BIBLIOGRAFIA:

Jerzy Kolendo, Jerzy Żelazowski, Teksty i pomniki. Zarys epigrafiki łacińskiej okresu Cesarstwa Rzymskiego, Ośrodek badań archeologicznych - Novae, Warszawa 2003

1. POJĘCIE EPIGRAFIKI

• Epigrafika - gr. „zapisywać na czymś”; dyscyplina naukowa zajmująca się napisami (inskrypcjami) wykonanymi na materiałach twardych i trwałych, takich jak kamień i brąz (zapewniały napisom długowieczność i dostępność dla większej grupy ludzi) oraz instrumenta domestica (napisy na różnych przedmiotach) i graffiti. Jako dyscyplina źródłoznawcza wydaje, opracowuje i analizuje inskrypcje.

Utrudnienia w odczytaniu niektórych inskrypcji:

• pomieszczenia otwarte tylko dla pewnej grupy ludzi;

• ciemność;

• zbyt małe litery;

• umiejscawianie tam, gdzie napotykano trudności techniczne w odczytaniu (brak okularów).

• inskrypcje tylko dla bóstw (głównie na blaszkach ołowianych, chowane w miejscach niedostępnych, np. na cmentarzach);

• inskrypcje tylko dla żołnierzy (diplomata militaria), a dalej kompetentnych urzędników.

Epigrafika według:

• G. Klaffenbach - źródła epigraficzne to teksty pisane, które umożliwiają bezpośredni kontakt z przeszłością.

• Slivio Panciera - zwrócił uwagę na niedoskonałość dotychczasowych definicji epigrafiki. Epigrafika zajmuje się WSZYSTKIMI napisami, które zostały wykonane bez pomocy narzędzi i materiałów (nośników informacji) powszechnie używanych do pisania w danym kręgu cywilizacyjnym. Definicja ta wprowadza budzący wątpliwości podział na zjawiska typowe (dla Rzymu: np. teksty na tabliczkach woskowych, na zwojach papirusu, na kartach pergaminu) i nietypowe (dla Rzymu: np. inskrypcje na kamieniu, tablicy brązowej, graffiti, napisy malowane, umieszczane na przedmiotach), normalne i nienormalne.

• Studia nad źródłami epigraficznymi wymagają zarówno analizy samego tekstu, jak i aspektu materialnego inskrypcji.

• Epigrafik jest specjalistą „od tekstów”, których interpretacja wymaga szerokiego wykorzystania aspektu materialnego inskrypcji znajdującej się na kamieniu, na tablicy z brązu czy też na jakimkolwiek przedmiocie.

• Epigrafikę podzielić można na działy odpowiadające stosowanemu językowi (np. epigrafika grecka, łacińska, semicka). Zdarzają się jednak i napisy bilingwiczne, czy też trilingwiczne.

• W epigrafice rzymskiej dużą rolę odgrywają inskrypcje w języku greckim (ze względu na rolę tego języka we wschodnich prowincjach Imperium Romanum; ponad to tłumaczono liczne teksty z łaciny na grekę).

Różnorodność rodzajów inskrypcji w świecie rzymskim wynikała z:

• wysokiego stopnia alfabetyzacji społeczeństwa rzymskiego okresu Cesarstwa;

• rozbudowanego życia miejskiego (powstanie licznych inskrypcji);

• indoktrynacja społeczeństwa różnymi formami kultu cesarskiego.

• Diplomata militaria - dokumenty umieszczone na małych tabliczkach brązowych potwierdzające przywileje, które otrzymywali weterani niektórych oddziałów wojskowych.

• Ilość zachowanych inskrypcji rzymskich, zwłaszcza dla okresu Wczesnego Cesarstwa, oraz bogactwo i różnorodność przynoszonych przez nie informacji powoduje, że stanowią one bardzo istotne źródło.

• Inskrypcje różnią się od źródeł literackich bezpośredniością przekazu. Pierwsze z nich przepisywane były tylko raz; teksty literackie natomiast wielokrotnie, przy czym często nie rozumiano ich treści, a więc niekiedy dochodziło do ich modyfikacji.

