Psychologiczne aspekty uzależnienia od Internetu.

WPROWADZENIE

Omawiana w tym referacie problematyka jest częścią dużego programu badawczego realizowanego w Wydziale Nauk Społecznych Stosowanych Akademii Górniczo Hutniczej pod kierunkiem Prof. dr hab. Lesława Habera (2002).

Internet stwarza wręcz nieograniczone możliwości zdobywania różnego rodzaju informacji, kształtuje szereg funkcji psychofizycznych (refleks, koordynację ruchów, zdolność koncentracji uwagi). Rozwija wiedzę i zainteresowania. Na jego bazie ludzie nawiązują nowe formy kontaktów (J. Spiller 1996).

Istnieje jednak i ciemna strona Internetu. Rozwija się przestępczość Internetowa (pedofilia, kradzieże numerów kart kredytowych, piractwo naruszające prawa autorskie twórców programów komputerowych, filmów i muzyki). Nastawione aspołecznie jednostki mogą realizować swoje potrzeby jako hakerzy. Łatwiejszy stał się dostęp do pornografii i nawiązywania przygodnych kontaktów seksualnych. Nie można zapominać o destrukcyjnym wpływie na psychikę niektórych z spośród gier komputerowych łatwo dostępnych dzięki Internetowi (A. Augustynek, 2001). Występuje w nim również wysoki poziom agresji słownej i nadmiar niepotrzebnej informacji. Istnieje też względna łatwość wdawania się w zaciekłe spory (tzw. flame wars). Jest to wynik rozluźnienia samokontroli internautów spowodowany względną ich anonimowością. Stosunkowo nowym zagadnieniem psychopatologicznym jest uzależnienie od Internetu wywołanego przez zbyt długie korzystanie z komputera podłączonego do sieci K. Young (1996).

Aby omówić zagadnienie będące przedmiotem tego opracowania trzeba na wstępie odpowiedzieć na pytanie, czym jest to uzależnienie i jakie może wpływać na zachowanie.

Praktyka psychoterapeutyczna, oraz liczne doniesienia naukowe wskazują, że uzależnić się można praktycznie od wszystkiego (zwłaszcza tego, co sprawia nam przyjemność lub redukuje przykre doznania, czyli: alkoholu, nikotyny, kawy, herbaty, narkotyków, lekarstw, przyjmowania preparatów witaminowych, kosmetyków, czekolady, pracy, seksu, hazardu, telewizji, komputera, szachów i wielu innych). Uzależniamy się nie tylko od substancji psychoaktywnych. Nałogiem mogą stać się również zachowania. W tym przypadku pojawiają się uporczywie powtarzane czynności mimo szkód, które wywołują. Próby zaprzestania ich wykonywania (na ogół bezskuteczne) prowadzą do wystąpienie przykrych stanów psychicznych i dolegliwości fizycznych.

KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE (OBJAWY) WYSTĄPIENIA UZALEŻNIENIA

Obecnie na świecie istnieją dwie najczęściej przyjmowane definicje i klasyfikacje zaburzeń związanych z uzależnieniami. Sformułowano je w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów (ICD) oraz w Klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM) (Biuletyn Elektroniczny Psychiatrii Online Nr 9/2000).

W Polsce obowiązuje Międzynarodowa Klasyfikacja opracowana przez Światową Organizację Zdrowia i przyjęta na przez 46 jej członków 6 października 1975 roku. Obecnie aktualna jest X rewizja tej klasyfikacji opublikowana w 1992 roku.

