Wstęp

Dziecko w sposób naturalny jest twórcą. Mogą temu zaprzeczyć jedynie ci, którzy nigdy nie obserwowali swobodnej zabawy małych dzieci, albo ci, którzy ją oglądali w postaci już wypaczonej przez przymusowe oddziaływanie otoczenia. U dziecka, podobnie jak u człowieka dorosłego, umysł przejawia się swobodnie i wielokierunkowo, zawsze w jakiś sposób, z wyjątkiem sytuacji, gdy człowiek dorosły niszczy go w swym dążeniu do podporządkowania sobie wszystkiego. Istnieje podstawowa różnica między naturalną aktywnością u człowieka dorosłego i u dziecka. W swoich banalnych czynnościach życiowych dorosły nie może zajmować się tworzeniem idei, form czy zachowań. Dla rozwiązywania prostych problemów, wymykających się codziennej rutynie, wystarczają mu recepty i wzory, należące do jego osobistego doświadczenia, i nieustannie odnawiany wykład informacji i nowych wzorów, jakie przynoszą te informacje i narzucają je drogą sugestii.

Niniejsza praca poświęcona została problematyce twórczości literackiej dzieci i młodzieży. Praca zawiera dwa rozdziały, w pierwszym rozdziale ukazane zostaną teoretyczne zagadnienia związane z poetycką ekspresją dziecka, w kolejnym rozdziale przedstawione zostaną badania, w których przedstawione są czynniki powstawania twórczości, rodzaje owej ekspresji itp.

1. PROBLEMATYKA TWÓRCZOŚCI LITERACKIEJ DZIECI

1.1. TEORETYCZNE PODSTAWY POETYCKIEJ EKSPRESJI DZIECKA

Postawa twórcza musi w sposób konieczny prowadzić do tworzenia form wyrażających, w języku dostępnym dla innych, intencje twórcy. Pedagogika tradycyjna podkreślała dotychczas zdolność dziecka do receptywności i do ilościowego wchłaniania, co miało zapewnić skuteczność wychowania, natomiast nowe wychowanie akcentuje zwłaszcza zdolność dziecka do ekspresji i jakości rzeczy wyrażanych. W szkołach aktywnych dzieci oddają się zajęciom ekspresyjnym w zakresie słowa mówionego i pisanego, plastyki, gestu itp., a badania prowadzone nad nauczaniem języka ojczystego wskazują na rolę ogólnej pedagogiki ekspresji i komunikowania, co jest już więcej niż tylko programem. Ale termin ekspresja nie jest tak łatwy do zdefiniowania. Jest wiele źródeł, w których można znaleźć definicje tegoż pojęcia, i tak np. w kręgu filozofii i estetyki przeciwstawiano pojęcie ekspresji w odniesieniu do dwóch postaw człowieka- czynnej i biernej. Jak pisze Semenowicz: „Ekspresję rozumiano jako czynność wyrażania siebie, a odpowiadał jej zespół sztuk ekspresyjnych: muzyka, taniec, śpiew (…) w tańcach i śpiewach religijnych wyrażano uczucia w tym celu, aby się od nich uwolnić, aby oczyścić z nich duszę i przynieść jej ukojenie.” Język polski nadaje słowu ekspresja znaczenie ustalone przez teorię sztuki, i brzmi ono następująco: „ wyrazisty i sugestywny sposób wyrażania uczuć; jest to siła wyrazu”. W psychologii, psychiatrii słowo ekspresja nabiera znaczenia terapii i rozumiana jest „ jako indywidualna wypowiedź uzewnętrzniająca podświadome warstwy psychiki umożliwia wyzwolenie się od nagromadzonych, często już zahamowanych i utrwalonych, napięć psychicznych, pozwala na obiektywniejsze spojrzenie na ukryte konflikty i przeżycia, a jednoczenie stanowi czynnik kompensacyjny, wyrażający się możliwością realizowania w wyobraźni różnych nie spełnionych w rzeczywistości zamierzeń i pragnień. Ekspresja pomaga w podniesieniu zaniżonego poczucia wartości i przywróceniu równowagi między procesami pobudzania i hamowania, między strefą intelektualną i emocjonalną.” Wykorzystywanie przez pedagogikę wychowawczych i kształcących funkcji ekspresji wiąże się z potrzebą kształtowania postaw twórczych nieodzownych we współczesnym świecie. Szerokie zastosowanie ekspresji w pracy szkoły i przedszkola stwarza korzystne warunki nie tylko dla naturalnie umotywowanego i emocjonalnie zaangażowanego działania dziecka, ale ponadto pozwala na lepsze funkcjonowanie procesów poznawczych. Na podstawie powyższych rozważań można sprecyzować pojęcie - ekspresji dziecka i jej funkcję kształcąco - wychowawczą. Semenowicz określa ekspresję dziecka „ nie tylko jako spontaniczną wypowiedź jego osobistych przeżyć i doznań, ale jednocześnie odbicie rzeczywistego świata, obrazy życia dziecka w środowisku oraz element intensyfikujący procesy poznawcze. Ekspresja staje się nie tylko elementem emocjonalnym, ale również intelektualnych i czynnikiem współdziałania społecznego. Poprzez ekspresją własną dziecko w takim rozumieniu lepiej poznaje świat zewnętrzny wypowiadając samo siebie, a jednoczenie uzewnętrzniając się nawiązuje kontakt z rówieśnikami i dorosłymi, którzy je otaczają. Jest to również próba wiodąca do wykształcenia nawyków postawy twórczej w stosunku do różnych dziedzin życia.”

Ta pobieżna analiza niewątpliwie wystarczy dla oświetlenia tego, co jest szczególnie ważne w wychowaniu. To wszystko co należy do wewnętrznego świata dziecka, musi mieć możność uzewnętrznienia, przeniesienia po to, by twórczość z wyobraźni została powołana do istnienia, a także i po to, by mogła oświetlić się i odnowić. Ekspresja twórcza jest osiągnięciem normalnym, trzeba nawet powiedzieć koniecznym dla funkcjonowania postawy twórczej. I ostatecznie liczy się tylko to konkretne osiągnięcie.

W wychowaniu trzeba przypisywać podstawowe znaczenie twórczej ekspresji dziecka, zarówno jako procesowi psychologicznemu, jak też z uwagi na jej produkt materialny, wywodzący się z jego samego. Zabawy ekspresyjne sprzyjają podwójnej czynności przyswajani i przystosowywania się do świata, zaspokaja ją dziecięcą potrzebę przenoszenia własnego świata wewnętrznego ku innym ludziom po to, żeby stamtąd z kolei otrzymać nowe bodźce. Trzeba jak najbardziej zachęcać do zabaw ekspresyjnych (wie o tym dobrze przedszkole i doskonale realizuje tę zasadę). W tej dziedzinie wyobraźnia człowieka dorosłego i odpowiednia orientacja na temat wzorów mogą odegrać ważną rolę.

Twórcza ekspresja u dziecka, w naturalny sposób twórczego, zależy od trzech podstawowych warunków, koniecznych jeśli nie wystarczających , które -wszystkie trzy wiążą się z poglądem, iż ekspresja ma sens i może istnieć wyłącznie w „sytuacji”.

