede wszystkim bada zależności między danym typem kultury a określonymi typami języka, którymi mówią nosiciele tejże kultury. Etnolingwistyka rozwinęła się głównie na terenie USA, dzięki pracom F. Boasa oraz E. Sapira, jednak za czołowego przedstawiciela tej nauki uważa się B. L. Whorfa (uczeń Sapira).
Według Whorfa, język nie jest tylko środkiem porozumiewania się ludzi, ale zawiera w sobie określony obraz świata, albowiem świat myślowy człowieka jest ściśle powiązany ze strukturą jego języka. Uważał również, że chociaż nie ma języków prymitywnych to jednak każdy język faworyzuje jakiś jeden określony sposób pojmowania świata (nakłada na świat pewną siatkę pojęć), z czego wynika, że język w pewien sposób kształtuje psychikę człowieka posługującego się nim.
Na powstanie etnolingwistyki ogromny wpływ miały badania amerykańskich lingwistów nad językiem indiańskim, którego struktura jest bardzo charakterystyczna, natomiast sama teza o wpływie języka na psychikę i sposób myślenia człowieka bywa nazywana hipotezą Sapira-Whorfa.
sprawcza funkcja języka w życiu codziennym społ. pierwotnych \
tabu językowe (wynikając z przekonania że nazwa zdolna jest zmaterializować samą rzecz)
formy tradycyjnego myślenie magicznego we spółczesnym jęzku
13. Językoznawstwo teoretyczne i stosowane:
*teoretyczne - próbuje budować modele służące opisywaniu poszczególnych języków oraz teorie dotyczące uniwersalnych aspektów języka wiedza o języku i jej zdobywanie
*stosowane - usiłuje wdrażać te teorie w praktyce.
Znajdowanie optymalnych metod oddziaływania na rzeczywistość.
W porozumieniu uczestniczą 3 elementy
język : językoznawstwo planistyczne (nauka o metodach oddziaływania na język)
teksty : językoznawstwo analityczne (metody działania na tekście) Analiza może być:
fonetyczna (mowiony)
leksykalna (pisany)
mieszana
nadawcy i odbiorcy (użytkownicy j.) : jęzkoznawstwo wychowawcze
perswazyjne
dydaktyczne
lecznicze
14. Językoznawstwo szczegółowe, kontrastyczne i ogólne:
klasyfikacja ze względu na ilość badanych języków
szczegółowe : pojedynczy język
kontrastywne: porównanie wybranych
ogóle: o wszystkich łącznie
*ogólne - zajmuje się językiem we wszystkich jego aspektach, dzieli się na:
-Językoznawstwo Teoretyczne:
Zajmuje się ogólną teorią języka, zmierza do wyjaśnienia jak on funkcjonuje, jaką ma strukturę, model (dynamiczny i stały), kategorie. Bada, jakie cechy w języku są uniwersalne, czym w ogóle są uniwersalia językowe.
Jego charakterystyczną cechą jest ahistoryczność - określa tu i teraz.
-Językoznawstwo Opisowe:
Wychodzi od ogólnej teorii języka i zajmuje się teoretycznymi podstawami opisu języka poprzez kategorie i jednostki [na pewno? nie mogłem tego odczytać... :/] językowe przeznaczone do tego celu.
Istotną cechą jest to, że badania dotyczą określonego czasu - teraźniejszości lub przeszłości.
-Językoznawstwo Historyczne:
Zajmuje się ewolucją, rozwojem języka. Korzysta z tak teorii ogólnej, jak i językoznawstwa opisowego =>opis rozwoju wymaga przedstawienia i zrozumienia stanu początkowego, tj. wcześniejszego oraz późniejszego.
-Językoznawstwo Typologiczne:
Statyczne porównywanie języków celem odnalezienia podobieństw i różnic z punktu widzenia struktury wewnętrznej
*szczegółowe - zajmuje się jednym konkretnym językiem, np. Polskim, Niemieckim, etc.
* Kontrastyczne:
- dział lingwistyki synchronicznej
- Z dwóch dziedzinach działności: w przekładzie, w nauczaniu języków obcych
koncentracja badań na różnicach a nie podobieństwach między językami
między badanymi językami nie muszą istnieć związki historyczne
15. Językoznawstwo synchroniczne i diachroniczne:
Różnice tamatyczne i metodologiczne:
inaczej opisowe: opisywanie stanu języka w danym czasie
inaczej historyczne: bada zmiany w języku (stan wyjściowy + zmiana + stan końcowy)
*synchroniczne - zajmuje się formą języka w danym momencie;
*diachroniczne - odkrywa historię języka (grupy języków) i zmiany jego struktury na przestrzeni czasu.