W X Rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych, (ICD - 10) nie ma pojęcia "Uzależnienie od Internetu". Jednak z uwagi na charakter tego zaburzenia, uważam, że powinno się je traktować podobnie jak patologiczny hazard, czyli schorzenie z działu "Zaburzenia nawyków i popędów" (F63). Nie należy traktować tego uzależnienia jako schorzenia z grupy "Zaburzeń psychicznych i zachowania spowodowanym używaniem substancji psychoaktywnych" (F10 - F19). Gdyż nie ma w tym przypadku czynnika fizycznego wywołującego objaw (np. alkoholu czy narkotyków), a także występowania większości stanów związanych z nadużywaniem substancji psychoaktywnych, jak: ostre zatrucie, majaczenie czy zespół amnestyczny. Także w najnowszej klasyfikacji: DSM - IV z 1995 roku nie ma wyróżnionego uzależnienia od komputera czy Internetu. Jednak od tamtego czasu minęło już 7 lat, a ogólnodostępna sieć Internetu powstała w 1992 roku.

W ICD - 10 określa się uzależnienie jako zespół wystąpienia różnych zjawisk na poziomie biochemii, fizjologii, psychiki (zwłaszcza procesów poznawczych) i zachowania związanego z przyjmowaniem substancji psychoaktywnych lub uporczywego wykonywania pewnych czynności. Głównym objawem uzależnienia jest przemożne, często odczuwane jako nie do odparcia, pragnienie przyjęcia określonego środka psychoaktywnego lub wykonania pewnych czynności (np. pójścia do kasyna). Zgodnie z DSM - IV (1995) uzależnienie występuje, gdy przynajmniej 3 spośród 6 objawów występują równocześnie:

1. Silne pragnienie lub poczucie przymusu przyjmowania substancji, względnie wykonania pewnych czynności.

2. Trudności z samokontrolą dotyczącą powstrzymania się od zażycia środka czy wykonania czynności (zachowania kompulsywne).

3. Wystąpienie zespołu abstynencyjnego (np. złe samopoczucie wywołane brakiem dostępu do komputera).

4. Zaistnienie tolerancji, tj. sytuacji, w której dla osiągnięcia zamierzonego efektu konieczne staje się przyjmowanie coraz wyższych dawek substancji lub częstszego i dłuższego wykonywania pewnych czynności.

5. Utrata zainteresowań oraz przyjemności istniejących przed uzależnieniem się.

6. Przyjmowanie środka lub wykonywanie pewnych czynności mimo bezspornych dowodów na ich destrukcyjny wpływ na zdrowie oraz stosunki społeczne osoby (np. picie alkoholu pomimo stwierdzenia marskości wątroby).

UZALEŻNIENIE OD INTERNETU

Uzależnienie od Internetu nie jest zespołem jednorodnym. Manifestuje się pod postacią różnych zespołów zachowań, które można pogrupować w kilka podstawowych form mogących u uzależnionego występować łącznie

• Internetowa pornografia

• Kopiowanie filmów i muzyki

• Gry sieciowe

• Elektroniczny Hazard.

• Przeglądanie i gromadzenie dużych ilości informacji z Internetu

• Uzupełnianie oprogramowania

• Hakerstwo

• Poczta elektroniczna

• Rozmowy Internetowe (np. grupy dyskusyjne).

Osoby uzależnione od Internetu spędzają przed komputerem bardzo dużo czasu. Nie lubią, gdy zwraca im się na to uwagę. Starają się ten fakt ukryć. W odpowiedzi na prośbę pójścia spać lub zjedzenia posiłku odpowiadają zwykle "jeszcze tylko kilka minut". Rzadko jednak dotrzymują słowa.

Długotrwałe spędzanie czasu przed komputerem zaburza układy rodzinne, pracę oraz naukę. Osoba uzależniona spędza więcej czasu przed komputerem niż z własną rodziną. Nie wykonuje codziennych obowiązków. Zaniedbuje higienę osobistą. Obniża się efektywność pracy zawodowej. Pojawiają się konflikty związane z niezaspokajaniem potrzeb emocjonalnych i seksualnych partnera. Niebagatelne znaczenie ma też stopniowe pogarszanie stanu zdrowia. Najczęściej w tym przypadku występują:

