Polib. 6. 56: Głównie jednak wyższość państwa Rz-an polega, jak mi się zdaje, na ich zapatrywaniu się na bogów. I moim zd-m to, co u innych ludów jest przedmiotem nagany, decyduje o spoistości p-wa rz-ego, mianowicie bogobojność. Ta bowiem właściwość jest tak dalece u nich wyolbrzymiona i spleciona zarówno z prywat. życiem ludzi, jak i z życiem publ-ym, że wyższy jej stopień jest już nieosiągalny.
Cic., De natura deorum II 3, 8: A jeśli chcemy porównać siebie z innymi narodami, dostrzeżemy wprawdzie, że pod wieloma względami stoimy na równi z innymi lub nawet niżej, ale w dziedzinie religijnej, to jest w służeniu bogom (religione, id est cultu deorum) znacznie je przewyższamy.
III 2,5: Ponieważ zaś cała rel. ludu rzym-o dzieli się na ofiary i wróżby z ptaków, do czego jako trzecia część dochodzą przepowiednie i ostrzeżenia udzielane na podstawie niezwykłych zjawisk i dziwów przez wykładaczy ksiąg Sybilli i przez haruspików, oświadczam, że żadnej z tych części składowych religii nigdy nie uważałem za godną pogardy. (Kotta - akademik powątpiewa w istn.trad. bogów)
Cic., De haruspicum responso 19: pietate ac religione ... omnes gentes, nationesque superavimus - pobożnością i religijnością ... przewyższamy wszystkie ludy i narody
Sallustius - Con. Cat. 12, 3: przodkowie - religiosissimi mortales; Liv; Tertullian
Minucjusz Felix, Oktawiusz: Cecyliusz: Tak to władza i moc Rzymian sięgnęły aż po krańce ziemi, tak też i ich państwo rozciągało się hen, gdzie wschodzi słońce, z drugiej zaś strony do brzegów Oceanu, gdyż na wojnie praktykują męstwo i religijność (virtutem religiosam), bezpieczeństwo miasta uzależniając od sprawowania kultu religijnego (dum urbem muniunt sacrorum religionibus).
piaculum - ofiara przebłagalna: prodigium - znak; instaurare - powtórzenie rytuału: złe zwierzę - inne- hostia succidanea= pax deorum
217 - C. Flaminius - bez auspicjów opuścił mto - jez. Trazymeńskie
superstitio= zabobon = lęk przed bogami - tajemnicze praktyki o zabarwieniu uczuciowym(Bakchus, religia żydowska)
Źródła
Plaut (c.250-c.184a) - komedie;
M. Terentius Varro, Antiquitates rerum humanarum et divinarum - nie zach. (Aud, C.D. 6.3: Napisał Warro o starożytnościach ksiąg 41. Podzielił je na rzeczy ludzkie i boskie: rzeczom ludzkim poświęcił 25 ks., boskim - 16- (wstęp, Przedstawia ... nadzwyczaj drobiazgowo, kto jest obowiązany okazywać (3: kapłani, wieszczkowie, quindecimviri sacrorum= 15 ofiarników), gdzie (3: kapliczki, świątynie, dziedzińce świątyń), kiedy (3: dni święte, igrzyska cyrkowe, przedstawienia teatralne) i za co (3: poświęcenia, ofiary prywatne i publiczne)... o samych też bogach 3 ostatnie księgi napisałb (bogowie pewni, niepewni, główni i wybrani). Augustyn, De civitate Dei
P. Ovidius Naso (43a- 18p), Metamorfozy; Fasti- poetycki kalendarz rel. - poch. świąt - 1. poł. roku; P. Vergilius Maro (70-19 a) - Eneida
T. Livius (c.64a- 12p) - Ab urbe condita libri CXXXXII; M.Tullius Cicero, De natura deorum; De divinatione libri II; De legibus
H.J. Rose, 1959- dynamizm, wiara w nadprzyrodzoną siłę zdolną do działania = numina (numen)- ogromna ilość bóstw wczesnego panteonu - znają tylko pontifices - wskazówki ich = indigitamenta
bóstwa indigitamentów sprawy agrarne;
Augustyn, De civitate Dei IV 8: ... nie uznali za stosowne powierzyć zarządzania okolicami wiejskimi jakiemuś jednemu bóstwu , lecz równinę(rus) oddali bogini Rusinie; grzbiety gór (iuga montium) Jugatynowi, nad pagórkami (colles) ustanowili Kollatynę, a nad dolinami (valles) Wallonię. Nie mogli nawet znaleźć takiej jednej Segecji, by raz na zawsze oddać w jej opiekę zasiewy (seges), lecz nad ziarnem dopiero posianym, póki znajduje się w ziemi, woleli ustanowić boginię Seję (sero,ere- siać), stan zaś rzeczy, gdy źdźbła wychodzą z ziemi i stają się zbożem, podporządkowali bogini Segecji, wreszcie plony zebrane i złożone oddali w nadzór bogini Tutulinie, aby bezpiecznie (tutus- bezpieczny) się przechowywały ... Wschodzącą ruń oddali pod zwierzchnictwo Prozerpiny( proserpo,ere- pełzać), źdźbła mające już kolanka i węzełki (nodus- węzełek)- bogu Nodutusowi, osłony zawiązujących się kłosów - bogini Wolutynie (volvo, ere- zwijać), osłony otwierające się przed wyjściem kłosa - bogini Patelanie (pateo, ere- pokazywać się), niwy wyrównane już nowymi kłosami - bogini Hostylinie (ponieważ „wyrównywać” oznaczali przodkowie wyrazem hostire zamiast aequare), zboże kwitnące - bogini Florze (floreo, ere- kwitnąć; 04/05- Floralia swoboda płciowa - magia sympatyczna - zapylanie kwiatów, urodzaj ( opieka nad rz. prostytutkami)), bielejące - bogu Lakturnowi (lac- mleko), dojrzewające - bogini Matucie (maturare- dojrzewać), koszone, to jest usuwane z roli - bogini Runcynie (runco, are- wyrywać).
Ovid. Fasti 1.663- feriae Sementivae- zasiewów- 24-26.1 {Warron - wcześn.}- ofiara matkom płodów Cererze (wzrost zboża = Demeter; 19.04- Ceralia - gł. św.); i Tellus - z ciasta, orkiszu, prośnej świni; Servius- komentarz do Georgik Wergiliusza: orka - Vervacator (1.), Redarator (2.), Imporcitor (robienie bruzd), Insitor (zasiew; siew - Saturnus, Lemonia), Obarator (podorywka), Occator (bronowanie), Sarritor (okopywanie), Subruncinator (pielenie), Messor(/Messia- Sive mas sive femina/ Sive deus sive dea= czy jesteś bogiem czy boginią; koszenie), Convector (zwożenie), Conditor (składanie do stodoły), Promitor (gromadz. zb. w spichlerzu)
Cato, De re rustica CXXXIV: Zanim rozpoczniesz żniwo,
nawożenie- Sterculinius; dojrzewanie i zbiór zboża- Consus (21.08 - Consualia I - Consus - święto dożynek -przeniesienie zboża do spichrzów - przewodn. flamen Quirinalis; Opikonsiwie- 25.8- odkrywano raz do roku podziemny ołt. na pd stoku Kapitolu)
Aug., CD 6.21: Nie potrza też było wzywać boga Spiniensis (ciernika), żeby ciernie (spinas) z pól rudowało, ani bogini Rubigo (śnieć), by zboża nie psuła... (25.04 - Robigalia - obrzędy przeciw rdzy zbożowej - dla przebłagania Robigusa - przewodn. flamen Quirinalis)
19.12- Opalia - ziarno pod opieką boga Ops
15.4- Fordicidia- ofiara fordae- cielna krowa- dla Tellus (Ovid.Fasti 4.633n)- cielę palono - popiół Westalki- 6 dni używ. w Parilia/Palilia= (Pales/Pales- obrz. paster.)
21.04- Parilia/Palilia= (Pales/Pales- obrz. paster.)
