Dydaktyka to
~ teoria kształcenia
~ nauka o nauczaniu i uczeniu się, o kształceniu i samokształceniu
~ nauka teoretyczna i praktyczna
~ subdyscyplina pedagogiki
~ ma charakter prakseologiczny - jest słusznościową teorią efektywnego nauczania.
Termin dydaktyka pochodzi od greckiego określenia didasco - uczę w znaczeniu nauczam (kogoś), didascalos - nauczyciel.
Po raz pierwszy tego sformułowania użyto w XVII w. w Niemczech.
Pierwotnie w XVII i XVIII w. dydaktykę traktowano (definiowano) jako sztukę nauczania, czyli przekazywania informacji, skupiających się na osobie nauczyciela i na tym, co robi.
Nurt dydaktyki, który dominował w XVIII i XIX w. nazwano dydaktyką tradycyjną, która w dużej mierze wiąże się z nazwiskiem Jana Fryderyka Herbarta.
Na przełomie XIX i XX w. wraz z pojawieniem się nurtu tzw. nowego wychowania skupiającego się na samym dziecku, jego rozwoju, na jego potencjalnych możliwościach od momentu urodzenia, zmienia się dydaktyka - zaczęto definiować dydaktykę jako sztukę uczenia się, skupiano się nie na osobie nauczyciela, a na dziecku - jak się uczy, jak się rozwija, jak rozwiązać problemy.
Dydaktyka ta to teoria uczenia się, określamy ją mianem dydaktyki progresywnej (progrewistycznej) postępowej, związana jest z nazwiskiem amerykańskiego psychologa Johna Dewey`a.
*Herbart - sztuka nauczania
*Dewey - sztuka uczenia się
Współcześnie dydaktyka to teoria nauczania i uczenia się, teoria kształcenia.
Rozwijała się jako subdyscyplina pedagogiki, powstały odłamy dydaktyki.
Rodzaje dydaktyk:
ogólna - to ogólna teoria kształcenia, obejmująca wszystkie przedmioty i szczeble pracy szkolnej;
szczegółowa - to tzw. metodyki nauczania poszczególnych przedmiotów, (rodzaje) np.: metodyka języka polskiego, metodyka biologii, metodyka historii.
Rodzaje dydaktyki szczegółowej to:
- metodyki nauczania poszczególnych przedmiotów, odnoszących się do przedmiotu;
- szczeble kształcenia, czyli typy szkolnictwa np. dydaktyka nauczania początkowego, dydaktyka szkoły średniej, dydaktyka szkoły podstawowej;
- dydaktyki środowiskowe np. dydaktyka dorosłych, dydaktyka wojskowa;
- dydaktyki specjalistyczne np. nauczanie dzieci głuchych, niewidomych.
Dydaktyka |
|
Ogólna |
Szczegółowa |
|
przedmiot szczeble dydaktyki środowiskowe dydaktyki specjalistyczne |
Przedmiot i zadania dydaktyki ogólnej
Dydaktyka ogólna zajmuje się:
naukową analizą i formułowaniem celów kształcenia - cele mogą być ogólne i szczegółowe
doborem treści kształcenia, (czyli to, czego się uczymy)
procesem kształcenia (dydaktyka ogólna zajmuje się badaniem procesu kształcenia - jego składowych elementów)
formułowaniem zasad kształcenia
Dydaktyka jako subdyscyplina posługuje się różnymi metodami badawczymi:
monografia pedagogiczna
metoda indywidualnych przypadków
eksperyment pedagogiczny - badamy określony wycinek rzeczywistości poprzez wywołanie lub zmianę przebiegu procesu przez wprowadzenie jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem)
sondaż diagnostyczny - badanie opinii respondentów na określony temat (ankieta)
Techniki badawcze w dydaktyce to: ankieta, wywiad, obserwacja, test, analiza dokumentów.
Badanie wartości dydaktycznej poszczególnych metod nauczania:
metody nauczania to sposób postępowania nauczyciela, aby osiągnąć cel
środki dydaktyczne - to, co wykorzystujemy w procesie kształcenia - ustalanie najkorzystniejszych
formy organizacyjne np. lekcja jest podstawową formą
Przedstawiciele dydaktyki polskiej w XX wieku:
Zaczyński Władysław
Okoń Wincenty
Półturzycki Józef
Twarkowski Kazimierz
Nawroczyński Bogdan
Sośnicki Kazimierz
Derek Kazimierz
Kupisiewicz Czesław
Lech Konstanty
Lewowicki Tadeusz
Kształcenie - to nauczanie i uczenie się wraz z towarzyszącym tym działaniom wychowaniem.
Uczenie się to nabywanie wiedzy, a nauczanie to działalność nauczyciela.