• Zaburzenia koncentracji uwagi i sprawności myślenia;

• Zaburzenia kontroli popędów;

• Pogorszenie wzroku

• Bóle pleców i kręgosłupa

• Podatność na infekcje

• Podrażnienia skóry (spowodowane bombardowaniem cząsteczkami kurzu dodatnio zjonizowanych przez kineskop monitora)

• Bezsenność

• Nadpobudliwość

Proces powstawania uzależnienia ma kilka faz. Najpierw dana forma aktywności wywołuje zainteresowane i sprawia przyjemność. Stopniowo osoba coraz więcej czasu jej poświęca. Gdy jej nie wykonuje zaczyna o niej natrętnie myśleć. Następuje też ograniczanie lub rezygnowanie z innych, istotnych form działania. Opierając się na własnych doświadczeniach z terapii uzależnień od alkoholu, narkotyków i hazardu (A. Augustynek 2000) przedstawiam własną skalę faz uzależnienia od Internetu

Tabela nr 1. Fazy uzależnienia od Internetu

1. Poznawanie i racjonalne oraz efektywne wykorzystywanie Internetu - internauta okazjonalnie loguje się do Sieci. Internet budzi u niego zainteresowanie, służy zdobywaniu potrzebnych informacji, jest formą rozrywki.

2. Uzależnienia - internauta odczuwa potrzebę korzystania z Sieci coraz częściej i przez coraz dłuższy okres. Codziennie na kilka godzin loguje się do Internetu. Traci inne zainteresowania. W czasie, gdy nie może korzystać z Internetu odczuwa: przygnębienie i lęk. Natrętnie myśli o Internecie, ma o nim sny.

3. Destrukcji - internauta ogranicza, zaniedbuje lub całkowicie rezygnuje z szeregu ważnych czynności rodzinnych, społecznych, zawodowych i rekreacyjnych na rzecz codziennego, wielogodzinnego i niejednokrotnie nieprzerwanego korzystania z Internetu, mimo, iż zdaje on sobie sprawę z narastania u niego trudności życiowych, problemów psychicznych oraz fizycznych. Dotyczyć to może ograniczenia na rzecz Internetu czasu przeznaczonego na sen, odżywianie, higienę naukę, pracę zawodową, rodzinę, sport, kontakty towarzyskie, itd.

Istotnym problemem w omawianym zagadnieniu są osobowościowe predyspozycje uzależnienia się od Internetu. K. Young (1996) przeprowadziła badania grupy 496 osób w wieku 15 - 60 lat (obywateli USA) uzależnionych od Internetu. W efekcie stwierdziła, że najbardziej zagrożonymi są bezrobotni mężczyźni oraz kobiety w średnim wieku prowadzące gospodarstwo domowe a ponadto inwalidzi, renciści i wykonujący wolne zawody. Wyniki te ze względów ekonomicznych, dostępności do Internetu a także poziomu wiedzy jak dotąd, w małym stopniu dotyczą Polski. K. Young (1996), wymieniła też jako podatnych na uzależnienie od Internetu osoby cierpiące na różnego rodzaju natręctwa, lęki oraz zaburzenia seksualne.

BADANIA WŁASNE

Przystępując do badań pragnąłem uzyskać odpowiedź na pytania:

• Ile czasu poświęcają na surfowanie po sieci?

• Ilu wśród z nich jest uzależnionych lub zagrożonych uzależnieniem od Internetu?

Dwuetapowe badania przeprowadzono przy użyciu ankiety na wyselekcjonowanej grupie studentów AGH.

W pierwszym etapie, realizowanym w roku akademickim 2000/2001, w badaniach uczestniczyło 1 411 studentów I i III roku wszystkich Wydziałów Akademii Górniczo Hutniczej w Krakowie, mieszkających w Domach Studenckich (przeważnie posiadających w swoich pokojach stały dostęp do Internetu). Z kolei rok później w drugim etapie objęto badaniem 1 314 studentów III roku.

