Bajka a baśń - summa

W literaturze dziecięcej, a nawet młodzieżowej do najczęściej używanych terminów należy bez wątpienia bajka. Niekiedy pojęcie to występuje w funkcji syntetycznego określenia literatury dla najmłodszych „w ogóle”, „literatury osobnej', literatury dla dzieci i młodzieży, literatury dydaktyczno-wychowawczej.

Baśń, bajka, dzieło literackie adresowane do czytelnika dziecięcego i młodzieżowego musi pobudzić wyobraźnię, pomóc dziecku w rozwijaniu inteligencji i podporządkowaniu uczuć, musi mieć związek z jego lękami i dążeniami oraz umożliwić mu pełne poznanie własnych trudności, a zarazem podać sposoby rozwiązywanie nękających go problemów. Z tych i wielu innych powodów żadna lektura dziecięca (poza nielicznymi wyjątkami) nie może się równać z bajką oraz z baśnią.

Baśnie i bajki w przeciwieństwie do wielu utworów dla dzieci pokazują, że walka z przeciwnościami jest nieunikniona. Umowność świata bajkowego i baśniowego stanowi pożądaną i skuteczną przeciwwagę dla tekstów realistycznych, które - czytane wyłącznie - mogłyby wytworzyć przekonanie nieprawdziwe, że literatura jest tylko odbiciem rzeczywistości.

J. Krzyżanowski sformułowaną przez siebie definicję gatunku rozpoczyna stwierdzeniem „ bajka - wyraz bardzo kłopotliwy, bo wieloznaczny, zwłaszcza w zestawieniu z jego odpowiednikami w innych językach”.

W leksykonie literaturoznawczym funkcjonują dwa terminy: bajka i baśń.

Pierwszy z nich oznacza „krótką opowiastkę wierszem lub prozą, której bohaterami są zwierzęta, ludzi, rzadziej rośliny lub przedmioty, zawierające moralne pouczenie wypowiedziane wprost lub dobitnie zasugerowane”, drugi natomiast - „ niewielkich rozmiarów utwór o treści fantastycznej, nasyconej cudownością związaną z wierzeniami magicznymi, ukazujący dzieje ludzkich bohaterów swobodnie przekraczający granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a sferę działania sił naturalnych”.

Baśń zaliczają autorzy słownika do podstawowych odmian epickiej literatury ludowej, co znalazło niewątpliwie odzwierciedlenie w sposobie definiowania tego gatunku, przede wszystkim zaś - w szczególnym wyeksponowaniu w nim treści archaicznych wiążących się z dawnymi wierzeniami i myśleniem magicznym. Powszechna wśród teoretyków literatury świadomość ścisłego związku opowieści fantastycznych ze źródłami ludowymi sprawiła, że w wydanym przewodniku encyklopedycznym przy haśle „baśń” znajdujemy jedynie odsyłacz do opracowanej przez H. Kapeluś definicji bajki ludowej, w której termin „baśń” potraktowany został jako synonim „bajki magicznej”.

1. Specyfika baśni.

Baśń jest jednym z najstarszych gatunków literackich i podobnie jak kultura, której jest wytworem, przechodziła ewolucję.

Pierwsze baśnie, to utwory mityczne, które odzwierciedlały wierzenia w zjawiska nadprzyrodzone. Człowiek pierwotny myślał magicznie, stwarzał sobie rzeczywistość, w której wszystko było ożywione i przepojone magicznymi siłami. W późniejszych czasach gatunek ten przybrał formę baśni folklorystycznej, aby teraz funkcjonować jako gatunek literacki.

Baśń jest to „opowieść o treści fantastycznej bajka, wymysł, nieprawdopodobna historia. W językach słowiańskich występowały formy, typy: baśń, baśnia, basem, basma. Nazwa baśń powstała z dawnego ba - „mówić” (bajati, bajać) przez dodanie formantu - śń, który tworzył nazwy czynności, a po zleksykalizowaniu się derywowanych stał się martwy”.

Termin baśń ma w XVI w. dwa znaczenia: 1. bajka, mit, opowiadanie o treści fantastycznej lub alegoryczno dydaktycznej, utwór literacki lub po prostu opowieść; 2. „wiadomość lub informacja zmyślona, fałszywa, błędna, kropka, kłamstwo.”

W obecnym znaczeniu „baśń” to opowieść o treści fantastycznej, bajka, nieprawdopodobna historia, wymysł, pogłoska. Dziś używa się wyrażeń: baśnie ludowe, baśń muzyczna, świat baśni.