16. Rozmieszczenie rodzin językowych:
rodzina językowa - zbiór języków spokrewnionych ze sobą a nie spokrewnionych z żadnymi językami spoza rodziny
250 -300 rodzin
ponad 100: Am. Południowa
ponad 100: Nowa Gwinea
30: Australia
Reszta świata pozostałe 30-80 (duże rozbieżności dotyczące Am. Pn. i Afryki)
indoeuropejska
sinotybetańska
austrenazyjska
semito-chamicka
Niger-Kongo
drawidyjska
ałtajska
+ języki izolowane:
japoński
koreański
baskijski
języki Syberii
19. Uniwersalia językowe (ang. language universals) to cechy wspólne wszystkich (uniwersalia absolutne) lub zdecydowanej większości (tzw. uniwersalne tendencje) języków naturalnych.
aprioryczne (dedukcyjne) - te cechy języka które są wymienione w samej definicji języka naturalnego, przyjmowane przez danego badacza lub dadzą się z niej wydedukować (np. każdy język jest kodem tekstotwórczym, ma system fonologiczny, i zawiera znaki zmienne polisemicznie)
empiryczne (indukcyjne) - nie ma podstawie definicji ale konkretnych badań wzbogaca wiedzę o rzeczywistych językach
We wszystkich językach wypowiedź składa się ze strumienia dźwięków wybranych z pewnego skończonego zakresu zdeterminowanego przez budowę narządów głosowych. Dźwięki te można sklasyfikować w skończony niewielki zbiór fonemów. Tworzą one we wszystkich językach sylaby.
Kolejnym uniwersalnym pojęciem jest morfem czyli najmniejsza jednostka znaczeniowa posiadająca jedną postać fonetyczną lub niewielką ilość postaci zależnych od kontekstu.
Uniwersalne jest też to, że kolejność morfemów odgrywa dużą rolę.
Uniwersalium językowym nie są:
wyrazy, czasy (np japoński ma 2 czasy - przeszły i teraźniejszo-uniwersalno-przyszły), osoby (niektóre języki Indian mają 4 osoby), kolory (np. w niektórych językach ludów Pacyfiku są tylko 2 kolory - jeden obejmuje większość świata nieożywionego (woda, niebo, skały), drugi wszystkie kolory roślinności.), czasownik "być" (z pozoru bardzo uniwersalny, w różnych językach funkcjonuje na różnych zasadach.), przymiotniki, liczba pojedyncza i mnoga.
20. Genealogiczna klasyfikacja języków:
polega na ułożeniu języków wedle ich pokrewieństwa. Są one klasyfikowane w rodziny, podrodziny i grupy językowe, lub przedstawiane w postaci drzewa pokrewieństwa, podobnie jak się to robi w klasyfikacjach gatunków w biologii (zobacz: taksonomia, kladystyka, systematyka).
Niestety w przeciwieństwie do biologii, w której drzewo ma jeden korzeń, rodzina językowa jest największą ustaloną grupą, i jak na razie próby przekroczenia tej granicy (odpowiadającej ok. 6-7 tysiącom lat rozwoju języków) kończą się niepowodzeniem.
21. Honoryfikatywność jako kategoria językowa: (na przykładzie jęz.koreańskiego)
*Honoryfikatywność względem podmiotu
Mówiąc o czyimś statusie, mówiący lub piszący używa specjalnych rzeczowników lub końcówek czasowników, aby wyrazić tę pozycję. Z szacunkiem, który wyraża się poprzez dobór ospoeidniego słownictwa i końcówek zwracamy się do starszych osób, obcych, pracodawców, szefów, nauczycieli, klientów itp. Na tym samym lub niższym poziomie, także podkreślanym słownictwem i stosowaniem odpowiednich końcówek, są młodsi nieznajomi, uczniowie, podwładni itp. Bardzo niegrzecznym i mogącym się dosyć tragicznie skończyć jest próba zwrócenia się do kogoś stojącego wyżej w hierarchii społecznej używając konstrukcji zarezerwowanej np. dla zwierząt lub osób stojących niżej w hierarchii od mówiącego.
Jednym ze sposobów honoryfikowania jest użycie specjalnych rzeczowników w miejsce normalnych. Najlepszym przykładem jest uzycie słowa jinji zamiast bap ("jedzenie"). Częściej używa się specjalnych rzeczowników w rozmowie o krewnych. Przykładowo, mówiąc o swojej babci powiemy halmeoni, o czyjejś natomiast halmeonim. Końcówka -m jest częścią honoryfikatywnego przyrostka -nim (님).