Romaia- za Hadriana; Vp- dzień narodzin Rz.- Natalis Urbis Romae
maj- ruchome- Ambarvalia- lustratio pagi- lustratio agri- oczyszcz. pól- 3 razy obejście- przewodn. vilicus; modl. do Janusa i Jowisza, do Marsa - zdrowie panu, familii, trzodzie. suovetaurilia- lactantes - prosiak, jagnię, cielak
Cato, De re rustica CXLI 1-4: Pole oczyszczać (lustrare) należy tak oto: Tymi słowy nakaż wokół [granic posiadłości] oprowadzić suovitaurilia: „Aby za łaską bogów wszystko pomyślnie się wiodło, nakazuję ci, Maniuszu, byś zadbał o oczyszczenie majętności, roli i ziemi, oprowadzając lub obnosząc te oto suovitaurilia po wszelkich ich częściach wedle twojego uznania”. [2] Módl się najpierw do Janusa i Jowisza, ofiarując im wino, tymi słowy: „Ojcze Marsie! Ciebie proszę i błagam, byś był życzliwy i łaskawy dla mnie, domu i czeladzi naszej. Rozkazałem przeto wokół mej roli, ziemi i posiadłości, abyś ty zechciał zagrodzić drogę i obronić, i odsuwać choroby widzialne i niewidzialne, jałowość, klęski i wrogie żywioły, abyś sprawił, by rosły i dobrze plonowały płody, zboża, winnice i zarośla. [3] Byś zachował w zdrowiu pastuchów i trzody i darzył dobrym i krzepkim zdrowiem mnie, dom i naszą czeladź. W tym to celu, by uświęcić moją majętność, ziemię i rolę i dokonać oczyszczenia, jakom rzekł, bądź należycie uczczony oto w tym: suovitauriliami jeszcze nieodłączonymi od wymienia matki, które będą w ofierze zabite, Ojcze Marsie! W tym oto celu bądź należycie uczczony tymi oto suovitauriliami, jeszcze nieodłączonymi od wymienia matki” [4] Także pokraj nożem ciasta ofiarne {strues i fertum}, a niech to [ciasto] będzie pod ręką. Gdy zaś będziesz zarzynał prosię, jagnię lub byczka, to ci mówić należy: „W tym oto celu bądź należycie uczczony przez obrzędowe zabicie suovitauriliów.” Obrzęd zabrania wymieniać po imieniu Marsa (?) ani też jagnięcia i cielątka. Jeżeli wcale nie ujawniąś się pomyślne wróżby, tak ułóż słowa [modlitwy]: „Ojcze Marsie! Jeżeli coś nie podobało się tobie w tych oto suovitauriliach, nieodłączonych jeszcze od wymienia matki, daję ci na przebłaganie te oto suovitaurilia”. Jeżeli wątpliwość powstanie przy jednym lub drugim [zwierzęciu ofiarnym], tak ułóż słowa [modlitwy]: „Ojcze Marsie! Skoro nie spodobał się tobie ten wieprzek, daję ci na przebłaganie tego oto wieprzka.”
Cato, De re rustica CXXXII:
(fratres Arvales- ku czci Dea Dia (utożsam z Tellus) - gaj- 5 kam. mil. przy via Campana do bagnisk k. Ostii- Aug.- bud. świąt.; pieśń - inskr. 218 p.: Wspomóżcie nas Lary (enos Lases iunvate) i nie dozwól, Marsie, aby nieszczęścia i choroby spadały na nas nadal. Nasyć się, dziki Marsie, skacz na próg, stań, okrutniku (berber). Wszystkich Semonów (semo,-onis = semihomo = półbożek, ubóstwiony czł.) wzywać macie po kolei (na przemian? 2 chóry?). I niech Mars nam pomoże. Triumpe (5x).” (rytm na 3; wiersze 3 razy powtarzane)
Augustyn, De civitate Dei IV 24: od segetes (zboże, snopy) Segecja..., od poma (owoce, jabłka) Pomona ...; od boves (bydło) Bubona ... Pecunia,
23.4- Vinalia- nowe wino- Jupiter; 19.8- Vinialis Rustica- Jowisz- ochrona przed burzą i gradem; 9/10- flamen Dialis- zabija baranka, zrywa pierwsze grono, składa baranka na ołt.
życie prywatne, dom
Augustyn, De civitate Dei IV 11: (Jowisz)... jako Liber ma przełożeństwo nad płodnością mężczyzn, a jako Libera nad płodnością niewiast. On jest ów Diespater, co płód wyprowadza na świat; on boginią Meną, przełożonąś nad miesiączkowaniem niewiast; on Lucyną, wzywaną przez rodzące matki. On pomoc niesie na świat przychodzącym maleństwom, przyjmując je na łono ziemi, stąd nazywa się Opis (pomoc), on im do kwilenia usta otwiera i nazywa się bogiem Watykanem (Vagitanus= kwilenie), podnosi z ziemi, więc nazywa się boginią Lewaną, kolebki strzeże, więc jest Kuniną; on też, nie kto inny, jest w dwóch owych boginiach, co przyszłość niemowlętom śpiewają i nazywają się Carmentes (carmen- wiersz, piosnka; 11.01; 15. 01- Carmentalia), nad przypadkowymi zdarzeniami ma moc i zowie się Fortuna; w bogini Ruminie podaje niemowlętom sutki matczyne, które się rumae dawniej nazywały; w Potynie - napój (potus) podaje, w Euduce - pokarm (edo- jem); w zalęknięciu się dziecka jest boginią Pawencją (pavor- przestrach); od nadziei przybywajśącej zowie się Wenilią (venio- przybywam), od rozkoszy (voluptas)- Woluptą, od czynu (actus) - Agenorją/Agenowją (ago, agere- działać); od bodźca (stimulus), co silnie pobudza do działania, jest Stymulą; Strenją jest, czyniąc odważnym (strenuus); jest Numerją, gdy uczy liczyć (numerare); i Kameną, gdy śpiewać (canere) uczy; jest dalej bogiem Konsusem, bo daje rady (consilia); i boginią Sencją, bo poddaje zdania (sententiae). Jest boginią Juventas (młodość), gdy już obramowanąś togę chłopiec przywdziewa i pod opiekę tej bogini wchodzi. Jest dalej Fortuną brodatą, co to w brodę stroi dojrzewająścych młodzieńców.... jako bóg Jugatynus (iugo- łączę) małżeństwa kojarzy, a przy rozwiązaniu dziewiczej przepaski młodej małżonce jest boginią zwaną Virginiensis (dziewicza). On również jest Mutuunus albo Tutunus, ten sam, co u Greków Priap. Wszystko tedy co wyżej powiedziałem i czegom nie powiedział (bom uważał, że nie o wszystkim godzi się nawet mówić) ...
Aug, CD 6.9: i sam Warro rozpoczyna kolejny wykaz bogów od opiekunów poczęcia człowieka, a z pośród tej liczby najpierw mówi o Janusie; i ten szereg bóstw przeprowadza aż do śmierci czł. zgrzybiałego i kończy mowę o bóstwach, co się wyłąścznie człowiekiem opiekują, na bogini Nenji (Naenia- pieśń pogrzebowa- pochwała zmarłego- świątynia przed bramą wiminalską w Rz.), opiewanej na pogrzebach starców; później podaje wykaz innych bóstw, które się już nie człowiekiem samym opiekują, lecz rozmaitymi rzeczami ludzkimi, jako to: pożywieniem, odzieżą i wszystkim w ogóle, co jest do utrzymania tego życia potrzebne, - wyszczególniając, co do któego boga należy i o co do każdego z osobna modlić się trzeba.
21: Po co polecać rodzące się niemowlęta bogini Opis (pomoc), Watykanowi- kwilące, bogini Kuninie - w kolebce leżące, bogini Ruminie - ssące, bogu Statylinowi- stojące (stantes) dzieci, bogini Adeonie - przychodzące (adeuntes), a znów Abeonie - odchodzące (abeuntes), po co Mencie (mens- rozum) polecać, iżby w nich rozum rozwijała, bogu Wolumnowi i bogini Wolumnie, by miały dobrą wolę (volo- chcę); po co bogom weselnym - by dzieci szczęśliwe kiedyś małżeństwa zawarły; polnym bogom a głównie bogini Frutesce - by chleba obfitość miały; Marsowi i Bellonie, by szczęśliwie wojowały, a Wiktorii - by zwyciężały; bogu Honorowi, - iżby szacunek miały; bogini Pekunii - iżby im pieniędzy nie brakło; bogu Eskulanowi i jego synowi Argentynowi- żeby i miedziane i srebrne pieniądze miały? ... Po cóż bo wzywać np. dla znużonych (fessus) Fessony, do odegnania wroga Pellonii (pello- wyganiam), do chorych - lekarzxa Apollina, albo Eskulapa, albo też i obydwóch razem, jeśli choroba niebezpieczna? Nie potrza też było wzywać boga Spiniensis (ciernika), żeby ciernie (spinas) z pól rudowało, ani bogini Rubigo (śnieć), by zboża nie psuła... (25.04 - Robigalia - obrzędy przeciw rdzy zbożowej - dla przebłagania Robigusa - przewodn. flamen Quirinalis)
Aug. CD 7.2: całkiem nieznani bożkowie Vitumnus (życiodajny) i Sentinus (czuciodajny): jeden z nich udziela płodowi życia, drugi czucie daje.