Nazwy baj, baśń pojawiły się w języku polskim wcześniej niż bajka.

W języku potocznym baśń to utwór fantastyczny, w którym występują wróżki, czarodzieje, krasnoludki, dobre i złe duszki, gadające zwierzęta i przedmioty, a pełne emocji przygody bohatera kończą się szczęśliwie, dobro zawsze zwycięża. O baśniowości utworu decyduje „fundamentalna zasada, określająca sposób istnienia i generowania fantastycznych składników jako świata przedstawionego” - właściwości przedmiotów i zjawisk nie występujące w świecie realnym przysługują im w sposób cudowny, nie są niczym motywowane.

Baśń to jeden z podstawowych gatunków epickich literatury ludowej. Jest to niewielki utwór o treści fantastycznej (bajka magiczna), wywodzący się z bajki ludowej.

Baśń to jeden z głównych gatunków literatury ludowej. Jest to utwór narracyjny o treści fantastycznej, którego fabuła przedstawia dzieje bohaterów swobodnie przekraczających granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a światem rządzonym przez siły nadnaturalne.

Zasadniczy kanon europejskiej tradycji baśniowej ukształtował się w średniowieczu z połączenia tematów orientalnych - baśni indyjskich i arabskich, motywów mitologii antycznej oraz wątków pochodzących z literatur różnych regionów Europy. Klasyczny zbiór baśni opracował w końcu siedemnastego wieku Charles Perrault, z początku dziewiętnastego wieku pochodzi zbiór baśni braci Grimm. Najbardziej popularnym zbiorem literackiej baśni europejskiej pozostają do dziś Baśnie Hansa Christiana Andersena z roku 1847.

Literatura fantasy często czerpie z baśni, zarówno jeśli chodzi o budowanie świata przedstawionego, fabułę, bohaterów, rekwizyty.

Cechy baśni:

• Baśń jest utworem nasyconym cudownością związaną z wydarzeniami magicznymi.

• Ukazuje dzieje ludzkich bohaterów swobodnie przekraczających granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a sferą działania sił nadnaturalnych.

• Fantastyczny świat baśni jest zaludniony krasnoludkami, skrzatami, czarownicami, wróżkami, dobrymi i złymi duchami, królewiczami, rycerzami.

• Konstrukcja zdarzeń fabularnych jest nieskomplikowana.

• Zdarzenia rozgrywają się w nieokreślonym miejscu i czasie.

• Schemat kompozycyjny oparty jest na tryumfie dobra nad złem.

• Baśń utrwala zasadnicze elementy ludowego światopoglądu:

• wiarę w nieustającą ingerencję mocy nadprzyrodzonych,

• antropomorficzną wizję przyrody,

• niepisane normy moralne,

• ideały sprawiedliwych zachowań.

Rozwinięcie encyklopedyczne

Najstarsze ze znanych baśni pochodzą z literatury indyjskiej. Obfity materiał baśniowy wywodzi się z literatury arabskiej (Baśnie z tysiąca i jednej nocy). W Europie kanon tradycji baśniowej ukształtował się w średniowieczu. Klasyczne zbiory baśni europejskich opracowali: we Francji - Charles Perrault Contes de ma mere l'Oye ( 1697), wydanie polskie 1961 pt. Bajki Babci Gąski (szczególnie znane są baśnie o Tomciu Paluchu, Czerwonym Kapturku, Kocie w butach) i w Niemczech - bracia Jacob L. K. i Wilhelm Grimm Kinder- und Hausmarchen (1812-15), wydanie polskie Baśnie dla dzieci i młodzieży (1895).

Zbiór literackich baśni europejskich opracował pisarz duński Hans Christian Andersen.

Współcześnie w polskiej i światowej literaturze dla dzieci i młodzieży rozwija się baśń wielowarstwowa, która pojawiła się w XIX w. w twórczości Andersena. Jest to nowoczesna baśń metaforyczna, pełna symboliki, filozoficznych podtekstów, aluzji do rzeczywistości. Baśń przedstawiająca w sposób symboliczno-metaforyczny prawdy egzystencjalne, niezmienne, ponadczasowe. Baśń wielowarstwowa określana jest niekiedy terminem ang. "fantasy" ("nowoczesna fantastyka"). Przedstawicielami baśni wielowarstwowej są m.in. oprócz Andersena, pisarz włoski C. Collodi, pisarz niemiecki , pisarka fiński , pisarz angielski , pisarz francuski A. de Saint-Exupery; w literaturze polskiej: J. Brzechwa, H. Januszewska, A. Kamieńska, , E. Szelburg-Zarembina i inni.