Ciekawym poznawczo zagadnieniem jest to, z jakich funkcji Internetu badani najczęściej korzystają. Wyniki przestawiono w tabeli nr 2.

Tabela nr 2. Wykorzystanie różnych form Internetu (w %)
Lp.	Formy korzystania z Internetu	Ogółem		I rok		IIIrok
				I rok N=880	III rok N=531	K N=382	M N=548	K N=184	M N=347
1	Poczta elektroniczna	59,0	87,6	43,4	68,4	78,4	96,5
2	Gry sieciowe	25,6	28,4	19,4	29,3	7,1	39,8
3	Erotyka	23,8	28,4	5,4	35,1	7,1	39,8
4	Prowadzenie prywatnego biznesu	5,6	8,3	4,0	6,6	6,4	9,2
5	Automatyczne przeglądanie stron WWW	45,4	62,9	30,9	52,4	57,7	65,1
6	Zdobywanie informacji	53,7	72,1	45,7	56,9	67,6	73,1
7	Wykorzystywanie programów edukacyjnych	30,5	38,5	29,0	31,0	37,2	44,0
8	Kontakty z AGH	24,7	36,5	19,0	28,1	28,5	42,4
9	Zakupy internetowe	4,4	7,0	3,3	4,9	7,0	7,0
10	Rozmowy internetowe	44,2	42,9	35,5	49,5	41,3	43,3
11	Grupy dyskusyjne	14,8	16,7	10,8	17,2	8,7	19,3
12	Kopiowanie plików i oprogramowania	34,3	46,1	14,2	46,6	23,9	57,9
13	Hakerstwo	5,4	9,2	2,0	7,0	6,9	10,7

Tabela nr 3. Klasyfikacja popularności poszczególnych funkcji Internetu.
	I rok	III rok
1	Poczta Elektroniczna 59%	Poczta elektroniczna 87,6%
2	Zdobywanie informacji 53,7%	Zdobywanie informacji 72,1%
3	Autom. przeglądanie stron WWW 45.4%	Autom. przeglądanie stron WWW 62,9%
4	Rozmowy internetowe 44,2%	Kopiowanie plików i oprogramow. 46,1%
5	Kopiowanie plików i oprogramow. 34,3%	Rozmowy internetowe 42,9%

Różnorodne sposoby korzystania z Internetu cechuje: podobny rozkład a zarazem duże zróżnicowanie w zakresie częstotliwości posługiwania się różnymi funkcjami Internetu. Są wśród nich funkcje bardzo popularne (poczta elektroniczna, przeglądanie stron WWW, zdobywanie informacji). Są i rzadko wykorzystywane (zakupy, prowadzenie prywatnego biznesu). Występują też takie, którymi badani nie posługują się lub się do nich nie przyznają (erotyka, hakerstwo).

Najczęściej studenci korzystają z poczty elektronicznej. Na ogół służy ona do nawiązywania kontaktu z innymi ludźmi. Bywa też platformą do zawarcia nowych znajomości. Następnym ważnym zagadnieniem w referowanych badaniach było to ile badani poświęcają czasu na Internet. Wyniki przedstawiono w tabeli nr 4.

Tabela nr 4. Ilość godzin tygodniowo przeznaczanych na Internet.
Ile godzin tygodniowo przeznaczasz na Internet?
Ilość godzin tygodniowo	ilość badanych	%
0 do 10	980	74,64
11 do 20	193	14,70
21 do 30	78	5,94
31 do 40	32	2,44
41 do 50	13	0,99
51 do 60	6	0,46
61 do 70	3	0,23
71 do 80	3	0,23
81 do 90	2	0,15
91 do 100	3	0,23

Opracowując uzyskane informacje założyłem, że zagrożonymi uzależnieniem od Internetu są osoby przeznaczające na niego od 31 do 40 godzin (było ich tylko 2,44%). Natomiast uzależnienie występuje u osób spędzających w sieci powyżej 40 godzin tygodniowo (2,29% spośród objętych badaniem). Oczywiście o uzależnieniu nie można mówić u osób, których praca zawodowa lub nauka polega na wykorzystywaniu Internetu.