2. ROLA EPIGRAFIKI ŁACIŃSKIEJ W BADANIACH NAD ANTYKIEM

EPIGRAFIKA A HISTORIA STAROŻYTNA

Rola inskrypcji:

• Studia demograficzne.

• Szczególnie istotne są w odniesieniu do terenów prowincji rzymskich, o których mamy jedynie zdawkowe informacje (w tekstach literackich).

• Analiza procesów migracji wewnętrznych dzięki poświadczeniu obecności ludzi obcych na danym terenie.

• Poznanie historii gospodarczej Cesarstwa (np. duże znaczenie w badaniach cen oraz produkcji różnych wyrobów ma edykt Dioklecjana o cenach maksymalnych zachowany w wielu kopiach). Podstawowe znaczenie w studiach nad formami produkcji i nad dystrybucją wielu wyrobów mają instrumenta domestica.

• Badania nad dziejami religii.

• Weryfikacja informacji podanych przez historyków (np. w 1528 r. odkryto w Lugdunum [Lyon] wyryty na brązowej tablicy oryginalny tekst mowy cesarza Klaudiusza dotyczącej przyjęcia do senatu rzymskiego przedstawicieli prowincji galijskich).

• Wyjątkowe znaczenie w badaniach historycznych: Res gestae Divi Augusti, autobiografia cesarza Augusta umieszczona na dwóch tablicach brązowych przy wejściu do Mauzoleum Augusta. Tekst znany jest z kopii.

• W badaniach historii politycznej Wczesnego Cesarstwa dokładna chronologia wojen jest w znacznym stopniu oparta na informacjach dotyczących tytulatury cesarskiej, którą przynoszą inskrypcje.

• Historia administracji może być bardzo precyzyjnie badana dzięki zestawieniom wszystkich osób pełniących dany urząd.

• Można śledzić mechanizmy rekrutacji urzędników oraz analizować ich dalsze kariery.

Powyższymi zagadnieniami zajmuje się prosopografia.

EPIGRAFIKA ŁACIŃSKA A ARCHEOLOGIA ŚRÓDZIEMNOMORSKA

• Inskrypcje pozwalają na wydobycie z wielu zabytków antycznych licznych informacji (co przedstawia posąg i kto był jego twórcą; czemu służyła świątynia, kto był fundatorem budowli, jak nazywał się architekt; jak nazywano poszczególne elementy budowli). Otwierają również drogę do, nawet bardzo szczegółowego, datowania. Trzeba zauważyć jednak, że identyfikacja i datowanie różnych budowli metodami epigraficznymi mogą być czasami dość hipotetyczne.

• Epigrafika mówi również o istnieniu różnych konstrukcji całkowicie zniszczonych, z których zachowały się jedynie inskrypcje fundacyjne lub też zostały wzmiankowane w innych tekstach epigraficznych.

• Szczególne znaczenie mają instrumenta domestica - są bezcennym źródłem do poznania produkcji, dystrybucji oraz użytkowania różnych przedmiotów.

EPIGRAFIKA ŁACIŃSKA A JĘZYKOZNAWSTWO

• Najstarszym napisem, tekstem łacińskim jest tzw. lapis niger znaleziony na Forum Romanum, datowany kryteriami archeologicznymi na połowę VI w. p.n.e.

• Do końca III w. p.n.e., skąd pochodzą pierwsze zachowane w całości dzieła Katona i Plauta, znajomość historii języka łacińskiego oparta jest prawie wyłącznie na tekstach przekazanych przez inskrypcje.

• Inskrypcje stanowią autentyczny zapis języka łacińskiego używanego na ściśle określonym terytorium, w określonym czasie. W wielu przypadkach można nawet badać język określonego środowiska społecznego. Poznajemy język potoczny stosowany przez szerokie kręgi ludności na terenie cesarstwa w poszczególnych okresach chronologicznych.

• Inskrypcje pozwalają na poznanie historii rozprzestrzeniania się języka łacińskiego i wypierania przez łacinę różnych języków Italii (np. języka Wenetów nadpadańskich na przykładzie bogatej epigrafiki Ateste).

• Istnieją dość precyzyjne możliwości badania zasięgu geograficznego inskrypcji łacińskich i greckich, co pozwala ustalić granicę terytorium, gdzie przeważał jeden z tych języków. Czasem udaje się również ustalić, jakie grupy społeczne ludzi posługiwały się łaciną i greką.