Ważną pozycją w skali świata jest także zbiór "Tysiąc i jedna noc" anonimowego, daleko-wschodniego autora.

Morfologia baśni- bajki.

Włodzimierz Propp wdziele „Morfologia bajki”uważa, że w bajkach(baśniach )zmieniają się nazwy osób działających, ich cechy, płeć, status społeczny, ale nie zmieniają się ich działania, funkcje. Najważniejsze w baśni jest to, co robią bohaterowie, są oni różnorodni, ale często czynią to samo. Działania bohaterów występują zawsze w tej samej kolejności: wszystkie bajki magiczne należą do jednego typu.

Role w baśni:

• bohater- protagonista

• fałszywy bohater-

• osoba wysyłająca,

• przeciwnik (szkodzący bohaterowi)-antagonista

• donator (dostarczyciel przedmiotów magicznych),

• pomocnik,

• królewna albo jej ojciec.

Funkcje w baśni czyli działania bohaterów zaliczamy :

• odejście,

• zakaz,

• naruszenie zakazu,

• wywiadywanie się przeciwnika i udzielanie mu informacji o bohaterze,

• podstęp,

• wspomaganie,

• szkodzenie,

• pośredniczenie,

• przeciwdziałania,

• walka,

• naznaczenia bohatera znamieniem,

• zwycięstwo,

• roszczenia fałszywego bohatera,

• trudne zadanie i wykonanie go,

• rozpoznanie i zdemaskowanie,

• transfiguracja,

• ukaranie,

• wesele.

W baśni zdaniem Rogera Caillois „czary są naturalne a magia regułą.”

W świecie przedstawionym w baśni zacierają się granice między światem realnym a fantastycznym. Charakterystyczny dla tego świata jest rozkład ról: występowanie postaci typowych (według modelu Proppa) i podział postaci na dobre i złe, mądre i głupie, piękne i brzydkie.

„Baśń jest uogólnieniem ludzkiej egzystencji, symbolicznym obrazem losu człowieka: w świecie baśniowym panuje stały ład moralny: dobro, mądrość, siła, odwaga itp. Zwyciężają zło, głupotę, słabość, tchórzostwo”.

Zasadą kompozycyjną baśni jest kontrast. Nieokreślony jest czas i przestrzeń, baśń dzieje się zawsze i wszędzie. Jedną cechą jest odległość czasowa („było to dawno temu”) i przestrzenna („za siedmioma górami, za siedmioma rzekami, ...”). Ta cecha pojawia się na początku i na końcu baśni. Natomiast w zakończeniach następuje zazwyczaj powrót do realności ujawnienia narratora („... i ja tam byłem, miód i wino piłem”).

2.Specyfika bajki

     Bajki są echem i poblaskiem artystycznie ukształtowanej mitologii, czegoś, co w rozwoju kulturalnym ludzkości i w tworzeniu sztuki przez człowieka zajmowało kiedyś miejsce jak najbardziej istotne, przeżyciowo i światopoglądowo - pierwszoplanowe (Szuman, 1958: 14). Niewiele jest gatunków literackich, które towarzyszą człowiekowi w ciągu niemal całego jego życia i które tak jak baśń, w sposób istotny i trwały łączą się z istotą pisarstwa dla dzieci a jednocześnie kształtują głęboki poziom znaczeń dzieł literatury wysokoartystycznej.
    Mimo wielu prac poświęconych bajce magicznej ani jej początki, ani związki międzynarodowe nie są dotąd dostatecznie znane.

Wiadomo, że:różne wątki powstawały w różnych czasach (bajki z papirusów egipskich pochodzą sprzed III tysiąclecia p.n.e., inne prawdopodobnie ze średniowiecza, inne są późniejsze), a tę samą lub bardzo bliską treść mają bajki z różnych kontynentów,

łączy je podobieństwo poetyki.

 Przez lata stosunek do bajek i baśni ulegał ciągłym zmianom. W licznych pracach rozpatrywano jej walory wychowawcze i wpływ na psychikę dziecięcą. Na początku naszego wieku H. Wernic pisał, że czytanie małym dzieciom baśni może być szalenie niebezpieczne, ze względu na ich amoralną atmosferę i zaszczepianie niepokoju oraz tworzenie u dziecka zbyt wybujałej wyobraźni.