Z ekspresją poetycką ściśle związane jest pojęcie sfery uczuciowej i jej różnorodnych przejawów, Rubinsztajna, wyróżnił rozmaite jej poziomy: po pierwsze, poziom organicznej wrażliwości uczuciowej (fizyczne odczuwanie zadowolenia lub niezadowolenia związane z bezprzedmiotowymi potrzebami organicznymi). Po drugie, poziom uczuć przedmiotowych wyrażających świadome przeżywanie stosunku człowieka do świata. (Jeżeli dziecko w swej poezji wyraża podziw dla dzielnej załogi kutra rybackiego walczącej ze sztormem, to nawet gdy ta sytuacja istnieje tylko w wyobraźni małego autora, przeżycie jego jest ukierunkowane na przedmiot, który je wywołał. W zależności od sfery przedmiotowej, do której przeżycia się odnoszą, następuje zróżnicowanie na przeżycia estetyczne, intelektualne i moralne. Po trzecie, istnieją jeszcze przeżycia ponadprzedmiotowe, bardziej ogólne, takie jak humor, ironia, wzniosłość i tragizm, które wyrażają mniej lub bardziej trwałe postawy światopoglądowe osobowości.

S.L. Rubinsztajn definiuje przeżycie jako „ zdarzenia psychiczne tkwiące korzeniami w indywidualnej historii osobowości, przy czym jeżeli nawet nie każde uczucie jest przeżyciem, niepowtarzalnym zdarzeniem w duchowym życiu osobowości, to każde przeżycie, czyli zjawisko psychiczne o wyraźnie zarysowującym się charakterze osobistym, należy - z całą pewnością- do sfery uczuciowej.

2. WYOBRAŹNIA I MYŚLENIE DZIECKA

Obserwacja procesu twórczego u dziecka zdaje się wskazywać na to, iż siłą, która uruchamia dziecięcą ekspresję, jest przede wszystkim wyobraźnia dynamizująca i intensyfikująca myśli i uczucia. U młodszych dzieci wyraża się ona najczęściej w zabawie, u starszych dzieci w marzeniu.

Istnieje wiele sposobów klasyfikacji wyobraźni jednak dla pedagogiki największe znaczenia przedstawia jej podział według stosunku do rzeczywistości i do działania zmierzającego do wprowadzenia marzeń w życie. W ten sposób odróżnić można puste, bezczynne marzycielstwo, którego jedynym celem jest odgrodzenie od realnego czynu, a także wyobraźnię twórczą, która nawet w największej fantazji tworzy marzenia, stanowiące impuls do działania, aby je urzeczywistnić.

Pierwszy rodzaj wyobraźni spotyka się często u ludzi dotkniętych zbyt ciężkimi przeżyciami, u kalek i dzieci przewlekle chorych, dla których fantazja jest pewnego rodzaju ucieczką od dokuczliwej sytuacji życiowej. U ludzi zdrowych, twórczych wyobraźnia zawsze jest związana z działalnością , z chęcią przekształcenia marzeń w czyny. Wyobraźnia i twórczość są ze sobą bardzo ściśle związane, a zależność ich polega przede wszystkim na tym, że wyobraźnia kształtuje się i rozwija w procesie działalności twórczej.

Niewątpliwie największa przydatność wyobraźni twórczej przejawia się w twórczości artystycznej, ale nie mniej jest ona potrzebna , chociaż w innej postaci, w działalności naukowej i technicznej. Tę rolę wyobraźni wysoko ocenił W.I. Lenin, gdy pisał: „Niesłusznie sądzą ludzie, że fantazja potrzebna jest tylko poecie. Jest to głupi przesąd. Jest ona potrzebna nawet w matematyce; nawet wynalezienie rachunku różniczkowego i całkowitego byłoby niemożliwe bez fantazji”.

Bardzo duża jest rola wyobraźni w procesie rozwoju myślenia dziecka i w uczeniu się, pomaga ona bowiem przyswajaniu wiadomości z różnych dziedzin, które wymagają wyobrażenia sobie miejsc i sytuacji wykraczających poza własne doświadczenia i spostrzeżenia dziecka np. w historii czy geografii. W nauce o literaturze wyobraźnia pomaga wczuć się w przeżycia i myśli innych ludzi, w matematyce umożliwia wyprażenie sobie konkretnych rozwiązań trudnych problemów. W wychowani moralnym wyobraźnia twórcza oddaje również poważne usługi. Umiejętność wyobrażenia sobie skutków swoich poczynań pozwala na uniknięcie wielu konfliktów w stosunkach międzyludzkich, chroni przed ryzykanctwem. Przede wszystkim jednak wyobraźnia jest nieodzownym warunkiem wychowania estetycznego. Bez dobrze wykształconej wyobraźni nie może być mowy ani o wrażliwości na odbiór sztuki, ani tym bardziej o własnej twórczości artystycznej.

Wyobraźnia twórcza w połączeniu z zaangażowaniem uczuciowym mobilizuje tak ważne w procesie nauczania dyspozycje psychiczne, jakimi są uwaga i pamięć.

1.3. MOWA I STYL WYPOWIEDZI DZIECKA

Dziecko tworząc swe utwory mówione, śpiewane czy pisane operuje słowami i zachodzącymi między nimi związkami, podobnie jak posługuje się farbą i pędzlem przy malowaniu.

We współczesnym świecie zarysowuje się tendencji do zastępowania żywej mowy rożnego rodzaju symbolami złożonymi ze skrótów, obrazów, kolorów, dźwięków, co przyczyni się w jakiś sposób do deprecjacji języka.

Pierwotne opanowanie żywej mowy przez dziecko odbywa się w procesie umotywowanej czynności komunikowania się z otoczeniem . Po okresie tzw. „przedmowy” na którą składa się gaworzenie, naśladowanie dźwięków proponowanych dziecku przez dorosłych, następnie okres specyficznego szyfru dziecięcego(drugi-trzeci rok życia), nazywającego się „małą mową”. Opiera się ona na naśladowaniu głosów przyrody - piesek otrzymuje nazwę hau-hau, krowa - muu, samochód - tut-tut, a lokomotywa - puf-puf itp. W tym też okresie można zaobserwować skłonność dziecka do swego rodzaju teatralizacji, to znaczy do mówienia popartego gestami rąk i ruchami całego ciała, co świadczy o jeszcze dość znacznych trudnościach językowych. Następuje potem okres aktywnych pytań dziecka o nazwy przedmiotów, a także niekończące się cykle pytań „dlaczego”, przy pomocy których dziecko zaczyna poznawać otaczającą je rzeczywistość. Dziecko do końca wieku przedszkolnego dysponuje zasobem ok. 3000 słów, a słownik jego rozszerza się w następujących latach i osiąg około czternastego roku życia w przybliżeniu 19 000 słów.