Aug. CD 7.2: Junona ... jest Iterduką (przewodniczką w drodze) dzieci i urząd ten spełnia wespół z boginkami do cnz marnymi, Abeoną i Adeoną
Augustyn, De civitate Dei IV 15: Przestrach (Pavor), Pallor (bladość, Febris (gorączka) - (świątynie w Rz. - Liv. 1.127; Cic., De nat. deorum 3.22.63; De leg. 2.6: stoi na Palatynie dawny ołtarz Febrze poświęcony, drugi na Esquilinie złej i przeklętej Fortunie
Augustyn, De civitate Dei IV 16: bogini Agenorja, pobudzająca do czynu (ad agendum), boginię Stymulę, silniejszego bodźca dodającąś (stimulare), boginię Murcję, która naodwrót, nie pobudzała, lecz czyniła człowieka, jak Pomponiusz mówi, gnuśnym (murcidus), czyli leniwym i bezczynnym; boginię Strenję, która dzielnym (strenuus) czyniła; i dla wszystkich tych bogów i bogiń publiczne obchody były ustanowione. Tymczasem bogini zwanej Quies (Spokojność), co człowieka spokojnym czyniła, nie chcieli mieć w mieście i nie chcieli publicznych dla niej nabożeństw odbywać, lecz je oza bramą Kolińską (porta Collina) umieścili.
Augustyn, De civitate Dei IV 18: Jest też jeszcze i bogini Felicitas. Ma świątynię swoją, na ołtarz zasłużyła, ofiary osobne są jej składane. 23: Lukullus świątynię wystawił. (cos 74 a)
Augustyn, De civitate Dei IV 23. Romulus nadał Rzymianom: Janusa, Jowisza, Marsa, Pika, Fauna, Tyberyna, Herkulesa itd. Tytus Tacjusz dodał Saturna, Ops, Sol, Lunę, Wulkana, Lux, i in. jeszcze, m. którymi nawet Kloacynę; Hostilius- Pawor, Pallor
Augustyn, De civitate Dei IV 20- Virtus(Cic, De nat.d. 2.23: + Honor- zbud. - Q. Maximus- podczas wojny liguryjskiej, odnowił świątynię M. Marcellus), Fides (wiara/( Cic, De nat.d. 2.23: wierność + Rozum- pośw. na Kapitolu świątynie M Emilius Skaur (cos 115, 108); nadzieja:. - pośw. Atilius Calatinus- cos. 258, 224 a)), Wstydliwość- osobne świątynie i ołtarze
Augustyn, De civitate Dei IV 24: Virtus, Honor, Concordia, Victoria
Genius - św.- dies Natalis= ur.- palono kadzidła, wonne zioła, wieńce z róż, fiołków, pokarmy - ciastka i wino (392 - edykt Teodozj.a Wlk. - zakaz)
Genius Populi Romani, Genius Urbis Romae; każde miejsce ma swego Geniusa [Heros] Juno = genius kobiety
Janus - bóg wejścia i wyjścia; wczesn. poranku, opiekun wychodzącego z domu; aes grave, Januarius, Kalendy=1.dz. mies.- rex sacr. przew. of.
brama Janusa - przy Forum od str. Kwirynału - zamykana gdy pokój; bóg przejść i mostów
Gjerstad - 575-530- Numa Pomp., Tullus Hostilius, Ancus Marcius - kr. sabiń. - budynek Regia - kult starolat. Janusa;
Aug., De Civ. D. 4. 8 .. trzem bóstwom opiekę nad drzwiami powierzyli, nad podwojami (fores)- Forkulusowi, nad zawiasdami (cardo) - Kardei, nad progiem (limen) Limentynowi.
Westa - ognisko domowe; ogień (rytualnie odnawiany 1.04) w centrum mta - Forum; świątynia - tylko 6 westalek{uczestn. w Fordicidia, Lupercalia, Argeia; Atrium Vestae k. świąt.; specjalne miejsce na uroczyst., prawo łaski; biała szata, biały welon osłania wys. upięty warkocz; czystość - złamanie - lampka, trochę żywn. w grobowcu na Campus Sceleratus; 286 - dwie , c. 114-113- trzy}(virgo vestalis maxima) i PM (ich pater familias, od 6-10 lat; p. 30 lat), Sancta sanctorum (penus Vestae- siedziba Penates populi Romani)- najcenniejsze przedm. rz kultu- tylko westalki( 241a - pożer - L.Cecylius Metellus - ocalił świętości - oślepł- naruszył prawo rel.); Gjerstad - 575-530- Numa Pomp., Tullus Hostilius, Ancus Marcius - kr. sabiń. - świąt. W.- bogini w Lacjum;
di Penates (penus=spiżarnia) -po 1. daniu wieczerzy- ofiara Penatom- milcząc w ogień trochę pożyw.; helleniz.- posążki -przenosz. przy przeprowadzce
Lar (Lares)- bóstwo opiekuńcze domu- pater familias - po wejściu do domu - modlitwa do Lara (obok ogniska domowego - lararium)
Plaut, Kupiec: "Koniec ze mną! O Penaty, wy bogowie mych ojców, / i ty, Larze, ojcze domu, wam oto polecam / mienie mych rodzicieli - strzeżcie je tu dobrze! /Szukać mam innego Lara i innych Penatów, / innych miast, ojczyzny innej - mam dosyć tych Aten!"
opiekunowie posiadłości wiejskich - rozdroża=compita- kapliczki (sacella) Lares compitales- tyle wejść ile posiadłości stykało się - compitalia - ruchome (grudzień, maj) - składanie ofiar p. sąsiadów, wspólne uczty (=circum pagos); w mieście - skrzyż. ul., zetknięcie kilku dzielnic - collegia compitalicia - gł. niewoln. i wyzwol. - polit. Aug.
Lares praestites = Lary całego państwa
Terminus - bóg granicy - kamienia/słupa gran. - naruszenie= świętokradztwo - kara śm.; ultra Terminum - las
Terminus agri Romani - kamień na Kapitolu ( nad nim wycięty otwór w dachu - cześć pod gołym niebem): 1. Liv. I 55; Aug., Civ. D.V 21, Festus 160 L, Ovid., Fasti II 667n, Gellius XII 6; Servius, ad Aen,IX 446; 2: Aug., Civ. D.IV 23; 3; Liv. I periocha Ia, V 54; Dion Hal. III 69,5; FlorusEpit.I 1,7:
"Z łupów, jakie zagarnął (Tarkwiniusz Priscus) w zdobytych miastach, wzniósł świątynię (Jowisza, Junony i Minerwy na Kapitolu). W chwili jej otwarcia opuścili ją wszyscy bogowie, a jedynie - aż nie do wiary! - Juwentas (bogini młodości- kapliczka w cella Minervae na Kapitolu)) i Terminus pozostali na miejscu. Podobał się wieszczom (wersja 1: na polecenie Tarkw. zorgan. auspicia; augurowie interpret. znaki dane od ptaków - na usunięcie zgadzają się wszyscy bogowie prócz Terminusa) upór tych bóstw, który wróżył siłę i wieczne trwanie państwa."
Silvanus/Faunus - silva=las- groźny (kobiety) - ołtarze i ofiary przebłagalne; opiekun pasterzy i stad (bydło i świnie w lasach dębowych); chroni przed drapieżn. (wilkami); późn. popularne bóstwo rolników (brak kultu państw.)