Obecnie, bajka magiczna jest ceniona między innymi za liczne walory wychowawcze. Uniwersalnymi wartościami, które występują stale w utworach baśniowych są dobro, piękno, szlachetność, wrażliwość na los ludzi i zwierząt. Tajemnica powodzenia baśni ukryta jest także w symbolach i metaforach, w tym, co pomaga nam prawdziwie odczuć jej poetyczność i cudowność. Rzeczywistość ukazywana w baśniach jest zgodna z myśleniem dzieci, przez co pomaga im zrozumieć świat i siebie. Wprowadzając ład i porządek pokazuje, jakie reguły rządzą światem.

Każdy utwór zaliczany do dziedziny twórczości, którą określamy mianem bajki, powinien spełniać następujące warunki:

1. mieć dwuznaczny charakter, musi w utworze nastąpić załamanie naturalnego porządku.

2. możliwość bezkolizyjnego porozumiewaniu się ludzi, zwierząt, roślin a nawet przedmiotów martwych (warunkiem takiego kontaktu jest nadanie rzeczom, obiektom przyrodniczym cech przynależnych istotą żyjącym i myślącym)

3. stosowanie animizacji (animizm - uznanie istnienia duszy we wszystkich przedmiotach traktującego siły i zjawiska przyrody jako bóstwa) i personifikacja (personifikacja - uosobienie, przypisywane przedmiotom, zwierzętom, zjawiskom przyrody, pojęciom abstrakcyjnym cech właściwych tylko ludziom).

W bajce, podobnie jak w micie, nic nie ma kształtu stałego i na zawsze określonego.

Cassirer tak to określa „...dzięki nagłej metamorfozie wszystko może się zmienić we wszystko.

Jeśli istniej jakaś charakterystyczna i uderzająca cecha świata mitycznego, jakieś prawo, które nim rządzi, to właśnie prawo metamorfozy”. W bajce (podobnie jak w micie) wróżka dotknięciem czarodziejskiej różdżki zmienia dynię w karetę, a szczura w woźnicę, bohater uciekający przed goniącym go przeciwnikiem rzuca za siebie grzebień, który zmienia się w gęsty las. Przemianom ulegają też ludzie - zostają oni zaklęci w zwierzęta, kamienie czy inne przedmioty martwe.

Omówienie przeze mnie właściwości bajki - animizację, personifikację, prawo metamorfozy i zawieszenia „naturalnej” przewidywalności, chciałabym potraktować jako właściwy rdzeń bajki, genetycznie wywodzący się z archaicznych pokładów kultury ludowej i nawiązujących do reguł myślenia mitycznego. Wskazane osobliwości budowy świata bajki decydują o tak istotnej w tekstach tego gatunku atmosferze emocjonalnego napięcia, oczekiwania na coś niezwykłego, niebanalnego, co w codziennym życiu zdarzyć się nie może.

Bajka żyje dzięki naszym pragnieniom i naszym radościom oraz naszym wyobrażeniom o świecie wolności, w których spełniają się nasze słuszne życzenia, wszystkie nasze wymagania moralne i społeczne.

Istotnym składnikiem bajki oraz baśni jest ich optymizm, pozytywni bohaterowie, którzy zawsze odnoszą zwycięstwo, zaś akcja rozwija się w pożądanym przez czytelnika kierunku.

Bajka ludowa-to gatunek prozy ludowej, opowiadanie ludowe przekazywane ustnie. Obejmuje wiele odmian:

• bajkę zwierzęcą,

• magiczną (zwaną też baśnią),

• nowelistyczną,

• komiczną

• opowiadania wierzeniowe, zaliczane niekiedy do podań.

Polski termin "bajka" miał w minionych wiekach odcień pejoratywny (ujemny), był synonimem plotki, kłamstwa, toteż wydawca pierwszego polskiego zbioru bajek, K. W. Wójcicki, wprowadził nowy termin "klechda". Słowo "klechda", zarezerwowane przez Wójcickiego dla bajki magicznej, na ogół się nie przyjęło, choć po latach posłużył się nim B. Leśmian w tytule Klechd sezamowych (1913) i Klechd polskich (1956). Przyjęła się natomiast nazwa "baśń".

W epoce romantyzmu, zgodnie z ówczesnymi poglądami na literaturę ludową, bajkę uznano za gatunek niezwykle archaiczny, zawierający rzekome echa wierzeń i mitów.