W czwartym, piątym roku życia obserwuje się swoiste słowotwórstwo polegające z jednej strony na niewiedzy i naiwnej logice dziecka, a z drugiej strony na chęci odkrycia właściwego słowa, zrozumiałego dla otoczenia. Takie niezwykłe twory językowe, jak „odświecić” lampę w przeciwieństwie do zaświecić, albo „siostrki” jako odpowiednik bratków (kwiaty), a także tworzenie liczby mnogiej od nie istniejących w rzeczywistości nazw, jak np. „mamuty i „tatututy” są często spotykanymi zdarzeniami słownymi w życiu małych dzieci.

Charakterystyczną cechą wieku przedszkolnego jest również zabawa w rymowanie, kalamburzenie i w ogóle różnego rodzaju manipulowanie usłyszanymi słowami. Niektóre słowa mają szczególny urok dla dziecka, które bawi się nimi powtarzając j w różnych wersjach i z różnymi przyśpiewem.

Innym przykładem, który już można zaliczyć do poetyckiej twórczości, są spontaniczne „wykrzykiwanki” lub „śpiewanki”, małe utwory, czasem rymowane, o charakterystycznym rytmie.

Szczególną formę twórczości słownej małego dziecka stanowi monolog. Dziecko wypowiada go, lub monotonnie wyśpiewuje, kiedy w samotności pochłonięte jest jakąś długotrwałą zabawą. Piaget tłumaczy to zjawisko egocentryzmem dziecka, zgodnie ze swoją koncepcja rozwoju mowy- od mowy egocentrycznej przy której dziecko konstruuje wypowiedź ze swojego punktu widzenia nie licząc się ze słuchaczem, do mowy uspołecznionej, w której dziecko uwzględnia punkt widzenia drugiego człowieka i zwraca się do słuchacza.

Dalszym etapem rozwoju mowy jest mowa fleksyjna. Po raz pierwszy otwiera się tu droga do odzwierciedlenia stosunków, tzn. do głównej treści myślenia. Każde zdanie przedstawia nie tylko jakieś rzeczy czy zjawiska, lecz zarazem ich związki i zależności, choćby w stosunku podmiotu i orzeczenia, rzeczownika i przydanego mu przymiotnika lub liczebnika. Szczególnie ważną rolę odgrywają tu spójniki itp. Części mowy, które dziecko poznaje w pierwszych latach nauki szkolnej i zastępuje nimi z wolna jedyny dotychczas stosowany w swych opowiadaniach spójnik „i”, ucząc się stosować spójniki takie jak : ponieważ , jeżeli, gdyby itp. Dziecko wykrywa zjawiska wzajemne zależności, konieczności, warunkowości czy następstwo.

4. CO DZIECKO UWAŻA ZA POEZJĘ

Dziecko uważa, za poezję każdą wypowiedz odbiegającą od mowy potocznej, rymowaną lub nie rymowaną, która ma w sobie coś z marzenia, z piosenki, zawiera rytm i melodię słowa, jest wyrazem serca przepełnionego radością, zachwytem, czy też smutkiem, tęsknotą, niepokojem, a nawet buntem.

Poezja sjest dla dziecka ekspresją tego, co mały autor widzi i odczuwa, gdy zamknie oczy lub wznosi je do nieprzeniknionych granic nieba, tego, co słyszy, gdy „wchodzi w siebie”, aby posłuchać tajemniczych głosów własnych marzeń i refleksji.

Przykład: Moje piosenki

Ja mam główkę pełną piosenek,

Ale nie mówię ich nikomu.

W nocy są ze mną w łóżku

I opowiadają mi

O zimie

O wiośnie

I o lecie.

Rano są jeszcze przy mnie,

Żeby mnie obudzić.

Janek, 8 lat

Rożne też w różnych okresach funkcje przypisywano poezji. Miała być intymnym wyznaniem, filozoficzna medytacja czy wezwanie do czynu. Występowała zaś w różnych postaciach: w powiązaniu z muzyka- tekst pieśni- lub samodzielnie- twórczość mówiona czy pisana. Zawsze jednak myślano o poezji jako o wypowiedzi subiektywnej, dającej taki obraz świat, który nosi wyraźne piętno osobiste autora, choć stopień tego subiektywizmu bywał rozmaity, od ledwo zauważalnego, w poezji klasyków, do świadomie eksponowanego, w twórczości romantyków i wielu nurtach poezji współczesnej. Subiektywizm ten jest wyrażany w różny sposób- w bezpośredniej deklaracji emocjonalnej, w kształtowaniu obrazu poetyckiego, w stosunku do tworzywa i takim formułowaniu języka, by nie dał się sprowadzić do żadnych innych form wypowiedzi.

Najmłodsze dzieci, przedszkolne, są jakby zafascynowane dźwiękami słów układającymi się w sposób inny niż w mowie dnia codziennego. Jest w tym dla nich jakaś magia, element przemawiający do wyobraźni za pomocą zmysłu słuchu, w czym znajdują szczególną przyjemność. Dzieci z niższych klas szkolnych szukają poezji, obok melodii słowa, obrazów ukazujących im znane przedmioty i zjawiska w jakie s nowy, niezwykły sposób, a również pewną wagę przywiązują do fabuły utworu.

1.5. O CZYM MÓWIĄ POEZJE DZIECI

Dzieci starsze najchętniej sięgają do formy poetyckiej wtedy, gdy je coś głęboko wzrusza, niepokoi, interesuje, cieszy lub oburza. W pewnym stopniu wchodzi tu w grę również czynnik oceny estetycznej (o czym można pisać pięknie), a także czynniki motywacyjne ( chęć utrwalenia chwili wzruszenia, przekazania innym swych przeżyć i myśli). Dziecko przedszkolne mówi, maluje, śpiewa i tańczy tak samo naturalnie, jak oddycha. Wyraża po prostu swa radość, ciekawość czy zdumienie. Dla dzieci najmłodszych jest sprawą zupełnie obojętną, kto będzie odbiorcą ich utworu- odbiorca nie jest im potrzebny. Ich wypowiedzi są fragmentem czy okruchem jakiejś chwili zabawy, nie uświadomionego wzruszenia związanego z aktualną działalnością. Utwory przedszkolaków najczęściej są związane z zabawą, elementami baśniowymi, zwierzętami lub prostymi i bliskimi zjawiskami atmosferycznymi, jak świecące słońce, deszcze, śnieg czy wiatr.

Przykład: Chodzi bocian po łące.

Szuka żabek w trawie.

Nie znalazł żadnej żabki

I odleciał dalej.

Sławek, 6 lat

Utwory dzieci szkolnych, od najniższej klasy poczynając maja już tytuły. Jest to prawdopodobnie związane z oglądaniem i czytaniem wierszy w czytance i pisemkach dla dzieci. W tytułach poezji dzieci z klas niższych zwraca uwagę często występujący zaimek dzierżawczy „mój”. Spotykamy wiec takie tytuły jak „ Mój piesek, Mój kotek” itp.

Mniej więcej od klasy czwartej zaimek „mój” zaczyna przybierać postać „nasz” np. :”Nasza klasa, Nasza pani, Nasz zajączek” itp., co dowodzi, że dziecko powoli odchodzi od swej indywidualnej rzeczywistości do rzeczywistości zbiorowej, bardziej uspołecznionej.