• W wielu przypadkach w inskrypcjach łacińskich występują pewne terminy i zwroty przejęte z języka ludności różnych terenów Imperium.

Możliwości bilingwii:

• Inskrypcje łacińsko-celtyckie, łacińsko-punickie, łacińsko-neopunickie - poznanie języków i cywilizacji ludności miejscowej.

• Inskrypcje łacińsko-greckie, grecko-łacińskie - śledzenie skomplikowanych stosunków pomiędzy tymi językami na terenie Imperium Rzymskiego.

• W okresie republikańskim epigrafika łacińska rozwija się równolegle do epigrafiki italskiej. Mamy tu również do czynienia z bogatą epigrafiką etruską.

EPIGRAFIKA A BADANIA NAD LITERATURĄ ŁACIŃSKĄ

Inskrypcje metryczne:

• Głównie o charakterze nagrobnym, lecz występują i carmina epigraphica należące do innych kategorii.

• Dziś znamy około 2500 tego typu inskrypcji „pogańskich”.

• „Uzupełnienie” poezji - pokazują codzienną praktykę redagowania wierszy.

• Dostarczają wiele informacji o wyobrażeniach życia pozagrobowego, a niekiedy i ziemskiego.

• Często występują poważne błędy metryczne, spowodowane koniecznością używania różnych imion, nie pasujących do metrum.

• O przynależności inskrypcji do kategorii metrycznych decydowała osoba układająca tekst.

• Autorzy carmina epigraphica wzorowali się na „wielkiej poezji” (głównie Wergiliusza).

Napisy pompejańskiej:

• Umożliwiają poznanie kultury literackiej tego antycznego miasta.

• Studia dotyczące popularności poszczególnych poetów.

• Liczne cytaty z Wergiliusza oraz jego popularność wśród autorów carmina epigraphica.

• Podpisane portrety poszczególnych pisarzy (świadczą o ich popularności).

EPIGRAFIKA ŁACIŃSKA I PRAWO RZYMSKIE

• Powszechne publikowanie różnych tekstów prawniczych (np. leges, senatus consulta, konstytucje cesarskie, edykty i dekrety różnych urzędników) poprzez rycie ich na kamieniu lub tablicach brązowych.

• Tzw. dokumenty praktyki (negotia wg terminologii łacińskiej używanej przez badaczy nowożytnych) - związane są z różnymi czynnościami prawnymi. Są to różnego rodzaju dokumenty wystawiane na widok publiczny poprzez wyrycie na kamieniu lub brązie, lub też dokumenty zapisane na tabliczkach woskowych, którymi zajmuje się tradycyjna epigrafika łacińska.

• Klauzule prawne zawarte w inskrypcjach innego rodzaju niż w/w, np. inskrypcje nagrobne będące podstawą studiów nad prawem grobowym (tj. teksty sepulkralne mówiące i karach za naruszenie grobowca).

• Różne inskrypcje dotyczące poszczególnych instytucji prawnych były przedrukowane, z odpowiednim komentarzem i bibliografią, w specjalnych wyborach tekstów prawniczych.

EPIGRAFIKA I HISTORIA PISMA

• Inskrypcje są podstawowym, a dla wcześniejszych okresów właściwie jedynym źródłem pozwalającym poznać historie pisma łacińskiego.

• Dopiero po podboju Egiptu przez Rzym zaczynają pojawiać się wśród papirusów teksty łacińskie, zarówno o charakterze literackim, jak też i dokumentowym.

• W okresie Późnego Cesarstwa, w badaniach nad rozwojem pisma mogą być wykorzystane najstarsze rękopisy, które zachowały się w bibliotekach średniowiecznych.

• Epigrafika pozwala poznać przede wszystkim typy pisma używane w inskrypcjach.

EPIGRAFIKA I ZAGADNIENIA RECEPCJI TRADYCJI ANTYCZNEJ

• Epigrafika łacińska odgrywała, od okresu Renesansu aż po chwilę obecną, bardzo istotna rolę w przejmowaniu różnych elementów kultury antyku.