Strategia - to sposób realizacji zadań z wykorzystaniem zasobów, uwzględnieniem jakości produktu wejściowego, ograniczeniem czynników zakłócających. Strategia łączy poszczególne elementy systemu.
PROCES KSZTAŁCENIA
Od XVIII w. definicja dydaktyki uległa zmianie, 2 systemy:
dydaktyka tradycyjna - J.F.Herbart, przywiązywał dużą wagę do osoby nauczyciela;
dydaktyka progresywna - J.Dewey - proces kształcenia - skupił się na osobie ucznia.
Proces kształcenia zawiera elementy tych obu systemów.
Proces kształcenia to ciąg zdarzeń obejmujących zarówno czynności ucznia jak i nauczyciela.
Proces kształcenia (wg Okonia) jest „świadomy, celowy, zorganizowany i prawidłowościowy”.
Uczenie się |
|
Zamierzone (zorganizowane, szkolne) |
Niezamierzone (okazjonalne, przypadkowe) |
dotyczy procesu kształcenia |
|
W procesie kształcenia wyróżnia się pewne stałe elementy tzw. ogniwa procesu kształcenia.
Ogniwa procesu kształcenia wg Zaczyńskiego:
tworzenie ładu zewnętrznego i wewnętrznego. Polega na stwarzaniu odpowiednich warunków, dzięki którym uczeń może podjąć skuteczne, efektywne działanie.
Ład zewnętrzny obejmuje elementy materialne i niematerialne. Warunki materialne, czyli to, co nas otacza: budynek szkolny, ławki, krzesła, oświetlenie itp. Warunki niematerialne to m.in. zdyscyplinowanie klasy (zewnętrzna gotowość do pracy).
Ład wewnętrzny składa się z 2 elementów, mianowicie chęć do nauki (motywacja) i jakaś wiedza (poziom wiedzy).
Pomiędzy tymi ładami zachodzą pewne relacje. Ważniejszy jest ład wewnętrzny, gdyż on automatycznie pociąga za sobą ład zewnętrzny.
Ład |
|||
Zewnętrzny |
Wewnętrzny |
||
materialny |
niematerialny |
wiedza |
chęć (motywacja) |
Przy takiej zależności nauka jest efektywna |
|||
poznawanie faktów na lekcji - to jeden ze stałych elementów procesów kształcenia. Zapoznajemy ucznia z wiedzą, której nie wiedział. Źródłem faktów powinna być sama rzeczywistość, ta, która nas otacza, jeżeli to jest niemożliwe to występuje poznanie pośrednie. Wyróżniamy, więc poznanie bezpośrednie (jest bardziej efektywne) i pośrednie, (gdy jakiś środek dydaktyczny towarzyszy poznaniu lub słowo pisane czy mówione). Zasada poglądowości. Wiedza : bezpośrednia pośrednia.
kształtowanie pojęć. Fazy w rozwoju myślenia, które jest kluczowe w kształtowaniu pojęć: *sensoryczno-motoryczne (zmysłowo-ruchowe, 1,5 do 2 lat), *konkretno-wyobrażeniowe (2,5 do 6 - 7 lat), *słowo-logiczne (abstrakcyjne, od 6-7 lat). Fazy kształtowania pojęć:
kojarzenie nazwy z przedmiotem, czyli poprawne nazywanie go
kształtowanie pojęć elementarnych na podstawie zewnętrznych, obserwowalnych cech
kształtowanie pojęć naukowych
wiązanie teorii z praktyką. Dydaktycy skupiają się na pojęciu, „po co?”. Po co wiązać praktykę z teorią. Mówią, że od praktyki można czasem odejść, praktyka też może być źródłem wiedzy. Praktyka jest o tyle istotna, bo poznaje rzeczywistość także poprzez poznanie wielozmysłowe
kształtowanie umiejętności i nawyków. Czasami proces kształcenia skupia się na tym punkcie. Umiejętność to zdolność posługiwania się zdobytą wiedzą w rozwiązywaniu określonych zadań. Nawyk to wyćwiczona poprzez wielokrotne powtarzanie umiejętność (umiejętność zautomatyzowana) np. matematyka, w-f, gramatyka, j. polski, j. obcy - aby skrócić czas myślenia, zastanawiania się
utrwalanie wiadomości i umiejętności to naturalne przeciwdziałanie procesom zapominania. wg Zaczyńskiego - „jak nie utrwalamy, to zapominamy”
kontrola i ocena wyników kształcenia. W dydaktyce formułuje się różnorodne uzasadnienia wprowadzenia kontroli i oceny, które udowadniają, dlaczego kontrola musi być. Psychologowie mówią, że: *człowiek ma potrzebę orientacji w czynionych postępach; *człowiek potrzebuje też społecznego uznania dla efektów swojej pracy (motywacja). Dydaktyka mówi, że to jest ważne i dla ucznia i dla nauczyciela. Dzięki temu można zlikwidować luki - ucznia, natomiast nauczyciel analizując błędy, dlaczego itd. doskonali proces. Kontrola służy doskonaleniu kształcenia wg nauczyciela. To nie są etapy lekcji, ani etapy, do których należy przechodzić kolejno. Typy lekcji wiążą się z funkcją lekcji ( a funkcja to ogniwa). To jest schemat, od którego czerpie się elementy dydaktyki: * typy *metody. Kontrola musi mieć swoje uzasadnienie.