Augustyn, De civitate Dei IV 24: Virtus, Honor, Concordia, Victoria
Obrzędy domowe- przejście p. mł. spod opieki bóstw jej domu do domu męża - strój - elementy magiczne - pomarańcz. l. czerw. welon - flammeum; pochodnie; przed wejściem- Ubi tu Gaius, ibi ego Gaia;przenoszenie p. próg - ochrona przed wrogim przyjęciem p. duchy opiekuńcze domu; wejście do atrium- dotyka ognia i wody = ostateczne oczyszcz. od wpł. duchów domu rodzinnego; naprzeciw wejścia - lectus genialis=łoże małżeńskie; jedna moneta - mężowi ; 2.- przed bóstwami domu, 3. - następn. ranka - na najbliższym rozdrożu dla Lares C.
Aug, C.D 6. 9: wg Warrona: do położnicy po urodzeniu dziecka stawia się trójcę bogów- stróżów, aby bóg Sylwan (leśny) w nocy nie wszedł i nie męczył jej. Dla oznaczenia tych bogów- stróżów trzech ludzi w nocy obchodzi progi domu i ci trzej w naprzód siekierą uderzają w próg, potem tłuczkiem od moździerza, a w końcu zamiatają próg ogonkami od winogron, ażeby przez te 3 ślady kultury nie dopuścić boga Sylwana do wejścia do domu, jako że drzew ani ścinać ani okrzesywać nie można bez żelaza, ani mąśki utrzeć bez tłuczka, ani owoców powiązać w pęczki bez ogonków. Od tych trzech rzeczy pochodzą nazwy trojga bóstw, Intercidony (rębaczki) - od rąbania siekierą, Pilumna od tłuczka i Dewerry od zamiatania ogonkami; te właśnie bóstwa mają strzec położnicę od napadu boga Sylwana.
Aug, C.D 6. 9:... Kiedy mężczyzna i kobieta związki małżeńskie zawierają, służy do tego bóg Jugatynus.. trzeba pannę młodą wprowadzić do domu, Wykonywa to znów bóg Domiducus (domum ducere - do domu wprowadzać); żeby zaś panna młoda pozostawała w dpmu, dopomaga do tego bóg Domitius (domownik); żeby z mężem przebywała, dodana jest do pomocy bogini Manturna (manere - przebywać, zostawać)... cały tłum bożków i bogiń zapełnia jeszcze łożnicę, kiedy już nawet weselnicy z niej wychodząś... by słabe, młode dziewczę, zalęknione z powodu nowych dla siebie rzeczy, pozbawione było bez przeszkód dziewictwa przy pomocy tych bóstw. Bo oto stawają do pomocy bogini Virginiensis (dziewicza), i bóg ojciec- Subigus (subigere- podprowadzać, podkładać), i bogini matka Prema (premere- ściskać, krępować, tłoczyć) i bogini Pertunda (pertundere- przebijać, przedziurawić), i Wenus i Priapus.
Obrzędy pogrzebowe- Lemurowie - złe duchy zm. - Lemuria maj; Feralia - luty; Parentalia - zm. rodzice i krewni;
ofiary na grobach - róże, fiołki, lampki, kadzidła; arystokrat. kult przodków - maski przodków w pochodzie pogrzebowym; Di Mane - okres ces.
Bóstwa państwowe
Aug., CD 7.2: O następujących bóstwach, jako wybranych, Warro rozpisuje się w jednej z ksiąg swoich: o Janusie, Jowiszu, Saturnie (7.13: jest to - odpowiada Warron - jeden z najprzedniejszych bogów, który posiada władzę nad wszelkimi posiewami(sationes)), Geniuszu (jest to bóg- odpowiada tenże- przełożony i moc mający nad wszelkimi rzeczami mającymi się rodzić), Merkurym, Apollinie, Marsie, Wulkanie, Neptunie, Sol, Orkusie (7.3: co śmierć przyjmuje; 7.16: Dis- ojciec, czyli Orkus- za podziemną, najniższą część świata), Liber Pater, Tellus (ziemia), Cererze, Junonie, Lunie, Dianie, Minerwie, Wenus i Weście
Augustyn, De civitate Dei IV 23: Czytamy w ich pismach (Plin. 2.53), że starożytni Rz. czcili więcej nawet niżź Jowisza jakiegoś tak Summana, boga nocnych piorunów, gdyż Jowisz ma władzę tylko nad dziennymi piorunami... (zapomniany).
Georges Dumézil, 1966- indoeur. elementy, triada- Jowisz, Mars, Kwirynus
trójca przedkapitol, (Iguvium-Umbria)-najwyższej rangi kapł.- flamines maiores - rex sacrorum, flamen Dialis, f.Martialis, f. Quirinalis- dożywotni)
Juppiter- (Aug. CD 7.11: Victor, Invictus, Opitulus- wspomożyciel, Inpulsor- Pobudziciel, Stator- postanowiciel, Centumpeda - stonogi, Supinalis- odwróciciel, Tigillus- filar, Almus- żywiciel, Ruminus- cyckarz) pan nieba, gwarant przysięgi i przymierza; Juppiter Latiaris - opiekun Zw. Latyń.; feriae Latinae - k. Alba Longa na wzg., w g. Albańskich; w Rz. - delegacje - odnawianie przym.+ wesołe obrzędy, podarki; Idy= pełnia; J. Stator - szereg żołn. chroni przed ucieczką; pierwotnie bez posągów, świątyń; flamen Dialis (rygoryst. przepisy, liczne tabu: Aulus Gellius: sypia sam, nogi łoża powleczone warstwą ziemi, stale nosi apex (nakrycie gł.), zakaz węzłów w ubraniu, pasa, pierścienia, specjalny sposób obcinania wł., zakaz kontaktu ze zm. i wojskiem, przebywania ponad dobę poza Rz. (87-11 a - nie obsadzone). Ż.= flaminica Dialis - po śm. męża zakaz powtórnego małż)
Gjerstad - 575-530- Numa Pomp., Tullus Hostil., Ancus Marcius - kr. sabiń. - przedetr. świąt. J. na Kapitolu - Juppiter Feretrius (pomaga uderzyć na wrog), J. Lapis (jeden z najst. przydom.)- bóg piorunów - zamiast posągu - krzemienna siekiera; triada - Jowisz, Mars, Kwiryn; flamines maioresJowisza, Marsa, Kwiryna;
pierwsze świąt. (wpł. etr.)- VI a- Gjerstad -kr. etr (trad.616-510) ok. 530- poł. V a - kończ. bud. świąt. J.(trójca Kapitoli. : Juppiter Optimus Maximus+ Juno+ Minerwa= Tinia, Uni, Menrva) - za Tark. Pr.: archit., rzeźb. etr (Plin. , N.h. 35, 157: Tarkwiniusz Priscus sprowadził -Wulka z Wejów- terakot. posąg J., prawdopod. też terakot. kwadrygi z dachu świąt; w ost. ćw. VI a- Weje- grupa Ap. i Herkul. walcz. o łanię cerynejską, antefiksy- Gorgona).; I poł. VI a - pocz. osadn. na Kapitolu (nie zamieszk. przed VI w) - twierdza, ośr. rel.