Następnym istotnym kryterium wystąpienia uzależnienia jest samoocena badanych. Aby to ocenić zadawano im następujące pytania, które tworzyły krótki

TEST UZALEŻNIENIA OD INTERNETU:

1. Czy zdarzają Ci się wielogodzinne nieprzerwane sesje w Internecie?

2. Czy często myślisz o Internecie, kiedy z niego nie korzystasz?

3. Czy potrafisz kontrolować czas przeznaczony na Internet?

4. Czy czas przeznaczony na Internet (wydłuża się, pozostaje bez zmian, skraca się)?

5. Czy przez Internet zdarza Ci się zaniedbywać inne sprawy lub obowiązki?

6. Czy Internet służy Ci jako ucieczka od problemów, lęku lub przygnębienia?

7. Czy osoby Ci najbliższe uważają, że zbyt dużo czasu spędzasz w Internecie?

O zagrożeniu uzależnieniem świadczyć mogą cztery pozytywne odpowiedzi na zadane pytania. Większa ich ilość (5 - 7) wskazuje na zaistnienie uzależnienia.

Tabela 3. Wyniki badania testem uzależnienia od Internetu studentów III roku
Ilość pozytywnych odpowiedzi	Ilość osób (n = 1 192)	% badanych
1	82	6,88
2	641	53,78
3	277	23,24
4	114	9,56
5	40	3,36
6	12	1,01
7	6	0,50

 

W samoocenie za zagrożonych uzależnieniem uznało się 9,56% badanych. Natomiast 4,87% za uzależnionych (w stopniu bardzo wysokim tylko 0,5% czyli 6 osób). Ciekawym porównaniem dla przestawionych w tabeli nr 7 będą wyniki uzyskane tylko przez studentów III roku Wydziału Elektrotechniki, Automatyki, Informatyki i Elektroniki AGH. Są oni niewątpliwie osobami posiadającymi dużą wiedzę informatyczną i doświadczenie komputerowe (także w zakresie korzystania z Internetu) (tabela nr 4).

 

Tabela nr 4. Wyniki badania testem uzależnienia od Internetu studentów III roku Wydziału Elektrotechniki, Automatyki, Informatyki i Elektroniki AGH w Krakowie
Ilość pozytywnych odpowiedzi	Ilość osób (n = 170)	% badanych
1	16	9,41
2	100	58,83
3	28	16,47
4	15	8,82
5	7	4,12
6	3	1,76
7	1	0,59

Za zagrożonych uzależnieniem uznaje się 8,82% przebadanych studentów III roku Wydziału, a jako uzależnionych podaje się 6,47%. Wyniki te nie różnią się w sposób istotny od tych uzyskanych w populacji studentów wszystkich wydziałów AGH.

Uzyskane rezultaty pozwalają na sformułowanie wniosku, iż uzależnienie od Internetu jest zjawiskiem raczej marginalnym wśród studentów AGH. Niemniej w wielu indywidualnych przypadkach wystąpienie uzależnienia od Internetu może być dramatem osobistym. Osobom tym niewątpliwie należy pomóc w przezwyciężeniu uzależnienia. Do zagadnienia sposobów terapii osób uzależnionych od Internetu powrócę w innym opracowaniu.

W omawianych badaniach poszukiwano też związku cech osobowości ze specyfiką zachowań internetowych. Przeprowadzono je obok pytań zawartych w ankiecie także przy użyciu testu składającego się z dwóch skal

• a.Introwersji - ekstrawersji.