Momentem przełomowym było ukazanie się edycji bajek ludowych niemieckich filologów i folklorystów, braci Jacoba L. K. i Wilhelma Grimmów: Kinder- und Hausmarchen (1812-15, wydanie polskie Baśnie dla dzieci i młodzieży, 1895), po której ukazały się inne zbiory. W Polsce były to Klechdy (1837) Wójcickiego, bajki zebrane w dziele Lud (1857-90) O. Kolberga, teksty w czasopismach ludoznawczych epoki pozytywizmu, a ponadto także inne zbiory.

Wielkość zebranego materiału (około 6 tys. wariantów, tj. pojedynczych zapisów) skłaniała do rozpoczęcia prac systematyzujących i studiów interpretacyjnych. Wstępem do nich miało być uporządkowanie bajek i ujęcie ich w katalog, zainicjowany w 1888 przez etnografa, językoznawcę i muzykologa J. A. Karłowicza. Dopiero jednak pod wpływem tzw. szkoły geograficzno-historycznej (zwanej też szkołą fińską, od ośrodka w Helsinkach), która wypracowała wzorce dla materiału międzynarodowego, oparte na klasyfikacji według wątków, czyli zasadniczego szkieletu akcji, powstał polski katalog Polska bajka ludowa w układzie systematycznym, przygotowany przez J. Krzyżanowskiego w czasie okupacji, wyd. 1962-63. Pozwala on na dokładny wgląd w zasób polskich bajek ludowych i na podejmowanie szczegółowych studiów.

3. Słownictwo baśniowe i forma
     Dzieci poprzez nieznane, tajemnicze słownictwo baśni, które przykuwa ich uwagę, przyswajają nowe słowa, niezauważenie dla samych siebie wchodząc w sferę dziedzictwa kulturowego mowy. Zaczynają rozumieć symbole, poznają metafory. Baśnie uczą wyrażać, nazywać i uświadamiać sobie uczucia, co jest bardzo ważne w procesie komunikowania się z innymi i radzenia sobie z emocjami.
Kilkuletnie dziecko styka się z wątkami czarodziejskimi, słuchając o krasnoludkach, wróżkach zwykle w uproszczonej, wierszowanej formie. Pełniejsze wejście w tajemnice świata baśniowego następuje przeważnie w fazie samodzielnej lektury baśni.

Zasadą kompozycyjną baśni jest kontrast. Nieokreślony jest czas i przestrzeń, baśń dzieje się zawsze i wszędzie. Jedną cechą jest odległość czasowa („było to dawno temu”) i przestrzenna („za siedmioma górami, za siedmioma rzekami, ...”). Ta cecha pojawia się na początku i na końcu baśni. Natomiast w zakończeniach następuje zazwyczaj powrót do realności ujawnienia narratora („... i ja tam byłem, miód i wino piłem”).

W świecie przedstawionym w baśni zacierają się granice między światem realnym a fantastycznym. Charakterystyczny dla tego świata jest rozkład ról: występowanie postaci typowych (według modelu Proppa) i podział postaci na dobre i złe, mądre i głupie, piękne i brzydkie.

„Baśń jest uogólnieniem ludzkiej egzystencji, symbolicznym obrazem losu człowieka: w świecie baśniowym panuje stały ład moralny: dobro, mądrość, siła, odwaga itp. Zwyciężają zło, głupotę, słabość, tchórzostwo”.

4. Funkcja baśni.

  a)dydaktyczno-moralna- pozytywna

Fakt przekazywania treści moralnych przez baśń wydaje się być niezaprzeczalny. Wychowanie moralne w przypadku baśni jest jej niewątpliwym atrybutem. Odbywać się ono może dwoma drogami przekazu. Pierwszy z nich - dramatyczny - zakłada, że moralny rozwój zachodzi wtedy, gdy literatura ukazuje wydarzenia w sposób drastyczny, przez to jednak wzbogacając wewnętrzny świat jednostki (Przetacznik-Gierowska, 1994).

b)impresywno-ekspresywna- pozytywna i negatywna

Druga koncepcja - afirmatywna - mówi, że jedynie dzieła sztuki reprezentujące pozytywne wartości moralne, korzystnie wpływają na osobowość dziecka. Poprzedni zaś typ może być nawet szkodliwy dla procesu wychowawczego.
     M. Przetacznik-Gierowska powołuje się na zdanie Wojnar mówiąc, że model dramatyczny wymaga od dziecka pewnej większej dojrzałości psychicznej, uczuciowej i poznawczej oraz zdolności do refleksji (1994). W innym wypadku, zamiast oddzielenia tych dwóch światów, dziecko może sobie stworzyć na tle tego rodzaju makabresek regularny świat pełen okrucieństwa i rozmaitych upiorów.