Mars- wojny, - bóstwoopiekuńcze osady rz na Palatynie (Salii Palatini -rz- kult Marsa)- popularny bóg italski (także p. Etrusków);
rolnictwo, urodzaj, chroni ziemie upr. i ludzi p. wrogami - bóg wojny; klęska - poświęcano mu - ver sacrum= całość urodzaju następnego roku; kult 03-10= czas prac na roli+wojny; atrybuty- włócznie i tarcze - w sacrarium w Regii na Forum; Martius - pocz. wypr. woj.; wódz. - w sacrarium porusza włócznie, wzywa: "Marsie, czuwaj!"; SaliiPalatini 12 - symboliczne tańce z tarczami, por. Equirria, Quinquatrus, Tubilustrium; stara modl. fratres Arvales - czczony jako bóg wojny i urodzaju
Qurinus- rolni. (G. Dumézil, 1966: gł warstwy społ. )- pierwotnie opiekun sabińskiego Kwirynału (Collis Quirinalis) -kapł. Salii Collini
Juno -bóstwo tubylcze - pierwotnie bezosob.; kalendy poświęc. Juno i Janusowi (Janus Junonis); bogini początków życia, kobiet, życia rodzinn.,połogu (J. Lucina); Matronalia - Kalendy Marcowe; Lanuvium: Juno Sospes(Wybawicielka) Mater Regina- chtoniczna - wąż- ofiarę składała wybrana dziewica; zach. ołow. tessery z pocz. ces.; Kapitol - po hellenizacji ż. Jowisza; J. Moneta (monere - radzić, upominać (mennica ad Monetam)
Dioskurowie - w obrębie pomoerium - na Forum - pomoc w bit. n. Jez. Regillus (498?); gr. kult przenies. z Lacjum- inskr. z Lavinium - Castorei Podlouquique qurois.; gł. Kastor - patron jazdy rz.
dii indigetes (+dies novensiles ?= novensides = nowe, obce): 12 bogów - flamines minores: Volcanus (23.0)8, Carmenta, Ceres, Volturnus, Pales, Furrina, Flora, Falacer, Portuna, Pomona
poza pomoerium:
Diana - latyńska, gł. w Aricji, w Lacus Nemorensis (rex Nemorensis) - patron. Zw. Lat. , lasów, leśnej zw., opiekunka kobiet, zwł. w połogu
Awentyn -oraz nimfa Egeria (blisko z nią związ. w Nemi)
Fortuna - lat.- opiek. Antium i Praeneste (Palestrina-"pierworod. córka Jowisza", przepowiednie- św. grota; świąt. odbud. ok. 80a- wspaniała);
w- Fortuna mulieribus - kobiet; urodzaju;
204 - ślubowano świąt. w Rz. - Fortunie Primigenii; zhellenizowana = Tyche;
Etruskowie -
Rel. -objawienia - Tages (z bruzdy wyoranej p. roln. w Tarquinii- dziecko - siwe wł., mądrość starca), Kakus, nimfa Vegoia (Arrunsowi z Clusium) -
disciplina Etrusca-
libri rituales - "przepisy normujące zakładanie miast, poświęcanie ołtarzy i świątyń, ustalały nietykalność ogrodzeń, prawa dotyczące bram i wszystko co wiązało się z wojną i pokojem",
libri fulgurales - interpretacja piorunów i błyskawic 12(11) rodz. piorunów (9 bóstw- Tinia/Jowisz-3; 16 rejonów nieba),
libri haruspicin-i/ales -haruspicia - wątroba (model z Piacenzy (st. Placentia)- III a-sfera familiaris - przyjazna= wpł. słońca i nieba - 16 rejonów nieba, , hostilis - nieprzyjazna - pod wpł. księżyca; 40 pól bogów; model z brązu - ?Cortona - 44 pola (haruspices);
triada nieb.Tinia, Uni, Menrwa;
Volsinii centrum religijne mt etr.- Vertumna/Voltumna/Voltumnus (Varro: deus Etruriae princeps, 265 - Rz. zd., zburz. mto., wywieźli posąg
Turan - Afrodyta, fufluns - Dionizos; Turms - Hermes, sethlans - Hefajstos, triada chtoniczna; Inskr. z Pyrgi -Astarte(dwujęz votum dostojnika z Caere w świąt. uni), Apollo(aplu), Artemis(aritimi), Herakles(Hercle); nethuns (Neptun), maris (Mars), veive (Veiovis)
wiara w życie pozagrob - malowidła -
schyłek VII- pocz. VI a.- pd. E.- Caere (Cerveteri), Weje, Tarkwinii- styl późnoorientalizujący- sceny z lwami i panterami;
II poł. VI a - wpł. jońskie - Tarkwinii- radosne sceny polowań, połowu ryb, tańce, muzyka; motyw drzwi, grób= mieszkanie zm.;
V-IV - ponure piekła, demony- królestwo Aity i Persipnei; Charun z młotem - zwiastun, dawca śm.; zielonkawoszare monstrum z haczykowatym nosem, końskie uszy, węże=włosy; skrzydła; i pogrzebowe: Tuchulcha- gł. okres hellenist. -skrzydlaty potwór, drapieżny dziób, ośle uszy, węże=włosy; mantus, calu, letcham;Vanth - demon kobiecy - spokojna uroda
grób François z Vulcii- ok. 300- malowidło- scena stracenia jeńców trojańskich, ofiary Achillesa na pogrzebie Patroklesa - Vanth i Charun
Grecy- księgi Sybilli z Kyme - Tarkw. Pr.- pod opieką (quin)decemviri sacris faciundis( Sulla 15)- interpret. prodigiów; nowe kulty rel.
496- Awentyn - świąt. Ceres, Libera, Libery(nowa)= triada eleuzyńska - Demeter, Dionizos, Kora; zbud. Grecy (Damofilos, Gorgas) na wzór etr.; ded. 493 - kapłanki gr. z Neapolu i Velii (Elei); strażnicy świątyni - edylowie - urzędn. admin. - sądy handl. m. pleb.
495- świąt. Merkurego pod Awentynem
431- Apollo - fanum dla A. medicus - zaraza
uosobienie i antropomorfizacja bóstw; wpł. ritus Graecus;
IV w. - trudn. - zahamow. wpł. zewn.; ustalenie pozycji Herkulesa- patron własności, strażnik progu i bram; podróży, handlu; kupcy skład. pars Herculanea/decuma Herculis z zysku
399 - rytualny bankiet (gr. lectisternium dla Ap. i Latony, Herculesa (Ewander - ołtarz - atra maxima- prywatny kult ? Potitii i Pinarii - Forum Boarium k. Circus Maximus; kult k. Porta Trigemina - u stóp Awentynu, poza pomoerium) i Diany, Mercurego i Neptuna- Awentyn= ośr. kupców, gł. gr.
218 - templum Herculis Magni Custodis - własności i kupców
Hercules Victor/ Invictus-312- cenzura Appiusa Claudiusa - reorgan. kultu ara maxima - pod nadzór państwa (pratorzy)- rz. przydomek V./I (wpł sankt. H. V. w Tibur- Saliowie - rytualne tańce jak w Rz. - Marsowi)., gr. - pretor modl. z odkrytą gł., nie wymienia im. in. bogów, skroń- gałązka topoli- św. drzewo Heraklesa
293- zaraza- święte węże Asklepiosa z Epidauros- Eskulap[Aesculapius] - wpa na Tybrze-kapł. gr; rady senne, kąpiele, dieta
Enniusz, Annales: 12 bog- Juno, WestaMinerwa Ceres Diana Venus Mars / Mercurius Jovis Neptunus Vulcanus Apollo
Pontifices 6-; 300- lex Ogulnia - (pleb)- 10; dożywotnio - pierwotnie- kooptacja; III a- zgrom. 17 wylos. tribus wybier; 104 a.- lex Domitia - tak samo - 4 kolegia kapł.; Sulla - kooptacja- 15; 63 a- lex Atia - wybór j.w.-wybór Cezara
Liv.I 20: Numa - PM - kompetencje -" spis i opis całej służby bożej: jakie zw., w. kt. dniach i przy kt. świąt. ma się składać w ofierze i skąd brać na nie pieniądze. Podobnie wszyst. in. sprawy rel, tak w zakresie publ. jak i pryw. życia, oddał dojego decyzji. Do niego miał się lud udawać po pordę, aby przez zaniedbanie obrzędów ojczystych , a prxzyjmowanie obcych nie wkradło się do służby bożej (divinum ius) jakieś zamieszanie. Zresztą nie tylko czci niebian miał uczyć arcykapłan, ale i tego jak należy urządzać pogrzeby i przebłagania słać duchom zmarłych, jakie znaki cudowne, czy to pioruny, czy inne znaki widzialne, uważać za ważne i jak je zażegnywać (prodigia curare).