• Bardzo popularne było kolekcjonowanie inskrypcje, zwłaszcza dekorowanych, oraz kopiowanie i zbieranie ich tekstów.

• Wykorzystywanie inskrypcji do dokumentacji różnych prac antykwarycznych dotyczących starożytności.

• Z fascynacją inskrypcjami antycznymi wiązały się liczne fałszerstwa.

• Pod wpływem tradycji antycznych nastąpiło przejście od pisma gotyckiego do renesansowego.

• Współczesna majuskuła oparta jest na alfabecie łacińskim wywodzącym się bezpośrednio z inskrypcji łacńskich.

• Wzory antyczne są naśladowane przy redagowaniu różnego rodzaju inskrypcji od Renesansu aż po dziś (np. Papież określany jest w inskrypcjach z Rzymu jako PM - Pontifex Maximus).

• XVI-XVIII w. - praktyczna nauka redagowania eleganckich napisów po łacinie.

PODRĘCZNIKI EPIGRAFIKI I PODSTAWOWE POMOCE (ponad strona tytułów książek…)

• Epigrafiki nie można nauczyć się z podręczników, a jedynie dzięki lekturze inskrypcji.

• Zawartość prac podręcznikowych uwarunkowana jest definicją epigrafiki i inskrypcji, jaką dają ich autorzy.

3. POWSTAWANIE INSKRYPCJI

• Dwa aspekty powstawania inskrypcji: redagowanie tekstu oraz materialne wykonanie pomnika i umieszczenie na nim tekstu.

• W proces powstawania inskrypcji było zaangażowanych kilka osób (np. osoba, która z własnej inicjatywy lub też pełniąc jakąś funkcję publiczną, podjęła decyzję o wystawieniu inskrypcji i o przeznaczeniu odpowiednich środków materialnych potrzebnych do tego celu oraz wydała ogólne dyspozycje dotyczące charakteru i wyglądu pomnika; w przypadku inskrypcji oficjalnych jedna z osób zajmowała się wykonaniem inskrypcji od strony organizacyjnej - przekazywała zamówienie do warsztatu kamieniarskiego, decydowała o szczegółowym programie ikonologicznym pomnika…). Wynikało to zarówno z charakteru pomnika (oficjalny czy prywatny), wagi jaką do niego przywiązywano i wielkości sumy pieniędzy przeznaczonych na jego wystawienie.

• Ogromna ilość napisów nagrobnych kończyła się formuła faciendum curavit (F C) - zatroszczył się wystawienie.

• W napisach budowlanych i religijnych wystawianych przez wyższych urzędników lub wyższych wojskowych po ich imionach i funkcjach występuje często zwrot facit per - wykonał przez, za pośrednictwem - lub curatione oraz imię i funkcja osoby, która bezpośrednio nadzorowała wzniesienie pomnika.

• W napisach religijnych niekiedy: poni iussit - polecił wystawić.

• Nagrobki z reguły zamawiali najbliżsi z otoczenia zmarłego. Czasem ich forma i umieszczone na nich napisy były już wcześniej ustalone w testamencie.

• Możliwe jest, iż istniały podręczniki lub wzorniki zawierające modelowe teksty inskrypcji.

• Małe ex vota w sanktuariach mogły mieć napis umieszczony już w ostatnim momencie po zakupieniu płytki z reliefem (trzeba było wprowadzić imię dedykanta). Zdarza się niekiedy brak zgodności między przedstawieniem bóstwa na płytce wotywnej a inskrypcją. Desykant, nie znajdując u kupca dewocjonaliów odpowiedniego przedstawienia, brał inne, często zupełnie przypadkowe i polecał umieścić napis, na którym mu zależało.

• Inskrypcje oficjalne były wystawiane z reguły w imieniu cesarza (początek: formuła ex auctoritate cesarza), w rzeczywistości jednak były pomnikami wznoszonymi przez miasta, różnego rodzaju kolegia, oddziały wojska, senat i lud rzymski (senatus populusquie Romanus).

• Liczne są inskrypcje wystawione pro salute cesarza, bezpośrednio nawiązujące do kultu cesarskiego.

• Inskrypcje honoryfikacyjne (na bazach posągów) przeważnie podawały, kto wystawił dany pomnik.