Ogniwa procesu kształcenia wg Okonia:
uświadamianie uczniom celów i zasad kształcenia
poznawanie nowych faktów
nabywanie pojęć
poznanie prawidłowości
SYSTEMY DYDAKTYCZNE
System dydaktyczny to całokształt zasad organizacyjnych oraz treści, metody i środki nauczania, uczenia się tworzące spójną wewnętrznie strukturę podporządkowaną realizacji społecznie akceptowanych celów kształcenia.
Wpływ na kształtowanie systemu dydaktycznego miał:
System dydaktyki tradycyjnej (dydaktyka herbarterowska) - Herbart (1776 - 1841) chciał skonstruować naukowy system dydaktyki oparty na dorobku etyki i psychologii.
Etyka to nauka o pięknie moralnym, wyznaczała cel wychowania - tym celem było kształtowanie u ludzi silnych moralnie charakterów.
Psychologia wskazywała drogę do osiągnięcia tego celu.
System Herbarta jest nazywany systemem nauczania wychowawczego - jak nauczamy to też wychowujemy.
Stopnie formalne, czyli etapy przyswajania wiedzy, uczenia się:
wg Herbarta |
wg Rein`a |
jasność kojarzenie system metoda |
przygotowanie podanie powiązanie zebranie, zastosowanie |
Dominującą osobą w szkole herbarterowskiej była osoba nauczyciela (decydował o przebiegu zajęć, o treści nauczania), uczeń skierowany był na dalszy plan.
Poprzez stałe zatrudnienie, kierowanie, karność, nauczanie wychowujące, można osiągnąć cel.
System dydaktyczny opracowany przez Herbarta miał dwa założenia:
tabula raza - czysta, nie zapisana karta
wyobrażenie
► System dydaktyki progresywnej (postępowej).
Prekursorem był J. Devey (1859 - 1952) - to tzw. era nowego wychowania.
Zaczęto krytykować szkołę tradycyjną (herbarterowską) - Dewey założył w 1902 roku w Chicago szkołę laboratoryjną (eksperymentalną).
Dwa źródła tworzenia systemów: *krytyka szkoły Herbarta i *doświadczenia nowej szkoły.
John Dewey mówił, że uczymy się wtedy, kiedy myślimy, a myślimy wtedy, gdy rozwiązujemy problemy. Chodzi, więc o to, by nauczyć uczniów rozwiązywania problemów, a przede wszystkim dać im szansę do tego.
Etapy myślenia wg Dewey`a (rozwiązywanie problemów):
odczucie trudności
określenie, nazwanie trudności
wyszukiwanie pomysłu rozwiązania
formułowanie hipotezy
rozwiązywanie problemu
Dzisiejsza dydaktyka stoi na stanowisku, że żaden z tych systemów nie może być w pełni realizowany.
Herbart |
Dewey |
kształtowanie moralnie silnego charakteru przyswajać wiedzę dominujący nauczyciel system dydaktyki tradycyjnej |
uczenie, rozwój myślenia uczenie poprzez samodzielne rozwiązywanie problemu, poprzez zapamiętywanie dominujący uczeń system dydaktyki progresywnej |
► Teoria kształcenia wielostronnego wg Okonia - lata 50
Okoń mówi, że celem kształcenia jest rozwój osobowości, a rozwijać całą osobowość, tzn. rozwijać każdą ze sfer tej osobowości.
OSOBOWOŚĆ (sfery) |
|||
Intelektualna |
Psychiczna |
Fizyczna |
|
P - strategia problemowa (Dewey) |
A - strategia asocjacyjna (kojarzenie) Herbart |
E - strategia emocjonalna |
O - strategia operacyjna |
Dla każdej z tych strategii jest pewna forma uczenia się (charakterystyczna odmiana):
Strategia A - uczenie się poprzez przyswajanie gotowej wiedzy
Strategia P - uczenie się poprzez samodzielne dochodzenie do wiedzy
Strategia E - uczenie się poprzez przeżywanie
Strategia O - uczenie się poprzez działanie
►Alternatywny system dydaktyczny
Szkoła Steinerowska to przykład szkoły alternatywnej - systemu alternatywnego. Twórcą tego systemu był R.Steiner - niemiecki filozof, który jest twórcą antropozofii - to swoista filozofia, próba połączenia, synteza nauki, sztuki i religii.