Pontifices
nadzór kalendarza- znawcy prawa cywilnego, doradcy państwa (senatu) i prywat. w spr. sakralnych;
Cic, De leg. II 1947: 1. de sacris - przepisy dot. ofiar (sacra) - zgodn. zw. z bóstwem - płci, barwy (nieb- b., podz.- czar., ognia - rude; boginie ziemi - ciężarne samice, pora ofiar; by kapł. nie widział złego omenu - zakryta gł., nie słyszał- gra na flecie; odpowiednie modlitwy, do bogów nieba - ręce do góry; badanie wnętrzności; palenie dla bóstw exta (wątroba, woreczek żółc., płuca, błona otrzewna, serce). Mięso - do spożywania oddawano ludziom.
lustratio populi Romani - oczyszczenie narodu rz.- co 5 lat po zakończ. cenzusu - na Polu Marsowym - suovetaurilia - knur, baran, byk (dorosłe)- oprowadzane 3 razy wokół Pola, zabijano przy ołt. Marsa
lustratio agri- oczyszcz. pól- 3 razy obejście- przewodn. vilicus; modl. do Janusa i Jowisza, do Marsa - zdrowie panu, familii, trzodzie. suovetaurilia- lactantes - prosiak, jagnię, cielak (Cato,De re rustica CXLI 1-4)
2. de votis - inskr. -VSLM - votum solvit libens merito- spełnił ślubowanie chętnie, za przysługę; 3. de feriis - świętach- ; 4. de sepulchris
porady dot. oczyszczeń; wskazówki - (indigitamenta)- do jakich bóstw zwracać sę w danej sprawie
Kalendarz- Numa Pompilius 12 mies + mensis Intercalaris(po Terminaliach); nadzór pontifices
- schyłek rep. starsza seria zapisów- dużymi lub. czerw. literami - prejuliański - 8 liter A-H - nundinae - 8 dni m. dniami targowymi; daty kalendów, nonów i idów, nazwy 45 świąt [skrót im.] (żadne przed nonami, kiedy rex ogłaszał porządek świąt, brak IOM -triady kapitol. - przed 509; etruski kalend.(idy, Aprilis, Volturnalia- flamen Volturnalis; Saturnalia); N(nefastus- dies nefasti - można tylko pewne czynności publiczne),F(fastus= dies fasti, nadająsię do pełnienia funkcji sądoniczych i innych czynności urzędowych= świąteczne: feriae stativae-stałe; conceptivae - ruchome, imperativae - jednorazowe), C(comitialis); dies atri - zakaz działań religijnych; dni powszednie - dies profesti
(Varro, De ling.lat. 6.4.27: Kalendy; 28- Nony; idy; 29- atri; fasti, comitiales; 30- nefasti; 31- intercisi dies
Januarius - miesiąc Janusa
Compitalia dies attributus Laribus vialibus: ideo ubi viae competunt tum in competis sacrificatur. Quotannis is dies concipitur. (Varro, De ling.lat. 6.3.25) ustala pretor- pocz. stycznia)
Latinae Feriae- (Varro, De ling.lat. 6.3.25:
Sementivae Feriae - (Varro, De ling.lat. 6.3.26:
Paganicae - (Varro, De ling.lat. 6.3.26:
9.01- Agonia (Varro, De ling.lat. 6.3.12: Dies Agonales per quos rex in Regia arietem immolat (ang: ram sacrifices)- ku czci Janusa [p.17.03; 21.5]
11.01; 15. 01- Carmentalia- (Varro, De ling.lat. 6.3.12: Carmentalia nominatur quod sacra tum et feriae Carmentis) [15.05- kapłani Marsa]
luty- Februarius- oczyszczenie sakralne Februm- Aug CD 7.7
pocz. 02- Furnacalia- - Fornax- „Spirit of the Bake-own” - ruchome- w poszczeg. kuriach
17.02- Quirinalia - (Varro, De ling.lat. 6.3.13: Quirinalia a Quirino, quod <e>i deo feriae et eorum hominum, qui Furnacalibus suis non fuerunt feriae
18-21.02- Parentalia
21.02- Feralia ś. zaduszne - wianki, kwiaty, jedzenie, wino na grobach (Ovid. Fasti II 553) (21.02Varro, De ling.lat. 6.3.13: Feralia ab inferis et ferendo, quod ferunt tum epulas ad sepulcrum quibus ius ibi parentare)
23.02- Terminalia - bóg Terminus (uroczystość kamieni granicznych) - (Varro, De ling.lat. 6.3.13:Terminalia, quod is dies anni extremus constitutus: duedecimus enim mensis fuit Februarius et cum intercalatur inferiores quinque dies duodecimo demuntur mense)
23/24.02- mensis Intercalaris
24.02- Regifugium- ucieczki króla - rex sacrorum wobec Saliów składał ofiarę na comitium i uciekał- magicz. przedstaw. końca roku? (Ovid. Fasti 2.685n- ucieczka Tarkwiniusza Pysznego)
27.02- Equirria (ku czci Marsa) (Varro, De ling.lat. 6.3.13: Eccurria ab equorum cursu: eo die enim ludis currunt in Martio Campo.)
Martius - Marsa
1.03 - Salii - do regia - podnoszą święte tarcz (ancilia) i poruszają włócznię posągu Marsa - taniec - kilka dni (Ovid., Fasti III 345-393)
14.03- Equirria - poświęcenie koni przed wypr. woj. (Varro, De ling.lat. 6.3.13: Eccurria ab equorum cursu: eo die enim ludis currunt in Martio Campo.)
15.03- Lupercalia - (Varro, De ling.lat. 6.3.13: Lupercalia dicta, quod in Lupercali Luperci sacra faciunt. Rex cum ferias menstruas Nonis Februariis edicit, hunc diem februatum apellat; februm Sabini purgamentum, et id in sacris nostris verbum non < ignotum: nam pellem capri, cuius de loro caeduntur puellae Lupercalibus, veteres februm vocabant> et Lupercalia Februatio, ut in Antiquitatum libris demonstravi.). Kapłani Marsa; ofiara z buck w Luperkalu, jaskini Palatynu,
17.03- Agonia (Varro, De ling.lat. 6.3.12: Dies Agonales per quos rex in Regia arietem immolat (ang: ram sacrifices)- ku czci Marsa
Liberalia- (Varro, De ling.lat. 6.3.14: Liberalia dicta, quod per totum oppidum eo die sedent <ut> sacerdotes Liberi anus hedera coronatae cum libis et foculo pro emptore sacrificantesIn libris Saliorum quorum cognomen Agonensium, forsitan hic dies ideo appelletur potius Agonia)
chłopięce togi
19-23.03- Quinquatrus- lustracjja tarcz- ancilia (Varro, De ling.lat. 6.3.14: Quinquatrus: hic dies unus ab nominis errore observatur proinde ut sint quinque... quod erat post diem quintum Idus. piąty czarny (ater) dzień
19.03- Quinquatrus - poświęcenie broni przed wypr. woj.
23.03 (i 23.05)- Tubilustrium - poświęcenie trąb przed wypr. woj. (Varro, De ling.lat. 6.3.14:Dies Tubilustrium apellatur, quod eo die in Atrio Suetorio sacrorum tubae lustrantur
4.04- Megalasia- Kybele (Varro, De ling.lat. 6.3.15:
15.04- Fordicidia- (Varro, De ling.lat. 6.3.15:
19.04- Cerealia - gł. św. Ceres (Varro, De ling.lat. 6.3.15: Cerialia a Cerere); c. Saturna i Ops
- polowanie na lisy - uosobienie Robigusa - rdza zb.
21.04- Palilia/ Parilia- (Varro, De ling.lat. 6.3.15: Palilia dicta a Pale, quod ei feriae
23.04- Vinalia (19.08) nowe wino (Varro, De ling.lat. 6.3.16: Vinalia a vino; hic dies Iovis, non Veneris. Huius rei cura non ....etc
25.04 - Robigalia - obrzędy przeciw rdzy zbożowej - dla przebłagania Robigusa - przewodn. flamen Quirinalis (Varro, De ling.lat. 6.3.16: Robigalia dicta ab Robigo; secundum segetes huic deo sacrificatur, ne robigo occupet segetes)
04/05- Floralia swoboda płciowa - magia sympatyczna - zapylanie kwiatów, urodzaj ( opieka nad rz. prostytutkami)
2.05 - Compitalia - Lares Compitales - składanie ofiar p. sąsiadów, wspólne uczty (=circum pagos)
21.05- Agonia (Varro, De ling.lat. 6.3.12: Dies Agonales per quos rex in Regia arietem immolat (ang: ram sacrifices)- ku czci Vediovis
05. - Lemuria - nocne święto - Lemurowie - złe duchy zm., upiory; pater familias - obrzędy chroniące dom
7-15.06- otwarty penus Vestae
9.06- Vestalia- Varro, De ling.lat. 6.3.17: Dies Vestalia ut virgines Vestales a Vesta
11.06- Matralia (Dumazil: mit wedyjski) -świątynia Mater Matuta - bonae matres=matrony (Jutrzenka)- przynoszą dzieci sióstr (Słońce- dziecko Nocy- siostry J.). Wprowadzano i wypędzano uderzeniami rózg niewolnicę (wypędza ciemności).