Wszystkie czasowniki mogą być zamienione na honoryfikatywne dodając po rdzeniu i przed końcówką -si (시, wymawiane jako shi). Przykładowo, gada staje się gasida. Kilka czasowników ma swoje specjalne honoryfikatywne ekwiwalenty. Dla itda ("istnieć") bardziej formalną formą jest gyesida; meokda ("jeść") - japsusida; jada ("spać") - jumusida.
Kilka czasowników posiada specjalną skromną formę, używaną w przypadku kiedy mówimy o sobie w uprzejmej rozmowie. M.in. są to deurida i ollida będące skromną formą juda ("dać").
Zaimki w języku koreańskim mają także swoje mniej i bardziej grzeczne odpowiedniki. Jeo jest skromną formą na ("ja"); jeoheuni skromną formą uri ("my"); dangsin (dosłownie "przyjaciel" ale używany tylko do zwracania sie do kogoś, bardziej formalny od chingu) jest grzeczną formą neo ("ty"), mimo tego w języku koreańskim nie używa się raczej zaimków drugiej osoby liczby pojedynczej, zamiast tego lepiej zwracać się po nazwisku lub imieniu albo używać liczby mnogiej ieoreobun.
*Honoryfikatywność względem odbiorcy (stopień grzeczności)
Istnieje 7 czasownikowych paradygmatów honoryfikatywności względem odbiorcy, a każdy z nich posiada swoje unikalne końcówki, które pokazują poziom formalności sytuacji. W przeciwieństwie do honoryfikatywności względem podmiotu, która służy do okazaniu odpowiedniego respektu podmiotowi wypowiedzi, tutaj respekt odnosi się do odbiorcy wypowiedzi. Nazwy tych siedmiu poziomów wywodzą się od niehonoryfikatywnej formy rozkazującej czasownika hada ("robić") dla każdego poziomu oraz przyrostka che, oznaczającego "styl".
23. Funkcje języka to relacje języka do szeroko rozumianego środowiska. Przez środowisko rozumiemy tu świat, rzeczywistość, przyrodę, społeczeństwo, ludzi, struktury społeczne, kulturę, procesy psychiczne, emocje, sytuacje komunikacyjne.
Językowi przypisywane są 3 podstawowe funkcje:
1. Kognitywna - poznawcza, racjonalna. Polega ona na wyrażaniu myśli, sądów, idei, pojęć, ale także na realizowaniu ich. Funkcja ta polega na zdobywaniu wiedzy o świecie. Badają ją: logika, psychologia, filozofia.
2. Społeczna - odzwierciedla miejsce i rolę języka w relacjach społecznych. Język jest narzędziem tworzenia i regulowania relacji społecznych. Jest też najważniejszym narzędziem podziału kompetencji i układu ról społecznych w różnych sytuacjach. Badają ją: socjologia, psychologia społeczna, medioznawstwo.
3. Afektywna - emotywna, ekspresywna. Jest związana z przekazywaniem emocji. Badają ją: poetyka, literaturoznawstwo, psychologia twórczości.
Językoznawstwo przez 2000 lat nie zajmowało się funkcjami języka. Dopiero w XX wieku, kiedy pojawia się językoznawstwo kulturalne, pojawiają się lingwistyczne teorie funkcjonowania języka. I tak, w 1925 roku austriacki psycholog K. Buhler wydał książkę Teoria języka. W Teorii została omówiona teoria języka jako narzędzia psychologicznego, jako narzędzia oddziaływań na innych ludzi. Przedmiotem zainteresowania autora są w niej ludzkie zachowania, opis psychiki człowieka. Uważał on, że w systemie współdziałań międzyludzkich język jest narzędziem w tym samym stopniu, co gestykulacja i inne znaki pozawerbalne. Rozpatrywał język w kategoriach funkcjonowania. Funkcja języka według Buhlera to bezpośrednie oddziaływanie języka na uczestników aktu mowy. Wyróżnił 3 podstawowe funkcje języka:
1. Funkcja znaku, przedstawiania, opisywania stanu rzeczy i przedmiotów. Funkcję tę uważa się za najważniejszą dlatego, że tylko języki naturalne pełnią tę funkcję.
2. Funkcja wyrażania siebie, ekspresywne wyrażanie psychologicznych i fizjologicznych cech nadawcy. Znaki występują tu jak symptomy pewnych stanów i cech nadawcy.