Steiner mówił, że w jego przekonaniu każda odrębnie działająca dziedzina tylko jednostronnie realizuje, analizuje człowieka - jego funkcjonowanie.
Steiner - początek XX wieku, królował wtedy Herbart, system herbartowski.
Pierwsza szkoła steinerowska została założona w Stutgardzie w 1919 roku, przy fabryce papierosów - była to 12 letnia szkoła ogólnokształcąca. Kiedy kończyło się tą szkołę człowiek miał 19 lat, był już ukształtowany i mógł robić, co chce.
W szkole tej realizowane są 3 grupy przedmiotów:
grupa przedmiotów głównych, - czyli: język ojczysty, matematyka, historia, geografia, fizyka, chemia;
grupa przedmiotów artystycznych - plastyka, muzyka, elementy historii, sztuki, teatru oraz aurytmia;
grupa przedmiotów praktycznych - szycie, gotowanie, wikliniarstwo, wypiekanie, kamieniarstwo, stolarstwo.
W edukacji nie ma komputerów, natomiast są jeszcze: gimnastyka, religia, 2 języki obce.
Wszystkie trzy grupy przedmiotów są równie istotne, równoważne, taką samą wagę przywiązuje się do tych przedmiotów. Jest to innowacja.
Organizacja:
2 godziny dziennie na przedmiot główny
2 godziny dziennie na przedmiot artystyczny
2 godziny dziennie na przedmiot praktyczny
Rano realizujemy przedmioty główne, bo umysł jest bardziej chłonny. W tej szkole chodzi o to, że absolwent może mniej wiedzieć, ale za to na przedmiotach artystycznych i praktycznych rozwinie swoje umiejętności, będzie potrafił zaplanować pracę. Chodzi o rozwijanie twórczości logicznego myślenia.
Pojawia się też nauczanie epokowe. Polega na tym, że epoka (dział) wiąże się z jakimś przedmiotem głównym. Tam nie ma systemu lekcyjnego. W nauczaniu epokowym chodzi o to, że np. przez tydzień mamy po 2 godziny matematyki - epoka matematyki - jak je skończymy to przechodzimy do następnych przedmiotów. Zwolennicy tego systemu mówią, że mając różne przedmioty nie jesteśmy w dyspozycji. Efekty nauczania są lepsze poprzez powtarzanie, jesteśmy zaangażowani całym sobą.
Szkoła steinerowska:
zabawki są naturalne - tworzy to wyobraźnię dziecka
kiermasze
brak kątów prostych, kolorowe ściany, dużo elementów w stylu XIX w.
przywiązanie mniejszej wagi do treści a większej do metod kształcenia
przez 8 lat jeden nauczyciel prowadzi lekcję
dziecko znajduje się w centrum, czego potrzebuje (myślenie, emocje, motywacje)
wyplatanie koszyków - ćwiczenie zręczności palców
eurytmia - najważniejszy z artystycznych przedmiotów
szkoła prywatna, nauczyciele rezygnują z wyższych zarobków w szkołach państwowych
nie ma dyrektora, jest 3 osobowe kolegium
administrowanie funduszami wspólnie z rodzicami
rodzice są zaangażowani w życie szkoły
unika się technicznych środków kształcenia
nie ma ocen cyfrowych tylko są opisowe
na koniec roku szkolnego nauczyciel wypisuje świadectwo przez 2 m-ce
uczeń otrzymuje sentencję i przez cały rok ją rozważa, bywa tak, że nauczyciel sam je układa
nauczyciel realizuje własne pomysły edukacyjne
rodzice, aby lepiej poznać taką szkołę, jej funkcjonowanie studiują filozofię steinerowską
METODY NAUCZANIA - to sposób postępowania nauczyciela z uczniami, w celu osiągnięcia zamierzonego celu.
Wg Okonia - systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością posługiwania się nią w praktyce, jak również rozwijanie zainteresowań umysłowych i zdolności.
Wg Zaczyńskiego - celowo i systematycznie stosowany sposób kierowania pracą uczniów w procesie dydaktycznym użyty ze świadomością możliwości jego zastosowania.
► Metody oparte na słowie:
Opowiadanie - polega na zaznajomieniu uczniów z jakimiś rzeczami, zjawiskami w formie ich słownego opisu. Wykorzystywane jest w młodszych klasach szkoły podstawowej, dlatego musi być obrazowe.