13.06.- Quinquatrus minusculae dictae Iuniae Idus ab similitudinae maiorum, quod tibicines tum feriati vagantur per urbem et conveniunt ad Aedem Minervae(Varro, De ling.lat. 6.3.17)
15.06- (Varro, De ling.lat. 6.4. 32:
18.06- Dies Alliensis ab Allia fluvio dictus: nam ibi exercitu nostro fugato Galli obsederunt Romam (390a) (Varro, De ling.lat. 6.4. 32)
24.06- Dies Fortis Fortunae appellatus ab Servio T^ullio rege, quod in fanum Fortis Fortunae secundum Tiberim extra urbem Romam dedicavit Iunio mense (Varro, De ling.lat. 6.3.17)
5.07- Dies Poplifigia (Varro, De ling.lat. 6.3.18) Poplifugium
7.07- Nonae Caprotinae, quod eo die in Latio Iunoni Caprotinae mulieres sacrificant et sub caprifico faciunt; e caprifico adhibent virgam. Cur hoc, toga praetexta data eis Apollinaribus Ludis (12.07) docuit populum- pod caprificus- dziki figowiec używają gałęzi drzewa figowego (sygnał po upiciu Galów (Varro, De ling.lat. 6.3.18)
23.07- Neptunalia a Neptuno: eius enim dei feriae- (Varro, De ling.lat. 6.3.19)- szałasy- umbrae (kalendarz XX kohorty z Dura Europos
25.07- Furrinalia a Furrina, quod ei deae feriae publicae dies is; cuius deae honos apud antiquos: nam ei sacra instituta annua et flamen attributus; nunc vix nomen notum paucis.(dz. słabo znana) (Varro, De ling.lat. 6.3.19)
17.07- Portunalia dicta a Portuno, cui eo die aedes in portu Tiberino facta et feriae institutae. (Varro, De ling.lat. 6.3.19)
19.08- Vinalia rustica dicuntur ante diem XII<II> Falendas Septembres, quod tum Veneri dedicata aedes et horti ei deae dicantur ac tum sunt feriati holitores (kitchen-gardeners) (Varro, De ling.lat. 6.3.20). Werrius Flakkus- Jowiszowi- patron burzy- opieka winnic przed burzą i gradem
21.08 - Consualia I - Consus - święto dożynek -przeniesienie zboża do spichrzów - przewodn. flamen Quirinalis (Varro, De ling.lat. 6.3.20: Consualia dicta a Conso, quod tum feriae publicae ei deo et in Circo ad aram eius ab sacerdotibus ludi illi, quibus virgines Sabinae raptae.)
23.08- Volcanalia a Volcano, quod ei tum feriae et quod eo die populus pro se in ignem animalia mittit (Varro, De ling.lat. 6.3.20)- święto Wulkana - bóg niszczycielskiej siły ognia; gł. bóg Ostii
25.08.- Opeconsiva dies ab dea Ope Consiva, cuius in Regia sacrarium quod adeo artum, ut eo praeter .... (Varro, De ling.lat. 6.3.21)
27.08- Volturnalia a deo Volturno, cuius feriae tum. (Varro, De ling.lat. 6.3.21)
3.09- Meditrinalia ... (Varro, De ling.lat. 6.3.22)
13.10- Fontanalia a Fonte, quod is feriae eius; ab eo tum et in fontes coronas iaciunt et puteos coronant. (Varro, De ling.lat. 6.3.22)
13.(19?).10- Armilustrium ab eo quod in Armilustrio armati sacra faciunt, nisi locus potius dictus ab his; sed quod de his prius, id ab du<d>endo aut lustro, id est quod circumibant ludentes ancilibus armati. (because armed men went around ludentes (making sport ) with the sacred shields (Varro, De ling.lat. 6.3.22) = 1 spadła z nieba za pan. Numy + 11 dodanych na jej wzór); Saliowie chowają tarcze
15.10- Equirria - oczyszczenie koni po wypr. woj.- archaiczne - wyścigi zaprzęgów dwukonnych, poświęcenie Marsowi zw. prawego konia (ofiara equus october ) na ołt. w centrum Pola Marsowego; gł. wieńczono wiązanką chlebów= Mars bóg wojny i urodzaju; ściągano krew- przechowują Westalki, głowę i ogon obcinano i zanoszono do Regia (o gł. walczą mieszkańcy dzielnic via Sacra i Sabra); nadzór n. ofiarami - flamen Martialis
11.12- Agonia (Varro, De ling.lat. 6.3.12: Dies Agonales per quos rex in Regia arietem immolat (ang: ram sacrifices)- ku czci niezn. boga
Dies Septimontium nominatus ab his septem montibus in quis sita urbs est; feriae non populi, sed montanorum modo, ut Paganalibus, qui sunt aliquius pagi. Agonia (Varro, De ling.lat. 6.3.24)
15.12- Consualia II- zwożenie zboża do spichrzów
17.12- Saturnalia - Saturn - bóg zasiewów (późn. uczty panów i niewoln.)
Compitalia - po Saturnaliach (Lares Compitales - składanie ofiar p. sąsiadów, wspólne uczty (=circum pagos)
19.12- Opalia - ziarno pod opieką boga Ops
21.12- Angeronalia ab Angerona, cui sacrificium fit in Curia Acculeia et cuius feriae publicae is dies (Varro, De ling.lat. 6.3.2203). (goddess of Suffering and Silence)
23.12- Larentalia- (Varro, De ling.lat. 6.3.23: Larentinae, quem diem quidam in scribendo Larentalia appellant, ab Acca Larentia nominatus, cui sacerdotes nostri publice parentant e sexto die (błąd, qui ab ea dicitur dies Parent<ali>um Accas Larentinas. 24...)
Augures- organ. auspicia - przy obejmowaniu urzędów p. magistratus cum imperio- interpret - magistr. - lot orłów, sępów; Aug. obserwują niebo z pn szczytu Kapitolu - arx; auspicia zorganizowane - imperativa-kury - sposób jedzenia;
Septemviri epulones - 196 a - epulon Iovis - św. bankiet J.; organizują bankiety sakralne i tzw. lectisternia (wpł. rytuału gr.)
Sodalites -bractwa rel., sprecyzowany rytuał, kolektywnie - Salii- Mars, Quirinus; Fratres Arvales 12- bracia polni-o urodzaj - modlitwy - CILVI 2023-2119, 32338-32398(za Aug): do Dea Dia i wielu bóstw; taniec rytualny + Carmen Fratrum Arvalium - przewodn.= mgr - rok - od Saturnaliów
Luperci - 12 : Quinctioni, Fabiani (ród Fabii)- grota Luperkal na Palatynie; scena na monetach Rv. didrachm ok. 269; - luperci - doroczne pasterskie Lupercalia przeciw wilkom; ofiara z kóz i psa, płodność- luperci okręceni skórami kóz uderzają kobiety rzemykami - nierz. charakter) ; Fabii, wspólnie z Titusem Tatiusem Sabin. (Sabinowie- Kwirynał - odrębne bóstwa- Semo Sanctus, Dius Fidius - sabińskie- sodales Titii); Gjerstad- ślad podboju przez Sabinów);
Fetiales 20- ius fetiale - uroczyste w wypow. wojny (bellum iustum)- f. verbenarius ze św. trawą z ojczystej twierdzy; pater ppatratus - strój kapł, laska na kt. składano przysięgę przy przymierzach( Liv. I 24); włócznia na teren nieprzyjacielski; 280 - woj. z Pyrrusem - jeniec epir. kupno ziemi k. świąt. Bellony - poza pomoerium = ager hosticus-"teren nieprzyjacielski", zawieraniu pokoju, przymierzy
Haruspices- ? II woj pun. - z Etrurii dla haruspicina; wza ces. - rz. ekwici
Kwirynał- Sabinowie, Luperci Quinctiales; Luperci Fabiani - ród sankt. rodowe na Kwirynale}; Numa Pompilius Sabińczyk (715-673)- prawa rel., kolegia kapł. flaminów, pontyfików, saliów, westaleki rzem. (legendy w środ. kapł.);
Gjerstad - 575-530- Numa Pompilius, Tullus Hostilius, Ancus Marcius - kr. sabińscy - świąt. Westy - bogini w Lacjum; budynek Regia - kult starolat. Janusa; przedetr. świąt. Jowisza na Kapitolu - Juppiter Feretrius,J. Lapis - bóg piorunów - zamiast posągu - krzemienna siekiera; triada - Jowisz, Mars, Kwiryn; flamines maioresJowisza, Marsa, Kwiryna; rex sacrorum Janusa; pontifex max - zwierzchn. westalek; in. sankt. - zniszcz. podczas bud. świąt. Jowisza
VI a- pierwsze świątynie (wpł. etr.)- Jowisza Kapitol - archit., rzeźb. etr (Plin. , N.h. 35, 157: Tarkwiniusz Priscus sprowadził -Wulka z Wejów- terakot. posąg J., prawdopod. też terakot. kwadrygi z dachu świąt. także w ost. ćw. VI a- Weje- grupa Ap. i Herkulesa walcz. o łanię cerynejską, antefiksy- Gorgona).;
I poł. VI a - pocz. osadn. na Kapitolu (nie zamieszk. przed VI w) - twierdza, ośr. rel.