c)terapeutyczna

      Baśń wielostronnie oddziałuje na rozwój dziecka. Surowy porządek moralny panujący w fantastycznym świecie baśni porządkuje dziecięcy obraz świata rzeczywistego, w którym nie zawsze styka się ono z ich przestrzeganiem. Umacnia też wiarę dziecka w dobro i sprawiedliwość, w sensowność poświęcenia (Tyszkowa, 1978: 150). Treści bajek, których dziecko słucha, stają się dla niego przedmiotem dalszego, wewnętrznego opracowania, persewerują w jego pamięci i wyobraźni, a także przenikają do tematyki zabaw. Te wszystkie czynniki sprawiają, że przeżycia związane z literaturą baśniową mogą wywierać silny wpływ na kształtowanie przeżyć uczuciowych oraz ustosunkowanie do świata i modelowanie postaw (por. Tyszkowa, 1978).
      Przyswojenie przez dziecko podstawowych kodów, znaków, symboli kulturowych w trakcie obcowania z baśnią, przygotowują je do odbioru literatury pięknej a także innych form sztuki, pozwalając w toku całego życia czerpać z bogactwa kultury.

Świat dziecka jest już przesiąknięty fantazją, pierwotnie mało rzeczywisty, więc sztuczne wzbudzanie krytycyzmu nie przyniesie spodziewanych efektów. Powinniśmy podążać za dzieckiem, mówić do niego językiem, który jest dla niego zrozumiały, otwierając przed nim świat taki, jaki go interesuje. Powinniśmy rozszerzać pojęcia, krok po kroku zbliżając się do obiektywnej rzeczywistości.
   

  Nie zgadza się z tym poglądem autorka artykułu pod tytułem "Pożytki z baśni płynące", Marlena Kossakowska, która bardzo często powołuje się na poglądy B. Bettelheima. Twierdzi on, że nie powinniśmy szczędzić naszym dzieciom żadnych drastycznych elementów pochodzących z baśni. Jego zdaniem, kiedy omijamy w baśni takie momenty, próbujemy izolować dzieci od ciemnych stron życia ludzkiego, a zwłaszcza od pytania o śmierć…Baśń może nauczyć dziecko jak sobie radzić z życiowymi problemami.

 d) światopoglądowa- poznawcza  

Baśnie przedstawiają i utrwalają w fantastycznej formie poglądy na stosunki międzyludzkie to, co w życiu człowieka ważne i o co warto zabiegać.

Człowiek staje się (...) człowiekiem poprzez i dzięki przyswajaniu osiągnięć kulturowych ludzkości w toku swego rozwoju ontogenetycznego. Pomagają mu one w ustaleniu określonych stosunków ze światem otaczającym i w rozwoju własnej osobowości (Tyszkowa, 1978:138). Dziecko, które osiągnęło wiek przedszkolny jest otwarte i wrażliwe na sztukę w przeróżnych jej formach. Szuka intensywnie sytuacji i przeżyć, które umożliwią mu osiągnięcie poczucia własnej tożsamości. Wiąże się to ze szczególnym zapotrzebowaniem na wzorce osobowe i wzory postępowania, dzięki którym dziecko może osiągnąć postępy w rozwoju. Baśnie zawierają (...) wzory w formie upersonifikowanej, symbolicznej i sfabularyzowanej, dzięki czemu w sposób szczególny odpowiadają rozwojowym potrzebom dzieciństwa (Tyszkowa, 1978: 142). Dzieci poszukują w baśniach nowych doświadczeń, które pozwolą im opanować i zrozumieć świat przeżyć ludzkich i świat społeczny.

Dobrze dobrane bajki i opowiadania rozszerzają zakres doświadczeń dziecka

Prof. Stefan Szuman uważał, że najważniejszym zadaniem bajki jest nie tyle pouczenie, lecz przybliżenie dziecku doświadczeń, zdarzeń i przeżyć innych ludzi. W baśniach ukazuje się w psychologicznej formie to, co istotne dla człowieka, co odnosi się do jego ludzkiej egzystencji: problem dobra i zła, dobroci i podłości, sprawiedliwości i niesprawiedliwości, szczęścia i nieszczęścia. Dziecko poprzez recepcję baśni rozszerza zakres swoich przeżyć, budzą się w nim nowe problemy i niepokoje, które stara się zaspokoić w kontaktach z innymi ludźmi, a także w sztuce i działaniu. Ze słuchaniem bajek wiążą się u dziecka pierwsze, bardzo silne, emocjonujące przeżycia estetyczne. Przysłuchując się opowiadaniu dobrych, wartościowych bajek ludowych czy czytaniu utworów wielkich bajkopisarzy, jak na przykład Andersena, dziecko staje się po raz pierwszy odbiorcą głęboko do niego przenikających utworów literatury pięknej. Nawet bardzo fantastyczne bajki zapoznają w rezultacie dziecko nie z czym innym jak z życiem, a każde z nich rozszerza horyzonty doświadczenia dziecka (Szuman,1958: 16).