Wykład - służy przekazywaniu uczniom jakiś informacji z zakresu różnych dziedzin naukowych. Stosowany jest najczęściej w szkolnictwie wyższym. Wymaga od słuchaczy myślenia hipotetyczno-dedukcyjnego.
Wykład konwencjonalny - treść jest bezpośrednio przekazywana przez nauczyciela w gotowej formie do zapamiętania.
Wykład problemowy jest ilustracją jakiegoś problemu naukowego lub praktycznego
Wykład konwersatoryjny - polega na przeplataniu fragmentów mówionych wykładu z wypowiedziami słuchaczy.
Pogadanka - jej istota polega na rozmowie kierowanej przez nauczyciela z uczniami. Nauczyciel zmierzając do osiągnięcia sobie znanego celu stawia pytania uczniom, na które oni udzielają odpowiedzi. Jest to najstarsza metoda dydaktyczna, stosowana już przez Sokratesa. Jest ona przede wszystkim wykorzystywana w niższych klasach szkoły podstawowej.
Dyskusja - polega na wymianie poglądów na określony temat, można wykorzystać ją dopiero w najwyższych klasach szkoły podstawowej oraz w szkole średniej. Dyskusja, bowiem wymaga specjalnego przygotowania uczestników.
Praca z książką - jeden z najważniejszych sposobów zarówno poznawania jak i utrwalania nowych wiadomości. Samodzielne korzystanie z książek przez uczniów może mieć formę - uczenia się z podręcznika, - sporządzania notatek, - lektury uzupełniającej.
►Metody oglądowe - oparte na obserwacji
Pokaz - demonstrowanie uczniom czegoś, to metoda oparta na obserwacji. Pokaz bywa metodą towarzyszącą, która występuje z inną.
►Metody oparte na działalności praktycznej:
Metoda laboratoryjna - polega na tym, że uczeń samodzielnie przeprowadza eksperyment (np. na chemii). Może występować w dwóch odmianach:
tradycyjna - uczniowie samodzielnie wykonują eksperyment pod okiem nauczyciela
problemowa - uczniowie samodzielnie wykonują eksperyment, nie wiedząc, z jakim skutkiem
Metoda zajęć praktycznych - stosowana na zajęciach praktycznych, ma miejsce wtedy, gdy uczniowie wykonują czynności związane z zawodem (szkoły zawodowe)
►Metody problemowe - inaczej gry dydaktyczne.
Gry dydaktyczne pierwszy uporządkował i przeniósł z zachodniej dydaktyki Kraszewski. Są to metody z grupy aktywizującej np. gry komputerowe.
Gry dydaktyczne to rodzaj metod nauczania - należących do grupy metod problemowych, które organizują treści kształcenia w modele rzeczywistych zjawisk, sytuacji, w celu zbliżenia procesu poznawczego ucznia do poznania bezpośredniego, dzięki dostarczeniu okazji do manipulowania modelem.
Podział gier dydaktycznych:
Burza mózgów - ta metoda przeznaczona jest do samodzielnego, szybkiego wymyślania przez uczniów zbioru hipotez przy wykorzystaniu myślenia intuicyjnego.
Metoda sytuacyjna - zwana metodą przypadków - polega na bardzo dokładnym rozpatrzeniu jakiegoś przypadku, tak skonstruowanego, że jest on typowy, często wykorzystujemy w szkolnictwie medycznym, wojskowym.
Metoda symulacyjna - inaczej inscenizacja - to udawanie kogoś np. nauczyciela, robi się wszystko tak jakby się nim było. Uczeń jest aktywny.
ZASADY KSZTAŁCENIA
Zasady to normy postępowania uznane za właściwe w celu osiągnięcia zamierzonych rezultatów.
Zasady kształcenia to normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajomić uczniów z podstawami wiedzy, rozwijać zainteresowania i zdolności poznawcze oraz wdrażać do samokształcenia.
Zasady kształcenia wg Półturzyckiego:
Zasada poglądowości - inaczej nazywana zasadą bezpośredniości. To najwcześniej sformułowana zasada. Wskazuje ona na konieczność zdobywania wiedzy poprzez bezpośrednie poznawanie rzeczy i zjawisk lub przez zetknięcie się z nimi przy pomocy środków dydaktycznych (tj. modele, obrazy, schematy, wykresy, tabele). Funkcją tej zasady jest ułatwienie zrozumienia i zapamiętywania.
Zasada przystępności - inaczej zwana zasadą stopniowania trudności. Wyraża ona konieczność dostosowania treści i metody nauczania do rozwoju i możliwości uczniów.
Zasada systematyczności - w dużej mierze odnosi się do ucznia. Mówi, że jeśli uczeń chce trwale i skutecznie coś zapamiętać to powinien systematycznie utrwalać wiedzę.