Gjerstad -królowie etr (trad.616-510) ok. 530- poł. V a - Cic. De republica II 19- za Tarkw. Pr.- intensyfikacja wpł. gr -- 530-500- max. imp ceram. gr.- 202 wazy; ok. 575-450- 451 waz, 500-450- 145 waz; 450-420- 2 czerwonofig. att. zakończ. bud. świąt. J. - za Tark. Pr
świąt. Fortuny i Mater Matuta - poświęc. Serwiusz Tulliusz- pocz. V a;
Gjerstad - Tarkw. P.- II ćw. V a. - Dion. Hal. IX 60: wybud. świąt. Semo Sanctus (Dius Fidius) - ded. 466.
Rex - imperium (relikty: rex sacrorum/sacrificulus, mieszka w regia na forum k. świąt. Westy - król ofiar - pozost. funkcji sakralnych kr.( ogłaszał ludowi kalendarz po ukazaniu się nowego księżyca składał ofiarę; calator( rep. - pontifeks) ogłaszał kiedy będą nony (5/7 dz.); wtedy rex ogłaszał dni fasti/ nefast; epigr. fragmenty kalendarzy: 15 grudnia - drugie consualia - udział rexa; 24 marca, 24 maja - QRCF (quandoc rex comitiavit, fas)regia - bud. kolegium pontyfików, pierwotnie pałac kr.; interregnium - okres m. działan. kolejn. urzędn.; uroczystość regifugium- ucieczki króla - 24 lutego: rex sacrorum wobec Saliów składał ofiarę na comitium i uciekał- magiczne przedstawienie końca roku? ); kalendarze - schyłek rep. starsza seria zapisów- dużymi lub. czerw. literami - prejuliański - 8 liter A-H - nundinae - 8 dni m. dniami targowymi; daty kalendów, nonów i idów, nazwy 45 świąt (żadne przed nonami, kiedy rex ogłaszał porządek świąt, brak IOM -triady kapitol. - przed 509; etruski kalend.(idy, Aprilis, Volturnalia- flamen Volturnalis; Saturnalia); N(nefastus),F(fastus= dies fasti= świąteczne: feriae stativae-stałe; conceptivae - ruchome, imperativae - jednorazowe), C(comitialis)
kult Junony Curitis/Quiritis; gł. święto Fornacalia- kon. lutego - prażono ziarna przy ognisku; Fordicidia - 15 kwietnia - cielną krowę w ofierze bogini Tellus;
Gdy król Tarkwiniusz miał budować Kapitol, a spostrzegł, że miejsce, które mu się pod budowę godniejsze i poręczniejsze wydało, jest już przez innych bogów zajęte, nie śmiejąc nic poczynać wbrew ich woli, a wierząc, że same bóstwa dobrowolnie tak znakomitemu bogi i księciu swemu miejsca ustąpią, - a było bogów dużo w tym miejscu, gdzie dziś Kapitol stoi - zapytał ich przez wieszczby, czyby ustąpili miejsca Jowiszowi. Jakoż wszyscy zgodzili się na ustąpienie miejsca, oprócz trojga wyżej wymienionych: Marsa, Terminusa i Juventus. Z tego powodu musiano tak Kapitol zbudować, że i ci troje w nim się znaleźli, ale tak ukryci nieznacznie, że tylko znawcy najlepsi ledwie wiedzieli o nich. (Tamen de manubiis captarum urbium templum erexit, quod cum inauguraretur, cedentibus ceteris deis (mira res dictu) restitere Iuventas, et Terminus. Placuit vatibus contumacia numinum, fuiquidem firma omnia et aeterna pollicebantur.
4. „Festival of the Dead, from inferi „ the dead below” and ferre „to bear”, because at that time they ferunt „bear” viands to the tomb of those to whom it is duty to offer ancestor-worship there.
5. L. was so named because the Luperci make sacrifice in the Lupercal. When the High-priest announces the monthly festivals on the Nones of February, he calls the day of the L februatus: for februm is the name which the S. give to a purification, and the word is not unknown in our sacrifices; for a goat hide, with a thong of which the young women are flogged at the L-a, the ancients called also Februatio „Festival of Purification”, as I have shown in the Books of the A.
6. because on that day old women wearing ivy-wreath on their heads sit in all parts of the town, as priestesses of Liber, with cakes and a brazier, on which they offer up the cakes on behalf of any purchaser. In the books of the Salii who have the added name Agonenses, this day is for this reason, perhaps, called rather the A.
7. because the piper-players take a holiday, and after roaming through the City, assemble at the Temple of M.
Gdy król Tarkwiniusz miał budować Kapitol, a spostrzegł, że miejsce, które mu się pod budowę godniejsze i poręczniejsze wydało, jest już przez innych bogów zajęte, nie śmiejąc nic poczynać wbrew ich woli, a wierząc, że same bóstwa dobrowolnie tak znakomitemu bogi i księciu swemu miejsca ustąpią, - a było bogów dużo w tym miejscu, gdzie dziś Kapitol stoi - zapytał ich przez wieszczby, czyby ustąpili miejsca Jowiszowi. Jakoż wszyscy zgodzili się na ustąpienie miejsca, oprócz trojga wyżej wymienionych: Marsa, Terminusa i Juventus. Z tego powodu musiano tak Kapitol zbudować, że i ci troje w nim się znaleźli, ale tak ukryci nieznacznie, że tylko znawcy najlepsi ledwie wiedzieli o nich. (Tamen de manubiis captarum urbium templum erexit, quod cum inauguraretur, cedentibus ceteris deis (mira res dictu) restitere Iuventas, et Terminus. Placuit vatibus contumacia numinum, fuiquidem firma omnia et aeterna pollicebantur.
.- Cic. De republica II 19- za Tarkw. Pr.- intensyfikacja wpł. gr -- 530-500- max. imp ceram. gr.- 202 wazy; ok. 575-450- 451 waz, 500-450- 145 waz; 450-420- 2 czerwonofig. att.
„Festival of the Dead, from inferi „ the dead below” and ferre „to bear”, because at that time they ferunt „bear” viands to the tomb of those to whom it is duty to offer ancestor-worship there.
L. was so named because the Luperci make sacrifice in the Lupercal. When the High-priest announces the monthly festivals on the Nones of February, he calls the day of the L februatus: for februm is the name which the S. give to a purification, and the word is not unknown in our sacrifices; for a goat hide, with a thong of which the young women are flogged at the L-a, the ancients called also Februatio „Festival of Purification”, as I have shown in the Books of the A.
because on that day old women wearing ivy-wreath on their heads sit in all parts of the town, as priestesses of Liber, with cakes and a brazier, on which they offer up the cakes on behalf of any purchaser. In the books of the Salii who have the added name Agonenses, this day is for this reason, perhaps, called rather the A.
because the piper-players take a holiday, and after roaming through the City, assemble at the Temple of M.