Wielkim powodzeniem cieszą się u dzieci w tym wieku wszystkie tematy związane z życiem przyrody. Szczególną uwagę zwracają one na to, co kolorowe, co dźwięczne. Jest to zgodne z rozwojem myślenia, wyobraźni i uczuć dziecka w tym okresie, w którym całą jego uwaga jest skierowana przede wszystkim na zewnątrz na otaczający świat.

Przykład: Deszcz

Deszcz pada i pada

Kropla po kropli.

Na ulicy błyszczące kałuże

Wielkie jak rzeka.

Kropla deszczu spadła

Na okrągły liść nasturcji.

Liść zachwiał się

I kropla spadła

Gdzieś niżej

Na pomarańczowy kwiat.

Deszcz pada i pada,

A kałuże są coraz większe

I zupełnie niebieskie.

Halinka, 11 lat

1.6. ŚRODOWISKO W POEZJI DZIECI

Przegląd utworów dzieci według pochodzenia społecznego ich autorów wykazał, że sposób wyrażania się i rodzaj oraz zasób słownika dzieci są uwarunkowane środowiskiem rodzinnym. Dzieci ze środowisk miejskich, w których książki , radio i telewizja, są na co dzień dostępne, maja bogatszy i bardziej wyszukany słownik, wypowiadają się łatwiej, mają więcej niektórych wiadomości technicznych niż dzieci w tym samym wieku ze środowisk wiejskich. Za to te ostatnie mają wyraźną przewagę w zakresie doświadczeń przyrodniczych, zdają się być bardziej wrażliwe na piękno przyrody, i znają dużo legend, baśni, klechd, podań. Są też na pewno szczersze w swych wypowiedziach, jeśli w bezpiecznym klimacie zaufania szacunku przezwyciężają swą pierwotną niechęć do wyrażania uczuć. Dziecko wzrastające w otoczeniu ludzi inteligentnych i wykształconych którzy z nim i przy nim dużo rozmawiają, podsuwają mu książki, zabierają na koncerty, wystawy i imprezy kulturalne, odpowiadają na jego pytania- rozwija się prędzej i pełniej. Z dużą łatwością ubiera swoje myśli w słowa, ma nie tylko bogatszy zasób słownika, ale umie się nim sprawniej posługiwać. Niektóre dzieci młodsze ze środowisk inteligenckich, zwłaszcza wielkomiejskich, mówią i piszą znacznie łatwiej i piękniej niż ich starsi koledzy ze środowisk zaniedbanych kulturalnie. Te ostatnie wolą zazwyczaj wypowiadać się rysunkiem, rzeźbą lub haftem czy majsterkowanie. Dopiero później, gdyby w dobrym zespole klasowym ich życie wzbogaci się o nowe wartości przeżyć społecznych, kiedy rozwinie się zasób słownika i wiadomości ogólnych, kiedy nabiorą do siebie zaufania, zaczną się posługiwać słowem jako środkiem ekspresji. Bardzo często można jednak zaobserwować u tych dzieci, że nadal zaczynają swe wypowiedzi od ilustracji, do której dodają odpowiadanie w słowach. W poezjach dzieci wiejskich można niejedno krotnie dostrzec ślady związane z tradycjami folkloru sprawiające, że utwory ich przypominają czasem piosenki ludowe np. powtarzanie jakiś fragmentów na początku lub na końcu strofek. Jest to również widoczne w układzie rymów charakterystycznych dla poezji ludowej ( aa-bb lub ab-ab).

Przykład: Wiosna

Słonko okiem mruga,

Zniknęła szaruga.

Wszędzie jest wesoło,

Wszystko kwitnie w koło.

Skowronek już śpiewa,

Pachną kwiaty, drzewa.

Ziemia już paruje,

Wszystko się raduje.

Zosia, 11 lat

Treść utworów osłania zainteresowania dziecka, jego sposób myślenia, czasem pokazuje jego stosunek do rzeczywistości i jego marzenia o przyszłości (dzieci starsze). Przede wszystkim jednak z treści utworów możemy odczytać przeżycia małych autorów, oczywiście z tym zastrzeżeniem, że to co napisali jest zaledwie cząstką wzruszenia, które je skłoniło do wypowiedzenia się w poezji. Stwierdzić można ,że przeżycia dzieci odzwierciedlają się w ich utworach wykazują zgodność z rozwojem psychicznym w zakresie myślenia, uczuć, wyobraźni i mowy. Pewne kategorie przeżyć powtarzają się z mniejsza lub większa regularnością u wszystkich dzieci, inne są charakterystyczne tylko dla jednego okresu rozwojowego.

Przeżycia dzieci w ich poezjach

(według wieku autorów)

Rodzaj przeżycia	4-7 lat	8-11 lat	12-15 lat
Zabawowe, magiczne, fantastyczne Realistyczno- poznawcze (oparte na percepcji zmysłowej) Społeczne (stosunek do świata i ludzi, ich pracy, do wydarzeń społecznych i politycznych) Emocjonalne pozytywne (radość, zadowolenie) Emocjonalne negatywne ( smutek, lęk, tęsknota, bunt) Naiwno- filozoficzne (refleksje nad sensem życia, miłością przyjaźnią, śmiercią) Przeżycia estetyczne (wyrażające bezinteresowną pochwałę piękna)	21 5 4 23 2 6 19	5 19 12 10 6 4 17	- 9 13 7 17 15 14
	75	75	75

Najmłodsze dzieci przezywaj przede wszystkim treści zabawne, fantastyczne, baśniowe związane z mitycznym myśleniem polegającym na konsekwentnym braku podziału na to co realne i na to co idealne. Stanisław Szuman twierdzi, iż światopogląd małego dziecka jest magiczny, podobny do magicznego światopoglądu człowieka pierwotnego. Wszystkie zjawiska i procesy obserwowalne w przyrodzie dziecko tłumaczy sobie w sposób nadprzyrodzony. Cały jego świat jest ożywiony. Zwierzęta, kwiaty, słońce, wiatr, deszcz mają w oczach dziecka wszystkie znane mu cechy istot żywych. Pozmawiają z dzieckiem, bawią się z nim, są po to, aby mu służyć. W działalności twórczej małego dziecka dominują motywy osobiste i indywidualne, a jego przeżycia odbywają się na osi „ ja i świat”, moja działalności i świat, który mnie otacza.

Przykład: Gwiazdy

Gwiazdy tańczyły wkoło mnie,

A ja im powiedziałam:

Dzień dobry gwiazdy,

Bardzo was lubię.

Ewelina, 6 lat

W wierszach dzieci grupy przedszkolnej dominuje radość, zadowolenie, optymizm. Zabarwienie uczuciowe dodatnie jest charakterystyczne dla każdej działalności małych dzieci, i to nie dlatego, że nie mają one żadnych zmartwień, lecz, co charakterystyczne dla tego wieku, zapominają w mgnieniu oka o swym smutku. Obfite łzy zamieniają się w jednej chwili w najpromienniejszy uśmiech, wszystkie siły żywotne bujnego rozwoju u zdrowego, normalnego dziecka wyzwalają radość i zadowolenie.