Zasada świadomego i aktywnego uczestnictwa - to jedna z nowych zasad. Polega ona na aktywnym stosunku ucznia do celów uczenia się. Nauczyciel powinien znać swojego ucznia, żeby wiedzieć, czym go zainteresować.
Zasada kształtowania umiejętności uczenia się - jest ważna z punktu widzenia przygotowania do samokształcenia. Wedle tej zasady nauczyciel ma doprowadzić do umiejętności organizowania pracy umysłowej, znajomości metod nabywania informacji, korzystania z komunikatów, wypowiedzi, umiejętność sporządzania notatek, schematów.
Zasada łączenia teorii z praktyką - zasada ta orientuje nauczyciela na konieczność harmonijnego wiązania ze sobą wiedzy naukowej z praktyką codziennego życia. Argumenty przemawiające za tym by łączyć teorię z praktyką:
Praktyka jest tak samo źródłem wiedzy o świecie jak teoria
Praktyka sprawdza prawdziwość przekazywanej wiedzy
Przygotowuje uczniów do działalności praktycznej
Zasada indywidualizacji i zespołowości - kieruje uwagę na indywidualne możliwości osób kształcących się - pojedynczych osób i tym samym grup.
Zasada trwałości wiedzy - wskazuje na konieczność podejmowania takich zabiegów, żeby uczeń trwale przyswoił sobie wiedzę. Lepiej i dłużej pamiętamy rzeczy, które mają prostą strukturę myśli, rzeczy przejrzyste, konkretne (podawać przykład). Należy często odnosić się do praktycznych doświadczeń uczniów i zapewniać aktywny udział w procesie kształcenia, systematycznie kontrolować.
Zasada ustawiczności kształcenia - każdemu człowiekowi powinna przyświecać idea kształcenia ustawicznego (ciągle od urodzenia do śmierci). Należy pamiętać, że wiedzę należy aktualizować, doskonalić się. Należy mieć to na myśli przy projektowaniu procesu kształcenia.
Zasad powinni przestrzegać przede wszystkim nauczyciel i uczniowie, decydenci (osoby, które projektują procesy kształcenia), autorzy podręczników, wszyscy, którzy są w jakiejkolwiek mierze związani z procesem kształcenia.
LEKCJA
W systemie klasowo-lekcyjnym lekcja to podstawowa, najbardziej znana, powszechnie obowiązująca forma organizacyjna procesu kształcenia (nauczania).
Jedną z form nauczania zbiorowego jest system klasowo-lekcyjny. Charakteryzuje się tym, że:
pracą uczniów na lekcji kieruje nauczyciel, on też ocenia postępy w nauce oraz decyduje o promowaniu lub nie promowaniu poszczególnych uczniów do następnej klasy;
uczniowie podzieleni są na grupy 25-30 osobowe i w tych grupach nauczyciel prowadzi zajęcia trwające 45 minut;
w grupach uczniowie są w zbliżonym wieku, na podobnym poziomie rozwoju intelektualnego;
treści kształcące ujęte są w przedmiotach;
każda lekcja poświęcona jest w zasadzie jednemu przedmiotowi z wyjątkiem klas najniższych.
Lekcja wg Półturzyckiego to swoisty akt nauczania i uczenia się, który stanowi jedność całą i zamkniętą, celowo i porządnie zbudowaną, uwieńczoną określonym i pożądanym wynikiem kształcąco-wychowawczym.
Lekcja stanowi integralną całość, która określa temat i czas jego opracowania. To, jaki temat mamy zrealizować, narzucony jest przez program, który nauczyciel może sam skonstruować.
Budowa lekcji wg Półturzyckiego
Każda lekcja trwa 45 minut. Powinna składać się ze stałych elementów - są to tzw. określone części:
część przygotowawcza - wprowadzenie (powtórzenie)
część podstawowa (główna) - opracowuje (tu ma nastąpić realizacja celu)
część końcowa - utrwala nowy materiał lekcyjny
Część podstawowa (główna) jest najważniejsza, najistotniejsza. Tak powinniśmy planować lekcję, aby na tę część poświęcać jak najwięcej czasu.
Taka trójczłonowa struktura lekcji nie jest całkowicie zamknięta, ponieważ w każdej z tych części znajdują się malutkie elementy tzw. sytuacje dydaktyczne.