• b.Neurotyzmu

Skale pochodzą z Inwentarza Osobowości H. Eysencka. Badania przy użyciu ankiety i Inwentarza Osobowości przeprowadzono w I etapie badań na 177 studentach I roku oraz 137 studentów III roku wszystkich Wydziałów AGH. W drugim etapie objęto badaniem 197 studentów III roku Wydziału Elektrotechniki, Automatyki, Informatyki i Elektroniki AGH.

Wszystkie osoby uczestniczące w drugim etapie badań, ze względu na kierunek studiów, posiadają dużą wiedzę informatyczną i praktykę w posługiwaniu się komputerem.

W analizie statystycznej zebranego materiału empirycznego obliczono średnie arytmetyczne i współczynniki korelacji (z wzoru Pearsona). Przestawiono to w poniższej tabeli nr 9.

Tabela nr 5. Wyniki badania Inwentarzem Osobowości
Rok studiów / skala	Neurotyzm	ekstrawersja	Korelacja: N - E
I rokN = 177	5,6	6,2	- 0,28
III rokN = 137	5,1	5,5	- 0,37

Obliczone współczynniki korelacji w przeważającej ilości były nieistotne. Jedynie kilka z nich przekroczyło próg istotności.

Najciekawszą w ten sposób wykrytą zależnością jest odwrotnie proporcjonalny związek (na I roku r = - 0,35 i na III roku r = - 0,59) pomiędzy poziomem umiejętności posługiwania się komputerem a częstotliwością korzystania z Internetu. Inaczej mówiąc, czym wyższa wiedza informatyczna tym rzadsze logowanie się do sieci Internetu. Prawdopodobnie dla początkujących "komputerowców" Internet jest bardzo atrakcyjny (i to oni, są moim zdaniem bardziej zagrożeni uzależnieniem). Dotyczy to zwłaszcza młodych niepracujących i nieuczących się ludzi, dla których Internet niejednokrotnie jest jedyną rozrywką. Natomiast ci o większej wiedzy i doświadczeniu wykorzystują komputer sprawniej, wszechstronniej i bardziej racjonalnie. A gdy jeszcze komputer stanowi narzędzie codziennej pracy to nietrudno się dziwić, że wolny czas osoby te raczej chcą spędzać w oderwaniu od komputera a tym samym i Internetu. W tej sytuacji o uzależnieniu od Internetu należy mówić raczej jako o stosunkowo rzadko występującym zjawisku w skali społecznej.

Bibliografia.

• Augustynek A. (2000) Sugestia w psychoterapii uzależnień. 2000 Psychopatologia i Profilaktyka. Red. A. Margasiński i B. Zajęcka. Impuls Kraków s. 323 - 332.

• Augustynek A. (2001) Osobowościowe determinanty zachowań Internetowych. Mikrospołeczmość informacyjna. Red. L. Haber AGH Uczelniane Wydawnictwa Naukowo Dydaktyczne Kraków s. 63 - 89.

• Biuletyn Elektroniczny Psychiatrii Online Nr 9/2000 (10)

• DSM - IV (1995) opr. American Society of Psychiatric "Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders",

• Haber L. (red.) Polskie doświadczenia w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego. Dylematy Cywilizacyjno kulturowe. 2002 Wydział Nauk Społecznych Stosowanych Akademii Górniczo Hutniczej. Kraków.

• Spiller J. "Online addicts" Internet today. 1996 nr 3

• Young K. (1996) Internet can be a addicting as Alcohol, Drugs and Gambling, says new Research. University of Pittsburgh Press.

Dr Andrzej Augustynek - Akademia Górniczo Hutnicza w Krakowie - Wydział Nauk Społecznych Stosowanych, Katedra Socjologii, Psychologii Pracy i Organizacji, kierownik Pracowni Psychologicznej. 30-071 Kraków ul, Gramatyka 8a. Adres domowy: 30-828 Kraków ul. Bieżanowska 84/97, tel. (fax.) [phone] e.mail: [e-mail].

---