Dzięki przeżyciom literackim w trakcie spotkania z baśnią, u dzieci kształtują się zdolności poznawcze takie jak: zdolność ujmowania problemów i zjawisk rzeczywistości bez konieczności ich pełnego werbalizowania i wnikliwej analizy, myślenie intuicyjne. Bajka magiczna w życiu dziecka pełni także rolę schematu porządkującego, integruje i kompensuje braki doświadczeń w realnym życiu. Zdaniem prof. Szumana każde opowiadanie jest dla dziecka bajką, która jest zasadniczym sposobem pouczania i kształcenia dziecka przez słowo.

Bajka i baśń spełniają rolę psychoterapeutyczną, pomagają bowiem odnaleźć w wyimaginowanym świecie swoiste antidotum na to wszystko, co w społecznej czy rodzinnej rzeczywistości budzi protest i staje się źródłem udręki. Ważną rolę w tej autoterapii przypisują tekstom bajkowym i baśniowym przedstawiciele szkoły psychoanalitycznej. Przedstawicielem jej jest B. Bettelheim, dostrzegający w lekturze bajek i baśni istotną pomoc w przeciw działaniu lękom czy nawet stanom neurotycznym u dzieci.

Wśród odmian bajek ludowych największym zainteresowaniem cieszy się bajka magiczna (baśń) ze względu na charakterystyczną poetykę, typowość bohaterów, epickość, żywość akcji (przewaga dialogu), stabilność budowy. Ostatnia cecha dała impuls do badań strukturalnych, zapoczątkowanych w 1927 przez etnografa radzieckiego W. Proppa(j.w.)

Literackie adaptacje wątków ludowych nastręczają wiele trudności, zwłaszcza że bajka, której słuchaczami dawniej byli głównie dorośli, stała się obecnie domeną odbiorcy dziecięcego.

Bajka magiczna (np. Kopciuszek, Zabójca smoka, Jaś i Malgosia, Brat-baranek) w swym dawniejszym kształcie wygasa, spotyka się ją w terenie coraz rzadziej, a sygnałem jej zaniku jest dezintegracja wątków, z których pozostają osobno opowiadane jej części składowe, zwane motywami.

5.Baśń i bajka a mit.
     Bogusław Żurakowski podaje idee takich wartości jak mityczność, ludyczność i dydaktyzm. Roland Barthes sformułował trójwymiarowy schemat mitu:

Mit to system szczególny, ponieważ tworzy się wychodząc z łańcucha semiologicznego, który istniał przed nim: jest to wtórny system semiologiczny. To, co jest znakiem w pierwszym systemie (a więc całość skojarzeniowa pojęcia i obrazu), staje się zwykłym elementem znaczącym w drugim (cyt. za: Żurakowski, 1985: 51).

Bardzo często elementem znaczącym w baśniach czy bajkach dla dzieci jest zwierzę, ptak, owad, przedmiot, roślina. Przypisuje się im charakterologiczne lub magiczne cechy, zależnie od tego, czy jest to bajka zwierzęca czy bajka magiczna (baśń).

Mitologizm bajki dla dzieci w warstwie elementów znaczonych odznacza się konsekwentnie odniesieniem do osobowości i świata dziecka.

Upersonifikowane zwierzęta, ptaki, owady, rośliny, przedmioty prezentują sobą odwieczny mit osoby jako podmiotu świat; w bajce dla dzieci osobą tą jest dziecko. Podmiot dziecięcy wyznacza zarazem granice mitu bajki dla dzieci (Żurakowski, 1985:53).

W baśniach często występuje kilka elementów znaczących jednocześnie np. pierścień, lampa i duchy w "Baśni o Aladynie i o lampie cudownej", potwór i dobre serce dziewczyny w baśni "O córce kupca i o potworze". Oprócz mitologizmu możemy dostrzec w baśniach zbieżność z pierwotną komedią, nazywaną przez Żurakowskiego "komizmem".