Każda część składa się z sytuacji dydaktycznych:
część przygotowawcza składa się z trzech sytuacji dydaktycznych:
czynności organizacyjne, czyli kontrola obecności, przygotowanie środków (materiałów) dydaktycznych;
kontrola pracy domowej* polega na ogólnym sprawdzeniu wykonania pracy pisemnej w postaci zadań, ćwiczeń, wypracowań, a następnie przedstawienie konkretnych rezultatów pracy przez jednego z uczniów;
wprowadzenie do nowego tematu
część podstawowa (główna) składa się z różnej liczby sytuacji dydaktycznych, w zależności od rodzaju prowadzonej lekcji
Część końcowa składa się z trzech sytuacji dydaktycznych:
Powtórzenie i utrwalenie
Zadanie i omówienie pracy domowej
Czynności porządkowe
Rodzaje lekcji:
Lekcja problemowa - ma na celu rozwiązanie jakiegoś problemu. Część podstawowa:
Zetknięcie uczniów z trudnością, jej odczucie i uświadomienie (stworzenie problemu)
Określenie trudności i sformułowanie problemów, pytań lub zagadnień (rozwiązywanie problemu)
Ustalenie pomysłu rozwiązania, planu wykonania zadania lub hipotez do sprawdzenia (rozwiązywanie problemu)
Wykonanie zadania, realizacja pomysłów, weryfikacja hipotez przez dobór i analizę danych, ich interpretację, przemyślenie i ocenę (dawanie i weryfikacja pomysłów)
Sprawdzanie poprawności rozwiązania
Lekcja podająca - ma na celu zaznajomienie uczniów z nowymi treściami i dbałość o to, aby te treści były zrozumiane i zapamiętane przez uczniów. Część podstawowa to:
Podanie nowych treści
Zrozumienie
opracowanie i zebranie
Lekcja eksponująca - ma za zadanie rozwijać wyobraźnię i przeżycia estetyczne. Część podstawowa:
ekspozycja utworu np. projekcja filmu, nagranie z płyt, magnetofonowe, magnetowidowe, przezrocza, program komputerowy
analiza i zrozumienie utworu (rozmowa o utworze) - dyskusja, interpretacja
podsumowanie naszych rozważań, rezultatów pracy, korekta błędów
ponowna ekspozycja całości lub fragmentu
Lekcja ćwiczeniowa - ma na celu kształtowanie umiejętności i nawyków. Ćwiczenie polega na opanowaniu określonych czynności, które są powtarzane w celu rozwinięcia odpowiedniej sprawności lub umiejętności. Część podstawowa:
uświadomienie uczniom zadania i podanie tematu
wprowadzenie nowego materiału, omówienie zasad i reguł
pokaz czynności z objaśnieniem
próbne ćwiczenia uczniów
korekta i dodatkowe objaśnienia
ćwiczenia wdrażające
kontrola i korekta wykonywanych ćwiczeń
Lekcja mieszana - może się składać ze wszystkich rodzajów lekcji. Lekcje te wydają się być najbardziej wartościowe i pozwalają rozwinąć pełny zakres skutecznych metod nauczania i uczenia się.
Rodzaj lekcji to taka jej odmiana, której układ odpowiada ogólnym zasadom systemu dydaktycznego lub określonym przez Okonia strategiom dydaktycznym.
Strategie Okonia:
A - podająca
P - problemowa
E - emocjonalna
O - ćwiczeniowa
Typ lekcji to taka jej odmiana, która wynika z realizacji funkcji dydaktycznych w toku procesu nauczania i uczenia się oraz z organizacji pracy na lekcji, zastosowanych metod czy środków dydaktycznych.
Typy lekcji wynikające z realizacji funkcji:
lekcje wprowadzające i zaznajamiające uczniów z nowym materiałem
lekcje utrwalające - utrwalanie wiadomości, umiejętności i nawyków
lekcja służąca opracowaniu poznanego materiału
lekcja powtórzeniowo-systematyzująca - powtórzenie, uogólnienie i utrwalenie poznanych wiadomości i umiejętności
lekcja korektywno-uzupełniająca - korekta błędów i uzupełnienie braków
lekcja zawierająca wszystkie ogniwa procesu nauczania i uczenia się
lekcja obejmująca kilka ogniw procesu nauczania i uczenia się
lekcja sprawdzająca postępy uczniów
lekcja służąca ukształtowaniu pojęć
Typy lekcji wynikające z organizacji pracy na lekcji:
lekcja dyskusyjna
lekcja wycieczka
lekcja z wykorzystaniem komputera
lekcja z wykorzystaniem filmu
lekcja w laboratorium
lekcja pracy zespołowej
lekcja uczenia się pod kierunkiem
lekcja referatowa
lekcja samodzielnej pracy uczniów
lekcja w warsztatach szkolnych
lekcja łączona
Typy lekcji zazębiają się z rodzajami lekcji np. lekcja dyskusyjna może być lekcją eksponującą lub problemową.