Poezje dzieci małych ukazały jeszcze jeden rodzaj ich przeżyć, który określa się jako bezinteresowne przeżycie estetyczne, czyli „ pochwałę piękną”.

W grupie dzieci z młodszych klas szkolnych (8-11 lat), na czoło wysuwają się w poezjach przeżycia o charakterze poznawczym , opartym głownie na percepcji zmysłowej. Poglądy dziecka skierowane są na zewnątrz, przede wszystkim na świat przyrody.

W utworach zawarte są często piękne opisy przyrody zabarwione uczuciem pogody i spokojnej rześkości. Są to obrazy malowane słowami , realistyczne, nieraz bardzo dokładne, pełne kolorowych szczegółów.

Przykład: Sosna

Widziałam dużą sosnę

Z zielonymi gałęziami,

Które połamał zły wiatr.

Ludzie się nią zaopiekowali,

Złamane gałęzie poobcinali.

A teraz są na tej sośnie

Złote kawałki żywicy.

Można je nawlec na nitkę

I zrobić koraliki.

Jadzia, 9 lat

1.7. FORMA POEZJI DZIECIĘCYCH

Poetyka i wersyfikacja poezji dziecięcych przedstawia niezmierną różnorodność, przy czym do rzadkości należą utwory mieszczących się w ramach regularnych wzorów stosowanych w poezji ludzi dorosłych. Od wersów czterozgłoskowych do trzynastozgłoskowca, od wiersza mniej więcej regularnego do zupełnie wolnego, dzieci w swych utworach zdają się nieświadomie stosować wszystkie rodzaje weryfikacji znane w poezji. Większość utworów ma charakter wiersza wolnego, którego poetyckość różniąca go od prozy polega głównie na układzie graficznym, opartym na intonacyjnym członowaniu granic wersu przez zastosowanie przerzutni. Przerzucona cząstka zdaniowa ze względu na jej usytuowanie na końcu wersa, a przed końcem zdania znajduje się we wzmocnionej pozycji, którą czytelnik może mocniej lub słabiej wydobywać z kontekstu przy pomocy pauz lub zmian intonacyjnych.

Przykład: Jak słońce zaświeci,

To śnieg błyszczy jasno

Tysiącem odcieni.

Wtedy tylko można

Z radości szalonej

Zaklaskać w dłonie!

W poezji dzieci przerzutnia ma szczególne znaczenie jako środek wyrazu dużego zagęszczenia emocjonalnego, domagającego się ekwiwalentu intonacyjnego. Poezje dzieci są pisane wierszem nieregularnym i wolnym. Rytmika jest w nich wyznaczona napięciem uczuciowym i związaną z nim treścią. W utworach małych poetów odczuwa się bez wątpienia osłuchanie z pewnymi zachowaniami w pamięci i świadomości postaciami rytmicznymi, zestrojami akcentowymi, z jakim dziecko miało dotychczas kontakt słuchając lub czytając poezje.

Najbardziej spontaniczne jest poezja dzieci małych, mająca charakter żywiołowy. Nie znają one przeszkód, nie wahają się przed najdziwniejszym zestawem słów, podobnie jak ich malarstwo nie lęka się zadziwiających kształtów i zestawiania kolorów, z czego w końcu wychodzi zawsze swego rodzaju arcydzieło. Utwory małych dzieci są jak gdyby śpiewankami, wyrażającymi radosne przeżycia dziecka, które wyśpiewuje lub wytańcowuje swoją radość.

Chociaż w poezjach dziecięcych często można spotkać rymy nieco „wymuszone”, tj. wyrazy użyte dla samego rymowania, naciągnięte do aktualnej potrzeby. Dzieci bowiem nie wiedzą, że kryterium dobrego rymu jest przede wszystkim to, by wyraz był potrzebny jako odpowiednik myśli. Więcej wysiłku wkładają na ogół w treść utworu, w sens niż w dobór pięknych wyrażeń. Rytm zostaje zepchnięty do rangi drugorzędnej, a dziecko zmierza w kierunku wiersza zdaniowo- intonacyjnego.

Strofy występują tylko w nielicznych wierszach dzieci i wtedy są najczęściej czterowersowe, ale bywają i inne układy - od dwu do sześciu wersów, w różnych, bardzo dowolnych, zestawieniach, zastosowane bądź to dla ograniczenia pewnych treści, bądź dla stworzenia swoistego nastroju przez powtarzanie pewnych zespołów stroficznych np. na początku lub na końcu strofy.

Szczególną formą instrumentalizacji słownej jest onomatopeja, czyli dźwiękonaśladownictwo, którym dzieci posługują się dość często, aby oddać znakami różne dźwięki odbierane z otaczającego świata.

Przykład: Ty śpiewasz tak

Fiu ,fiu, fiu,

Tralla, lalla, la,

Właśnie tak. (…)

Ewa, 7 lat

Małe dzieci posługują się w swych wypowiedziach rysunkiem lub gestem jako środkiem uzupełniającym. Wiele wierszy najmłodszych dzieci powstaje w trakcie rysowania, w czasie zabawy lub tańca. W miarę rozwoju myślenia abstrakcyjnego i wzbogacania się słownika dziecko zaczyna posługiwać się wyrazami bliskoznacznymi, porównaniami, przenośniami, szukać trafniejszych określeń dla wiernego oddania swych myśli czy przeżyć.

Od najmłodszych lat dziecko usiłuje nawiązać kontakt z otoczeniem, przekazać mu swe myśli, pytania, żądania, lęki, radości, toteż wkłada wielki wysiłek twórczy w znalezienie właściwego określenia dla przedmiotów i zjawisk, których nazwy dotąd nie zna. Neologizmy dziecięce w rodzaju „Mamusia, zdejmij berecik z butelki” zamiast kapsel czy różne takie wyrażenia, jak „napaluszek”- naparstek, „nakluczyć i odkluczyć drzwi” wzruszają dorosłych , którzy najczęściej nie zdają sobie sprawy z tego, że dla dziecka jest to prawdziwy akt twórczy.

1.8. STOSUNEK DZIECKA DO WŁASNEJ POEZJI I DO POEZJI LUDZI DOROSŁYCH

Poezja małych dzieci jest dziełem najzupełniej spontanicznym. Dziecko małe wyśpiewuje lub wypowiada swój wierszyk dla samej przyjemności tworzenia.

Nie zastanawia się ani nad jego formą, ani nad jego dalszym losem. Jest on dziełem chwili i nastroju wynikającego najczęściej z zabawy.

Przykład: Było sobie kwiatków pięć,

Tylko pięć, właśnie pięć,

A ten piąty był najmniejszy,

Ale za to najładniejszy.

Ewa, 4 lata

Po chwili dziecko już nie pamięta swego utworu i nie potrafiłoby go powtórzyć w tym samy porządku. Zapomina o nim tak samo, jak zapomina o swoich rysunkach i unosi z tej twórczej działalności jedynie radość i zadowolenie. Zabawa jest dla dziecka koniecznością, jest sposobem nawiązania kontaktów i najprostsza formą własnej afirmacji. Jest też swoistym sposobem przeżywania emocji, które mogą się wyrazić w ekspresji słownej, plastycznej czy muzycznej.