• Wielkość i charakter pomników religijnych zależnie są od: głębi przeżycia religijnego, chęci zamanifestowania swojego statusu społecznego oraz możliwości finansowych jednostki.

• Skromna, mała inskrypcja, nie musi świadczyć o braku środków do wystawienia większej, lecz np. o braku przywiązania do danego pomnika, czy też o tym, że należał on do jakiegoś większego założenia.

• Bardzo często spotyka się różnego rodzaju płyty lub płytki o charakterze sepulkralnym (z kaplic grobowych i mauzoleów).

• Wykończony pomnik o charakterze oficjalnym był, w imieniu cesarza, dedykowany (dedicavit, dedicante, dedicantum per oraz imię wraz z tytułem namiestnika prowincji lub legata legionu, który dokonał dedykacji), co nadawało mu charakter sakralny.

• Scriptor titulorum, lapidarius, marmorarius - kamieniarz.

• Scribere, sculpere (scalpere), inscribere, facere - wykonanie inskrypcji.

• Officina lapidaria - warsztat kamieniarski. Niekiedy określenie to służyło wyróżnieniu pewnych grup napisów bardzo podobnych sobie.

• Nie ma bezpośrednich śladów warsztatów kamieniarskich wykonujących inskrypcje.

• Nie udało się, wśród zachowanych antycznych narzędzi, wyróżnić tych, które służyły specjalnie do wykonywania napisów.

• Niektóre zabytki epigraficzne były wykonane bardzo niestarannie - mogły być ryte przez osoby przypadkowe.

• Praca kamieniarza była bardzo zróżnicowana, zależnie od wielkości warsztatu, umiejętności rzemieślnika oraz rodzaju napisu.

Praca kamieniarza:

1. Wybranie odpowiedniego kamienia.

2. Dalsza obróbka.

3. Rozplanowanie napisu na powierzchni kamienia.

4. Wykucie liter.

• Kamieniarz z reguły otrzymywał tekst inskrypcji w postaci zapisu wykonanego pismem kursywnym (co niekiedy prowadziło do błędów w pisowni) na kartce papirusu, tabliczce woskowej, ostrakonie.

• Powierzchnię pola epigraficznego przygotowywano poprzez poliniowanie powierzchni kamienia (czasem linie są bardzo subtelne), a następnie malowanie powierzchni inskrypcji.

• Nanoszenie tekstu na powierzchnię pola epigraficznego wykonywano poprzez zaznaczenie konturów liter bezpośrednio na kamieniu przy pomocy jakiegoś ostrego narzędzia.

• Ligatury - łączenia sąsiadujących z sobą liter.

• Najczęściej pole epigraficzne było profilowane ramką, która na Stellach nagrobnych mogła być wzbogacona jeszcze wicia z winnej latorośli lub bluszczu. Gdy miała ona kształt wydłużonego prostokąta, dodawano czasem ansae - dwa trójkąty po bokach prostokąta, tzw. uszy. Mówi się wtedy, że napis znajduje się w tabula ansata.

• Na płytach i płytkach wotywnych poświęconych bóstwu napisy znajdowały się najczęściej w dolnej części na specjalnej listwie. Czasem jednak imię bóstwa znajduje się w tle przedstawienia.

• Ductus - kolejność wykonywania przez kamieniarza poszczególnych kresek których składały się litery.

• Moduł pisania - stosunek wysokości litery i jej szerokości.

• Szeryfy - trójkątne rozszerzenia będące górnymi i dolnymi zakończeniami kresek.

• Wykute litery miały wnętrza malowane zazwyczaj na kolor czerwony (lepsza czytelność).

• Niekiedy pomniki epigraficzne były polichromowane, najczęściej na kolor czerwony, co wynikało ze względów estetycznych, bądź tez religijnych.

• Aureae litterae - wykonywanie napisu z liter brązowych, następnie pozłacanych. Popularne za panowania Augusta.

• Litery z brązu umieszczano albo na gładkiej powierzchni kamienia i przymocowywano je do podłoża przy pomocy gwoździ, albo też wpuszczano w zagłębienia wykute w kamieniu (znajdowały się często na płytach , którymi wykładano place miejskie).