Według tego autora świat bajki skonstruowany jest na przeciwieństwie: równocześnie jest mityczny i zabawowy. Zabawa poprzez swoją obecność w kontekście mitycznym utworu jest znakiem dziecięctwa. W baśniach natomiast można dostrzec cudowność jako jakość estetyczną - tutaj zabawowość polega na iluzyjności i uproszczeniu mitycznego świata do możliwości percepcji dziecka.

-Funkcja wychowawcza bajki magicznej polega na tym, że wartości, które funkcjonują w świecie rzeczywistym, utrzymują swoją wartość w innych układach rzeczywistości. Wartości bajek dla dzieci odnoszą się do dziedziny etyki, obyczaju. Morał w bajkach dla dzieci jest dostosowany do możliwości odbioru dziecka. Dlatego bajki stanowią odpowiedź na potrzeby literackie małego odbiorcy.

Bajka zwierzęca.

Bajka jest jednym z głównych gatunków literatury dydaktycznej. Ma postać krótkiej powiastki wierszem lub prozą, zawierającej naukę moralną przekazaną na końcu lub niekiedy na początku utworu. Jej bohaterami są zwierzęta, ludzie, rzadziej rośliny czy przedmioty.

Najbardziej rozpowszechniona jest bajka zwierzęca, w której postacie zwierząt występują jako odpowiedniki różnych typów ludzkich, a relacje pomiędzy nimi stanowią odwzorowanie społecznych stosunków i instytucji. Zwierzęta reprezentują określone cechy ludzkich postaw i charakterów - lis jest przebiegły, mrówka pracowita, sowa mądra.

Bajka zwierzęca

Jest to krótka powiastka wierszem lub prozą, najstarsza z form bajki ludowej.

Bohaterami bajki zwierzęcej są zwierzęta o cechach ludzkich. Stosunki panujące w społeczności zwierząt mają ukazać stosunki społeczne w świecie ludzi. Bajka zwierzęca zmienia wyobrażenie zwierzęcia w znak umowny. Nazwa zwierzęcia ma sugerować zespół pewnych ludzkich cech moralno-psychologicznych, np. lew jest uosobieniem odwagi, mrówka - pracowitości, lis - przebiegłości, zając - tchórzliwości.

Stosowanie w bajkach zwierzęcych stałego przyporządkowania określonej masce zwierzęcej (mającej dosłowne, oczywiste znaczenie) sensu ukrytego, domyślnego czyni z niej utwór alegoryczny.

Bajka zwierzęca ma pouczać o szkodliwości czy pożyteczności zachowań. Przekazuje w postaci morału, umieszczonego zwykle na końcu utworu, jakąś zasadę etyczną lub wskazówkę postępowania. W tego typu bajkach są przedstawione dwa przeciwne stanowiska, po to, aby czytelnik na podstawie przeciwstawienia wysnuł właściwą naukę. Maska zwierzęca chroniła tych, którzy za pośrednictwem bajki poddawali krytyce współczesny im ustrój.

Za twórcę bajek zwierzęcych uznaje się bajkopisarza greckiego Ezopa (VI w. p.n.e.). Bajki Ezopa przyswoił w Polsce Biernat z Lublina (początek XVI w.). Najwybitniejszym bajkopisarzem rzymskim był Fedrus (I w. p.n.e./I w. n.e.).

W czasach nowożytnych do najpopularniejszych twórców bajki zwierzęcej należał poeta francuski Jean de La Fontaine (XVII w.), który kontynuował typ bajki narracyjnej, krótkiej, wierszowanej noweli o prostej fabule.

W niemieckiej literaturze bajki zwierzęce upowszechnił dramatopisarz G. E. Lessing (XVIII w.), który ukształtował model zwięzłej bajki epigramatycznej.

Twórcą rosyjskiej bajki zwierzęcej był poeta I. Kryłow (XVII w.).

W Polsce autorami znanych bajek zwierzęcych byli między innymi: I. Krasicki, S. Trembecki, A. Mickiewicz, A. Fredro, J. Lemański, B. Hertz.

Bibliografia

Bettellheim B. (1985) Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartości baśni. Warszawa, PWN.
Przetacznik - Gierowska M., Włodarski Z. (1994) Psychologia Wychowawcza. Warszawa, PWN.
Szuman S. (1958) O mitologicznych, fantastycznych oraz realnych wartościach bajek dla dzieci. Nowa Szkoła, nr 2, s.14 - 17.
Żurakowski B. (1985) Wartości bajek dla dzieci. W: J. Papuzińska, B. Żurakowski (red.) Wartość literatury dla dzieci i młodzieży. Warszawa - Poznań, PWN.

---