Do twórczości poetyckiej małych dzieci można zaliczyć także odliczani istniejące we wszystkich językach świata. Stanowią one pod względem treści zestaw najbardziej nieprawdopodobnych, niezrozumiałych czasem słów, które dzieci dobierają jedynie ze względu na ich pobudzające do ruchu brzmienie i melodię.

Przykład: En,ten tinus

Tabaraka tinus

Tabaraka i tabaka

Raz, dwa, trzy.

1.9. UDZIAŁ NAUCZYCIELA W TWÓRCZOŚCI POETYCKIEJ DZIECKA

W stosowaniu swobodnej twórczości artystycznej dziecka trzeba pamiętać o kilku podstawowych zasadach warunkujących dobre wyniki. Pierwsza z nich jest zasada swobody. Dziecko powinno być przekonane że wolno mu naprawdę wybrać temat wypowiedzi zgodnie z jego potrzebami i chęciami, a również formę, jaką chce jej nadać. Nauczyciele nie wierzą w twórcze siły dziecka, nawet wtedy gdy pozwalają dzieciom pisać zadanie na tzw. Dowolny temat, nie mogą się wyzwolić od przekonania, że ta działalnością, trzeba pokierować w kierunku wymagań zawartych w programie nauczania. A więc piszą podobne zadania od czasu do czasu, i to nie wtedy, gdy dzieci pragnęłyby się wypowiedzieć swobodnie, lecz w wyznaczonych planem lekcyjnym godzinach. Pozostawiając uczniom swobodę w wyborze tematu, żąda się żeby wypracowanie było napisane według ustalonego schematu. W takim układzie nie ma miejsca na przeżycia emocjonalne, na wyobraźnię twórczą, na szczerą wypowiedź. Taka forma pracy niewiele ma wspólnego ze swobodną ekspresją bo brak w niej spontaniczności i szczerości. Druga zasada warunkująca ekspresję dziecka jest to stworzenie uczniom naturalnej motywacji dla ich wypowiedzi. Nikt, ani dziecko, ani człowiek dorosły, nie lubi robić rzeczy niepotrzebnych. Tylko zrozumiała motywacja i wynikające z niej emocjonalne zaangażowanie mogą sprawić, że stara się włożyć w swoja pracę cały wysiłek, na jaki go stać. Taką właśnie naturalną motywacja jest powiązanie praktyki swobodnego tekstu z gazetką szkolną i korespondencją międzyszkolna.

U najmłodszych dzieci w przedszkolu, ekspresja słowna jest całkowicie spontaniczna, związana z przeżyciami danej chwili, z zabawą baśnią i różnymi formami dziecięcej aktywności. Nauczyciel powinien włączać się w opowiadania dzieci podsycając ich wyobraźnię jakimś pytaniem, poprawiając błędy językowe i podsuwając nieznacznie nowe nazwy zjawisk i przedmiotów, o których pojecie dziecko już zdobyło, ale nie potrafi wyrazić słowami. Nauczycielka powinna notować co dzieci mówią, czy to bezpośrednio na ich rysunkach, czy też w specjalnym zeszycie. Posłuży to do lepszego poznania swych małych wychowanków, do wykrywania trudności, jakie mają w myśleniu. Kolejna trzecią zasadą jest wykorzystanie tekstu uczniów do nauczenia ich posługiwania się poprawnym językiem w mowie i piśmie. Nauczyciel powinien znać doskonale wymagania programu na daną klasę, co pozwoli mu z każdego utworu dzieci, podczas omawiania i poprawiania go, wyciągnąć maksymalne korzyści w zakresie utrwalania poznanych już wiadomości z pisowni i gramatyki, a także poszerzenia tych wiadomości.

Nauczyciel powinien okazać należyty szacunek dla dzieła każdego dziecka, wypowiadając kilka słów pochwały i zachęty, które zmobilizują do nowych wysiłków. Na tym nie może jednak poprzestać, jeżeli pragnie aby dziecko korzystało ze swych doświadczeń, aby jego rozwój intelektualny i społeczny z dnia na dzień się pomnażał, należy ustosunkować się do tych utworów w sposób wychowujący.

Nauczyciel nie powinien ograniczać się w swej pracy do omawiania wyłącznie utworów dzieci, ale powinien kształcić ich wrażliwość przy wszystkich nadarzających się w życiu szkolnym okazjach. Przy słuchaniu lub czytaniu wielkich pisarzy i poetów, przy oglądaniu dzieł sztuki, przy słuchaniu muzyki, przy podziwianiu pięknej przyrody budzi się w dzieciach radość ze zrozumienia sztuki, a jednocześnie pozwoli krystalizują się pewne samodzielne kryteria coraz trafniejszej oceny własnych utworów.

Dzieci młodsze zazwyczaj wierzą że ich nauczyciel wszystko wie lepiej i wszystko najlepiej potrafi; każda uwaga krytyczna ma dla nich ogromne znaczenie. Czasami jedno nieostrożne słowo ujemnej oceny może zahamować twórczość dziecka i wywołać głęboki uraz, trudny już do naprawienia, takim wrażliwym, łatwo zniechęcającym się uczniom, mającym zachwiana wiarę we własne siły, może pomóc tylko wielokrotne powtarzana pochwała, nawet za mnie udane wyniki.

Udział nauczyciel a w tej artystycznej twórczości słownej dziecka wydaje się na pozór nieznaczny- dziecko przecież czuje się odpowiedzialne za swoje dzieło, może je bowiem zniszczyć lub też przeciwnie, przedstawić do oceny kolektywu. Samo decyduje o ostatecznym kształcie swojej pracy, a poprawki nauczyciela i klasy dotyczą tylko usunięcia rażących niedokładności i błędów. A mimo to nauczycielowi przypada najważniejsze zdanie, jakim jest wytworzenie odpowiedniego klimatu i nastroju wyzwalającego zaufanie we własne siły i zapał do szczerej, pięknej wypowiedzi.

2. TWÓRCZOŚĆ LITERACKA DZIECI I MŁODZIEŻY JAKO PRZEDMIOT BADAŃ PSYCHOLOGICZNYCH

Wspólna cecha wytworów artystycznych człowieka jest to, że mają one budowę wielowarstwową, tak od strony semantycznej, jak też konstrukcji formalnej. Wśród licznych barier hamujących dotarcie do głębi wiedzy psychologicznej wytwory poezji zajmują miejsce szczególne. W obu jej głównych warstwach treść psychologiczna nie jest dana czytelnikowi bezpośrednio, ale kryje się pod postacią metafory i symboliki treściowo-formalnej.

Język poetycki stawia bardzo wysokie wymagania intelektualne, do rozwikłania których nie wystarcza myślenie logiczne, ale niezbędne jest tu myślenie heurytystyczne i twórcza wyobraźnia.