3. Funkcja apelacyjna, impresywna, funkcja oddziaływania na odbiorcę za pośrednictwem mówienia. Znak jest tu sygnałem dla odbiorcy np.: stój, chodź.
Te trzy wymienione funkcje opierają się na następujących relacjach: relacji do podmiotu mówienia, relacji do mówiącego, relacji do słuchającego. Klasyfikacja Buhlera ma charakter aksjomatyczny (deterministyczny). U jej podstaw leżą logiczne założenia system podstaw i idei.
W latach 60. Roman Jakobson napisał artykuł Lingwistyka a poetyka, bazując na teorii C. Shannona i pracach Bronisława Malinowskiego. Jakobson proponuje teorię aksjomatyczną (teorię strukturę aktu mowy). Funkcje języka są według niego przyporządkowane elementom sytuacji komunikacyjnej, a przede wszystkim są przyporzadkowane różnym orientacjom na rożne elementy tej sytuacji. Możliwa jest przy tym orientacja na:
* nadawcę - funkcja ekspresywna, w której celem komunikatu jest nadawca;
* odbiorcę - funkcja konatywna, impresywna, której istotą jest wpływ na partnera;
* kontekst - funkcja przedstawieniowa (referencyjna, symboliczna), czyli reprezentacja przedmiotów i faktów;
* kod - funkcja metajezykowa, która koncentruje się na samym kodzie (opisuje język);
* kontakt - funkcja fatyczna, czyli nawiązanie i podtrzymywanie kontaktów w społeczeństwie;
* komunikat - funkcja poetycka, czyli operacje ze znakami, z formą językową tekstu, koncentracja uwagi na sposobie mówienia.
M. Halliday, twórca londyńskiej szkoły funkcjonalnej, autorytet w zakresie lingwistyki funkcjonalnej, doszedł do wniosku, że język dzieci ma o wiele więcej funkcji. Są to:
* funkcja interaktywna czyli interpersonalna, np. zabierz!, polegająca na używaniu języka jako narzędzia komunikacji społecznej; w zakresie tej funkcji Halliday rozróżnił funkcję regulacyjną sprowadzającą się do regulowania stosunków społecznych za pomocą formy przekazywania komunikatów, oraz funkcję indeksową (manifestacyjną), która występuje, gdy mówiąc o czymś nadawca wyraża przynależność do pewnej grupy społecznej;
* funkcja reprezentacyjna czyli reprezentacja jakichś stanów rzeczy, np. ba!; obejmuje nazywanie, przedstawianie komunikacji w formie znaków językowych, stanów racjonalnych, a także stany nieracjonalne, emocjonalne
* funkcja tekstowa, polega na organizacji aktów mowy, tekstu, za pomocą wyrazów językowych, a także uporządkowanie w tekście wyrazów funkcyjnych, np. oraz.
Można także wyróżnić funkcje języka, uwzględniając jego wpływ na środowisko:
1. Funkcja nominatywna (przedstawieniowa, metajęzykowa, nazywająca) polega na tym, że jednostki języka, wyrazy, zdania występują jako znaki przedmiotów i stanów rzeczy. W pewnym stopniu struktura semantyczna znaczeniowo odzwierciedla strukturę świata. Według hipotezy relatywizmu lub determinizmu lingwistycznego, sformułowanej przez E. Sapira, rozwiniętej później przez B. Whorfa, język określa sposób i formy poznania świata przez człowieka. Autorzy ci twierdzili, że na naszą kulturę wpływa język. Stali się twórcami psycholingwistyki - chcieli udowodnić że gramatyka wpływa na nasze procesy poznawcze. Dziś tym zagadnieniem zajmuje się lingwistyka kognitywna.
2. Funkcja kognitywna (poznawcza, funkcjonalna, encyklopedyczna) to rola języka w procesach poznania świata przez człowieka. Każdy język jest źródłem informacji o świecie. Opanowanie języka jest zawsze przyswojeniem wiedzy o świecie. Źródłem informacji są przede wszystkim znaki, wyrazy, idiomy. Poznawcza funkcja języka jest najbardziej oczywista w przypadku przyswajania języków obcych. Funkcja kognitywna to fragment wiedzy człowieka o świecie (czyli koncept). Każdemu znakowi, wyrazowi języka, nie tylko przyporządkowane jest znaczenie leksykalne, ale także określa on kategorie kognitywne, które są bogatsze, szersze niż znaczenie leksykalne. Każde wyrażenie językowe, każdy tekst interpretowany jest w świetle jakiejś określonej kategorii kognitywnej.