Od czego zależy typ, rodzaj i budowa lekcji:
przedmiotu nauczania, czyli treści
wieku ucznia, roku nauczania, wykorzystywanego dotychczas poziomu wiedzy
systemu dydaktycznego, który przyjął nauczyciel (herbartowski, deweyowski, wielostronnego nauczania wg Okonia, systemu łączenia teorii z praktyką)
kolejnego ogniwa (elementu) realizowanego w procesie kształcenia
możliwości organizacyjnych
środków dydaktycznych, jakimi dysponuje nauczyciel
dojrzałości uczniów do samodzielnej realizacji zadań dydaktycznych
PRZYGOTOWANIE NAUCZYCIELA DO LEKCJI składa się z 3 zakresów:
przygotowanie merytoryczne - zwane przedmiotowym, związane z treściami - znajomość treści, wybór konkretnych zagadnień, które będą omawiane, wybór treści, które wg nauczyciela są niezbędne. W trakcie tego przygotowania nauczyciel określa, jakie treści, w jakim celu i w jakim porządku będzie realizował
przygotowanie metodyczne - jest odpowiedzią na pytanie „jak poprowadzić przygotowaną lekcję?”. Podstawowe zadania to:
określić rodzaj lekcji
określić typ lekcji
określić metody nauczania
przegląd środków dydaktycznych
ustalić czynności nauczyciela i ucznia
ustalić formy i metody kontroli
ustalić zakres pracy domowej
przygotowanie organizacyjne, - czyli sprawy, które należy przewidzieć poza treścią przedmiotową i rozwiązaniami metodycznymi. Przygotowanie organizacyjne to przygotowanie miejsca pracy i środków dydaktycznych
Zewnętrznym wyrazem przygotowania nauczyciela jest konspekt zajęć, zawierający plan, układ materiału do przekazania i opracowania z uczniami, metody i środki dydaktyczne do wykorzystania w toku pracy.
Konspekt lekcji (scenariusz zajęć)
Temat
Cele, - po co ma być ta lekcja
Ogólne - np. przekazywanie wiadomości na temat komórki roślinnej
Szczegółowe, - co ja chcę żeby uczeń wyniósł z zajęć np. uczeń potrafi (wie) z jakich elementów składa się komórka, uczeń potrafi rozróżnić komórkę roślinną od zwierzęcej, uczeń rozumie na czym polega funkcja komórki w organizmie.
Formy pracy
Zbiorowa
Grupowa
Indywidualna
Określenie rodzaju i typu lekcji
Metody - sposoby postępowania nauczyciela z uczniami w celu osiągnięcia zamierzonych rezultatów np.:
dyskusja - metody oparte na słowie
wykład - oparte na słowie
„burza mózgów” - metody problemowe
pogadanka - „giełda pomysłów” (polega na wytwarzaniu pomysłów) - oparte na słowie
opowiadanie - metoda oparta na słowie
pokaz - oparte na obserwacji i pomiarze
wyjaśnienie
prezentacja - na obserwacji i pomiarze
laboratoryjna - oparte na praktycznej działalności
ćwiczeniowa - j.w.
Środki dydaktyczne - to wszystkie przedmioty, z których korzystamy podczas realizacji zajęć
Przebieg zajęć - po kolei w punktach to, co będziemy robić. Część wstępna, główna, końcowa (zależy od rodzaju lekcji)
CELE KSZTAŁCENIA
Podział:
Cele ogólne - wyrażają to, co ma być produktem końcowym szkoły, stąd określenie celów instytucjonalnych
Cele pośrednie - otrzymuje się w rezultacie podziału ogólnych celów wyrażonych w kategoriach funkcji na składniki w postaci czynności
Cele szczegółowe - charakteryzuje większa precyzja i konkretność. Celom tym nadaje się postać operacyjną - cel operacyjny opisuje pożądany rezultat wyrażony w konkretnym zachowaniu końcowym, w sposób, który umożliwia nauczycielowi ocenienie, czy jego cele zostały osiągnięte. Cele operacyjne wyróżniają się takimi cechami jak:
odpowiedzialność
jednoznaczność
wykonalność
logiczność
obserwowalność
mierzalność
Formułując cel musimy mieć jasność tego, co ma robić uczeń oraz kiedy jego działanie uznamy za osiągnięcie celu.
Do formułowania celów w postaci operacyjnej służą taksonomie (od takis - układ, porządek) W dydaktyce pod pojęciem taksonomii celów operacyjnych rozumie się ich hierarchiczne uporządkowanie, charakteryzujące się:
poprawnością terminologii
zwięzłością i jasnością haseł
jednoznacznym powiązaniem poszczególnych kategorii z czynnościami uczenia się
Beniamin Bloom - autor taksonomii, jako pierwszy zaproponował podział kształcenia na:
dziedzinę poznawczą
dziedzinę emocjonalną
dziedzinę psychomotoryczną