2.1. POJĘCIE I ŹRÓDŁA TWÓRCZOŚCI POETYCKIEJ

W ujęciu encyklopedycznym mianem poezji określa się „ogół utworów literackich, zwłaszcza lirycznych, pisanych mową wiązaną, rytmem.” Dla psychologa poezja jest jedną z najbardziej autentycznych form wyrazu osobowości i wrażliwości. Bo też poeta wypowiada się nie tylko w swoim imieniu na temat otaczającej rzeczywistości i praw nią rządzących , ale daje zbiorowy osąd: akceptację bądź dezaprobatę. Poeta na ogół ustosunkowuje się krytycznie wobec świata, proponuje naprawę, ostrzega, gani, zwraca uwagę na zjawiska trudno zauważalne przez innych, podsuwa nowe rozwiązania, odkrywa dobro, piękno i brzydotę. Operuje myślowym skrótem, abstrakcyjnym sądem, intuicją, tworzy symboliczne metafory dzięki grze emocji, operowaniu obrazem, pozostawiając przy tym odbiorcy „luki” na aktywne uczestniczenie, współtworzenie i wyzwalanie ogólno-ludzkich wartości. Poezja porusza, wstrząsa, uwrażliwia nasze odczuwanie, wyzwala z nieświadomości, a przez to pogłębia doświadczenie świata i nas samych w tym świecie. Poezja jest projekcją życia.

2.2. DOTYCHCZASOWY STAN BADAŃ NAD TWÓRCZOŚCIĄ LITERACKĄ DZIECI

I MŁODZIEŻY

Psychologię twórczości interesuje relacja twórca-wytwór, jako ślad zachowania się konkretnej jednostki. Wobec tego utwór może być traktowany jako materiał projekcyjny w odniesieniu do osobowości autora, bądź też odwrotnie - można poszukiwać osobowościowych wyznaczników wyzwalających ekspresję poetycka, nawet w takich okolicznościach zewnętrznych, w których inni nie znajdują inspiracji twórczej. Bardzo istotnym problemem badawczym dla psychologa jest fakt pojawiania się owej twórczości, a następnie jej stopniowe zamieranie w określonych fazach rozwoju dzieci i młodzieży tj. w wieku dojrzewania.

W.P. Jagunkowa badała przebieg kształtowania się zdolności literackich uczniów w aspekcie rozwojowym w wieku 10+17 lat. Podstawową metodą była tu analiza wytworów literackich. Chodziło Jej o uchwycenie dynamiki zmian w tematyce, a także w charakterze uogólnień przy tworzeniu obrazów poetyckich.

Wykazała, że u dzieci młodszych przeważają próby naśladowcze, dopiero w wieku 12-13 lat pojawiają się utwory oparte na samodzielnie prowadzonych obserwacjach życia, natomiast po tym okresie powstają utwory oryginalne i pełne ekspresji. Są one wyrazem kształtującej się samoświadomości. Według niej w twórczości poetyckiej młodych ludzi największą rolę odgrywa komponent emocjonalny, dzięki temu u starszej młodzieży pojawia się duża złożoność środków artystycznych. Twórczość ta ma przejściowy i nietrwały charakter, dlatego u większości piszących zanika.

Zdaniem L.G. Żabickiej motywem twórczości artystycznej jest samowyrażanie nastawione na komunikowanie swego rozumienia rzeczywistości, a także chęć obniżania napięcia emocjonalnego.

Zaś przedmiotem zainteresowań badawczych W.L. Dranowa są fazy procesu twórczego w twórczości literackiej młodzieży i twórców dorosłych. Wymienia on fazy:

1. zbierania, gromadzenia i uogólniania doświadczeń życiowych

2. krystalizacji pomysłów, a w twórczości literackiej modelowania osobowości bohaterów; następuje tu odczucie możliwości tworzenia i przechodzenie tego stanu w konieczność dokonania aktu twórczego

3. pełnej konkretyzacji zamysłów, konstruowania wiarygodności w utworze literackim

4. „przeistoczenia”- faza wykonania pomysłów w oparciu o zdolności do empatii i kontroli

Jeżeli chodzi o źródła twórczości literackiej dzieci i młodzieży, to zdaniem niektórych badaczy dziecko nie tworzy z niczego. Umysł jego musi posiadać materiał twórczy, którego dostarcza m u otoczenie społeczne, bogaty kontakt z przyrodą, dobrą książką, ilustracja, przezrocza i obrazki. Duże wiadomości o otaczającym życiu, bogata wyobraźnia, rozbudzona fantazja i dobrze opanowany język - podstawowe warunki w zakresie twórczości literackiej. Prócz tego potrzeba wyrażania swoich uczuć i myśli w poetyckiej formie bywa u niektórych na tyle silna, że są oni zdolni przeżywać stany natchnienia, dużej podniosłości emocjonalnej i tych momentach tworzą z łatwością i efektywnie.

Polskie badania psychologiczne nad twórczością literacką dzieci i młodzieży zapoczątkowała A. Szycówna, która stworzyła typologię uwzględniającą nie tylko rodzaj umysłowości ucznia, lecz i formę, w jakiej się on wypowiada. Wyróżniła następujące typy i podtypy:

1. typ opisowy z odmianami takimi jak: wyliczający, erudycyjny, obrazowy;

2. typ opowiadający z odmianami: kronikarsko- sprawozdawczy, opowiadający-obrazowy, dramatyczny,

3. typ refleksyjny z odmianami: obiektywny i subiektywny,

4. typ uczuciowy

2.3. BADANIA NAD TWÓRCZOŚCIĄ

Badania psychologiczne nad różnicami indywidualnymi coraz częściej wskazują na to, że potrzeby psychiczne, możliwości, a także motywacja do działania- to główne czynniki osobowości, które różnicują ludzi między sobą. Sądzi się, że zarówno odczuwanie potrzeb twórczej ekspresji werbalnej, jak też osiągane rezultaty w ty zakresie różnicują ludzi dość wcześnie, tj. od wczesnego dzieciństwa. Dla skontrolowania niektórych stwierdzeń przeprowadzono badania, w ramach programu badawczego Zespoły Psychologii przy Instytucie Psychologii UMCS w Lublinie. Podstawowe pytania zgrupowano wokół problemów:

- czy młodzież posługująca się ekspresją poetycką wykazuje wspólne cechy osobowościowe?

- czy cechy te różnicują w jakiś sposób młodzież piszącą od niepiszącej ?

Przyjęto następujące hipotezy:

1. Młodzież posługująca się ekspresja poetycką charakteryzuje się wysokim poziomem neurotyczności, a także obniżonym poziomem samopoczucia.

2. Jest to młodzież wymagająca i niecierpliwa, łatwo ulegająca „poczuciu pozbawienia”, popadająca w stany melancholii i depresji, ujawniająca niestałość uczuć, a także nadmierne napięcie nerwowe.

3. U młodzieży piszącej występuje przewaga introwersji nad ekstrawersją, skłonność do samotności, emocjonalnej skrytości i marzycielstwa, a także przesadne poczucie winy.