3. Funkcja perceptywna (dekodująca) to rola języka jako środka rozumienia tekstów. W wielu sytuacjach komunikacji wirtualnej język ma jedynie funkcje odbiorczą.
4. Funkcja komunikacyjna (społeczna, pierwotna) umożliwia relacje społeczne, realizowanie wspólnej działalności, podział ról w społeczeństwie. Występuje w kilku rodzajach:
a) Funkcja interaktywna (interpersonalna), w której język jest najważniejszym narzędziem przekazywania informacji i oddziaływania na partnerów za pomocą informacji. W latach 60 XX w pojawiła się pragmalingwistyka, która bada użycie języka w społeczeństwie, w aktach mowy. Jej twórcą był angielski filozof John Austin. Wydał książkę O aktach mowy. Przedmiotem tej teorii nie są tylko zdania językowe, ale też czynności, które realizujemy artykułując zdania. Austin rozróżnił 3 aspekty wyrażeń językowych: lokucja - samo wypowiedzenie jakiejś treści, samo zdanie, np. Dzień dobry!, illokucja - intencja, zamiar, plan, który realizuje człowiek za pomocą wyrażenia językowego (mówiąc Dzień dobry! realizuję akt przywitania się), perlokucja - zaplanowane następstwo, a więc to, co nadawca zakłada w czynnościach, w zachowaniu odbiorcy.
b) Funkcja manifestacyjna (indeksowa) polega na tym, że za pomocą języka człowiek wyraża, manifestuje swoją przynależność lub nieprzynależność do pewnych grup społecznych. Zwykle w tym celu używa się socjolektów, np. ktoś, kto mówi w żargonie przestępczym, ujawnia, że należy do grona przestępczego.
c) Funkcja fatyczna - pojęcie to wprowadził Bronisław Malinowski. Polega na tym, że za pomocą języka, w formie mówienia, stwarzamy i podtrzymujemy stosunki społeczne. Jest to czynność niedynamiczna, w pewnym sensie zachowanie fatyczne jest bezsensowne (np. puste rozmowy toczone tylko po to, by podtrzymać kontakt). Sam fakt rozmowy jest ważniejszy niż to, co się mówi.
5. Funkcja aktywna polega na użyciu języka w celu realizacji psychicznej, intelektualnej lub emocjonalnej aktywności człowieka. Najczęściej realizuje się jako funkcja emotywna: a) funkcja myślowa - realizacja myślenia przez mówienie, b) mówienie wewnętrzne (mówienie bez słów, L. Wygocki), c) mówienie egocentryczne czyli echologia (J. Piaget) - w mówieniu dzieci ponad 80% tekstów nie ma adresata, zwykle jest to mówienie w celu echologii, czyli w celu przyswojenia języka, d) funkcja tekstowa - wykorzystanie języka w celu pisania tekstów. W przypadku tekstów pisanych odbiorca jest wirtualny, a czasami nie istnieje.
6. Funkcja magiczna (kreacyjna) - polega na wierze człowieka w to, że znaki językowe, przede wszystkim wyrazy, to naturalne części nazywanych przedmiotów, rzeczy, a więc używając ich możemy oddziaływać na rzeczy, na świat. Człowiek wierzy, że mówiąc może oddziaływać na przedmioty materialne np. dzień dobry oddziałuje magicznie, sprawia, że ktoś będzie miał dobry dzień, że będzie zdrów.
22. Tematyczno - rematyczna struktura zdania
wszystkie elementy zdania nie będące jego tematem wchodzą w skład jego drugiej połowy zwanej rematem. Struktura t-r zdania oznajmującego jest odczuwalna w sytuacji gdy zdanie takie stanowi odpowiedź na pytanie uzupełnienia. T-r podział zdania jest sygnalizowany przy pomocy szyku, intencji i także niektórych specjalnych wyrażeń zapowiadających temat
Zdanie o strukturze t-r dzielimy na dwa typy:
zdania zachowujące zwykły nienacechowany kontur intonacyjny
zdania w których przynajmniej 1 z członów został intonacyjnie uwydatniony
zdanie o zmodyfikowanej intonacji z uwydatnionym rematem polega na jego silniejszym zaakcentowaniu dynamicznym
z uwydatnionym tematem - maksymalne wychylenie linii melodycznej - najwyzszy lub najniższy punkt przypada na akcentowaną lub poakcentowaną sylabę temetu. Temat jest uwydatniony zawsze na początku zdania.
11