• Napisy kute w skale - najczęściej słabo czytelne i trudne do interpretacji. Przeważnie wyznaczały granice.

• Tabulae aeneae - tablice brązowe. Kolejny materiał używany powszechnie do wykonywania inskrypcji. Tablice te służyły najczęściej do publikacji długich z reguły tekstów o charakterze prawnym. Napisy (zazwyczaj bardzo małe) były ryte na cienkich płytach z tego metalu. Mniejsze tablice z brązu to np. dyplomata militaria.

• Tabellae defixionum, defixiones - cienkie blaszki ołowiane służące Grekom do pisania listów, a Rzymianom do kontaktu ze światem pozagrobowym.

• Inskrypcje malowane - rzadko poświadczone, ale mogły odgrywać ważną rolę w epigrafice świata antycznego.

• Inskrypcje wykonywane techniką mozaikową.

• Graffiti - napisy wydrapywane jakimś ostrym narzędziem na ścianach różnych budynków, pomieszczeń, przedmiotów.

• Na instrumenta domestica znajduje się liczna, zróżnicowana kategoria różnych napisów oraz sposobów ich wykonania.

4. UWAGI TECHNOLOGICZNE O WYKONYWANIU INSKRYPCJI KAMIENNYCH

• Typy skał: porowate (różnego typu wapienie porowate i piaskowce) i nieporowate (szeroko pojęte marmury, granity i sjenity).

• Ślady obróbki rzeźbiarskiej świadczyć mogą o rodzaju użytych narzędzi oraz o poziomie umiejętności rzemieślnika.

• Widoczne na kamieniu równego typu faktury świadczyć mogą o panujących na danym terenie modach i gustach.

• Do czasów współczesnych w zasadzie Nie zachowały się żadne narzędzia żelazne, gdyż np. były one przekuwane na inne wyroby. Źródła pisane na ten temat są skąpe i podają jedynie nazwy narzędzi, a nie opisują ich.

• Technologia ręcznej obróbki kamieni była u starożytnych Greków na wysokim poziomie; rzymianie jeszcze bardziej ją udoskonalili, wprowadzając np. stalowe narzędzia o hartowanych ostrzach.

Trzy rodzaje obróbki (rozróżnienie to jednocześnie określa kolejność wykonywanych czynności):

• Zgrubna (dziobana, krzesana) - usuwanie zbytecznej masy krzemienia. Grotowanie i krzesanie przygotowują wyrównaną powierzchnię pod dłutowanie.

• Półczysta - dwa podstawowe typy fakturowania: groszkowanie (młotkowanie) i gradzinowanie.

• Czysta - faktury (w wyniku użycia dłuta płaskiego): karbowane i dłutowane.

5. TEKST I POMNIK

• Niekiedy ciężko jest określić rodzaj kamienia użytego do wykonania inskrypcji.

• Mało efektowna powierzchnia kamienia była czasem pokrywana farbą lub cienką warstwą stiuku.

• Często nazwa kamienia ma charakter geograficzny i jest utworzona od nazwy miejscowości, w której znajdują się kamieniołomy. Z reguły dla większości terenów Imperium rzymskiego znane jest przynajmniej w ogólnych zarysach pochodzenie surowca skalnego używanego do wystawiania pomników epigraficznych.

• Dobry kamień użyty do wykonania inskrypcji umożliwiał wykucie regularnych, czytelnych liter.

• Kwestia wyboru odpowiedniego kamienia zależna była od kategorii technicznych (jakość), estetycznych i ekonomicznych (cena i łatwość obróbki).

• Użycie pewnego rodzaju kamienia może dostarczyć informacji dotyczących czasu wystawienia inskrypcji (w Rzymie +/- do czasów Grakchów był w użyciu prawie wyłącznie tuf - peperyn, później zaś znacznie twardszy trawertyn).

• Często tekst uzupełniały pewne elementy dekoracji, które wzbogacały informacje podane słownie.

• Wielokrotnie dekoracja nagrobna zawierała dodatkowe informacje o zmarłych.

• Ogromny walor chronologiczny ma przede wszystkim styk wykonania pomnika.

(pominęłam rozdziały: 6-9)

1