4. Skłonność do pisania wiąże się w tym okresie z silną potrzebą ekspresji, pełniącej funkcje terapeutyczną, katartyczną i kompensacyjną, pozwalając tym samym na zaspokojenie wielu charakterystycznych dla tego okresu potrzeb: aktywności, samorealizacji, komunikowania się z otoczeniem, intelektualnej przygody twórczej.

Okazuje się że młodzież pisząca posiada wspólne cechy wewnątrzgrupowe, a także odmienne cechy w stosunku do grupy kontrolnej. Okazuje się ze wszyscy badani tworzą pod wpływem silnych potrzeb psychicznych i dlatego przykład środowiska ( np. rówieśników) odgrywa w tym zakresie nieznaczną rolę. Ponad 70% piszącej młodzieży wypowiada się pod wpływem nastrojów trudnych do zwerbalizowania w inny sposób. Uwarunkowania sprzyjające ekspresji poetyckiej to głównie: poczucie osamotnienia, a z drugiej strony potrzeba samotności, miłość i lęk przed miłością, zachwyt dla piękna lub odraza wobec brzydoty, potrzeba bohaterstwa i ucieczka od czynu. U dziewcząt ekspresja poetycka najczęściej pojawia się w chwilach pierwszego zawodu miłosnego, w momentach tęsknoty, irracjonalnej rozpaczy, nadziei i niespełnienia. Nieliczne osoby tworzą pod wpływem szczęścia i przyjemnych doznań (ok. 20%). Dzięki ekspresji słownej młodzi ludzie zaspokajają potrzeby wypowiadania siebie, swoich najgłębszych przeżyć, komunikowania się z otoczeniem, niekiedy tylko z osobą najbliższa. Są wołaniem, apelem, protestem w samotności. Jest to protest i wołanie dramatyczne, gdyż młodzi mają świadomość, braku wzajemnej komunikacji, trudności w rozumieniu racji wypowiadanych językiem poetyckim. Jest to także forma głośnego myślenia, rozmowy z samym sobą. Niekiedy jest to forma skandowania, wykrzykiwania, smutku lub radości.

Pojawiają się silne zainteresowania własnymi przeżyciami psychicznymi. Młodzi ludzie zaczynają porównywać cechy własnej osobowości z osobowością innych ludzi. Ważną rolę odgrywa samoocena. Obraz negatywny wywołuje lęk, niepokój, frustrację, obraz pozytywny- daje poczucie zadowolenia pewności siebie , równowagę emocjonalną. Mimo owych wahań i zmian nastroju, z czasem obraz pozytywny( wysoka samoocena) lub negatywny ( niska samoocena) przeważy, wykazując najbardziej trwałą tendencje w rozwoju osobowości. Osoby piszące mają tendencję do zaniżonej samooceny.

Wśród zgromadzonych utworów nie brak także wierszy o treści społecznej i refleksyjno- filozoficznej. Ich autorami są najczęściej chłopcy. Podejmują oni problemy ogólne, dotyczące losów współczesnego świata i własnej ojczyzny. Przebiją z nich gorycz i żal do ludzi dorosłych, wyrażają protest, a także cierpią, mając świadomość pojawiania się irracjonalnych postaw i powtarzania się tych samych od pokoleń błędów.

W badanej grupie przeważają introwertycy, młodzi żyjący bardziej w świecie marzeń i idei niż w świecie czynnego udziały w życiu rówieśników. Są najczęściej schizotymikami, skłonnymi do rozgoryczeń, żalów i wyrzutów sumienia. Są nieśmiali, ale równocześnie charakteryzują się niezależnością, nonkonformizmem i dużą wrażliwością estetyczną i moralną.

Charakter twórczej ekspresji literackiej, a także możliwości twórcze osób piszących zależą od struktury i właściwości osobowości. Twórczość literacka wydaje się być istotnym wyrazem osobowości (projekcja) osób piszących. Pełni ona ważne funkcje w rozwoje języka i mowy, rozwija wyobraźnię twórcze myślenie, a także uczucia wyższe. Pozwala także na wyrażanie wiedzy i emocji, pełniąc przy tym bardzo ważne funkcje terapeutyczne i katartyczna.

Twórczość własna prowadzi czasem do wysokiego poziomu świadomości i krytycyzmu. Kończy się niejednokrotnie proces ekspresji własnej, ale pozostaje zainteresowanie, „kompetentna miłość” do literatury. Jak dotąd jest to nie wykorzystana szansa rozwoju i porozumienia nauczyciela z wrażliwym i zdolnym uczniem.

Bibliografia

1. SEMENOWICZ H, Poetycka twórczość dziecka, Warszawa 1973, Wydawnictwo Nasza Księgarnia

2. Słownik Wyrazów Obcych, Warszawa 2004, Państwowe Wydawnictwo Naukowe

3. SZUMAN S, Rozwój psychiczny dzieci i młodzieży, Warszawa 1948, Wydawnictwo Nasza Księgarnia

4. POPEK S., Analiza psychologiczna twórczości literackiej dzieci i młodzieży, Warszawa 1979, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne

5. SAWICKA A., Wybór tekstów do ćwiczeń z pedagogiki przedszkolnej, Warszawa 1985, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne

H.Semenowicz, Poetycka twórczość dziecka, Warszawa 1973, Wydawnictwo Nasza Ksiegarnia

„Słownik Wyrazów Obcych”, Warszawa 2004, Państwowe Wydawnictwo Naukowe

H.Semenowicz, Poetycka twórczość dziecka, Warszawa 1973, Wydawnictwo Nasza Księgarnia

Tamże, s. 13.

S. L. Rubunsztejn.: Podstawy psychologii ogólnej. Warszawa 1962, Wydawnictwo Książka i Wiedza s.645.

Tamże, s. 646.

W. I. Lenin.: Zeszyty Filozoficzne., Warszawa 1956, s. 315.

Por,: S. Szuman, Rozwój psychiczny dzieci i młodzieży, Warszawa 1948, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, s.48.

K. Czukowski, Od dwóch do pięciu…, Warszawa 1962, Wydawnictwo Nasza Ksiegarnia, s.28.

Por,: Semenowicz H.: Poetycka twórczość dziecka, Warszawa 1973, Wydawnictwo Nasza Księgarnia,

Tamże, s. 31.

Tamże, s. 50.

Tamże, s. 51.

Por,: S. Szuman .: Rozwój psychiczny dziecka. Warszawa 1948, Wydawnictwo Nasza Księgarnia,

H. Semenowicz , Poetycka twórczość dziecka, Warszawa 1973, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, s. 74.

Tamże, s.77.

Tamże, s. 81.

Tamże ,s. 152.

S. Popek Analiza psychologiczna twórczości literackiej dzieci i młodzieży,Warszawa 1979, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne , s.71.

W.P. Jagunkowa , O niekotorych wozrostnych swojsiwach rozwija litieraturnych sposobnostiej szkolnikow, Wydawnictwo1966

Tamże, s. 72.

S. Popek Analiza psychologiczna twórczości literackiej dzieci i młodzieży, Warszawa 1979, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, s. 73.

S. Popek, Analiza psychologiczna twórczości literackiej dzieci i młodzieży, Warszawa 1979, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, s. 81.

22

---