Norma prawna
Norma prawna - najmniejszy, stanowiący sensowną całość, element prawa. Reguła postępowania zewnętrznego stworzona na podstawie przepisów prawnych, ustanowiona przez kompetentny organ władzy w odpowiednim trybie, generalna (nie jest skierowana do jednego, ściśle oznaczonego adresata, ale do grupy podmiotów określonych przy pomocy nazwy rodzajowej) i abstrakcyjna (dotycząca powtarzalnych zachowań, wielokrotnego zastosowania, uniwersalna), ogłoszona i chroniona przez państwo aparatem przymusu.
Elementy normy prawnej
Wyróżnia się dwie główne koncepcje budowy normy prawnej:
Koncepcja trójelementowa (hipoteza, dyspozycja i sankcja),
Koncepcja norm sprzężonych (norma sankcjonowana i norma sankcjonująca).
Według koncepcji trójelementowej normę prawną dzielimy na:
Hipoteza - założenie, przypuszczenie, określa warunki, w jakich przypisywany jest komuś obowiązek lub uprawnienie, wskazuje adresata normy i jego cechy (np. zawód, wiek, stan zdrowia) i okoliczności (zjawiska, wydarzenia, miejsce działania np. w miejscu pracy), np.:
Sprzedawca, który otrzymał cenę wyższą od ceny sztywnej (...)
Dyspozycja - wskazuje sposób (treść) zachowania adresata, określa jego obowiązki lub uprawnienia, np.:
(...) obowiązany jest zwrócić kupującemu pobrana różnicę (...)
Sankcja - określa konsekwencje prawne (dolegliwości, nieprzyjemności, kary) zachowania niezgodnego z obowiązkiem. Wyróżnia się sankcję karną (represyjną), egzekucyjną i nieważności (bezskuteczności), np.:
(...) podlega karze pozbawienia wolności do lat trzech.
Charakterystyka
Norma prawna musi mieć charakter generalny i abstrakcyjny.
Generalność oznacza, iż norma nie jest skierowana do jednego, ściśle oznaczonego adresata (np. Jana Kowalskiego), ale do grupy podmiotów określonych przy pomocy nazwy rodzajowej (np. podatnik lub każdy człowiek).
Abstrakcyjność oznacza, iż nakazane czy też zakazane zachowanie jest wymagane od adresata normy w każdym przypadku, gdy ziszczą się określone w normie prawnej okoliczności. Dotyczy to powtarzalnych zachowań, bez zbytecznego uszczegółowienia określonych nią okoliczności.
Ze względu na zakres swobody, pozostawiony adresatowi normy prawnej, wyróżnia się:
Innym kryterium podziału norm prawnych jest sposób określenia zachowań ludzkich. Na podstawie tego kryterium wyróżnia się:
Normy nakazujące - określają, co ich adresat powinien uczynić, aby postępować zgodnie z treścią normy prawnej, np.:
Osoby prawne i państwowe jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej są obowiązane obliczyć i odprowadzić podatek rolny - bez wezwania - na rachunek budżetu właściwej gminy ze względu na miejsce położenia gruntów.
Normy zakazujące - określają od jakich działań adresat normy prawnej powinien się powstrzymać, np.:
Członek zarządu nie może bez zezwolenia spółki zajmować się interesami konkurencyjnymi (...)
Normy zezwalające (upoważniające lub uprawniające) - uprawniają do określonego zachowania się adresata. , np.:
Każdy wspólnik może przeglądać księgę udziałów. Istnieje spór czy norma postępowania ( a taką jest norma prawna) może na coś zezwalać
Przepis prawa - samodzielna jednostka redakcyjna tekstu prawnego, czyli zdaniokształtny zwrot językowy (zdanie w sensie gramatycznym) wskazujący sposób postępowania, czyli regułę powinnego zachowania. Często jest wyodrębniony formalnie, wyróżniony wizualnie i opatrzony nazwą indywidualizującą, taką jak artykuł, paragraf czy ustęp. Może być też zdaniokształtnym fragmentem jednostki redakcyjnej.
Pojęcie przepis prawa nie jest tożsame z pojęciem normy prawnej; bowiem elementy treści normy prawnej mogą być zawarte w wielu różnych przepisach i to nie tylko jednej ustawy. W ujęciu funkcjonalnym przepisy prawa stanowią podstawę do ustalenia treści norm prawnych. Przepisu nie możemy traktować w sferze prawda/fałsz, gdyż nie jest to zdanie w sensie logicznym.
W języku potocznym, a rzadziej w języku prawnym, przepisy prawa to także wszelkie akty normatywne obowiązujące na danym obszarze (np. w państwie).
Rodzaje przepisów
przepisy ogólne - określają przedmiotowy i podmiotowy zakres stosunków społecznych, regulowanych danym aktem prawodawczym, objaśniają podstawowe użyte w akcie nazwy, a często też ustalają ogólne zasady jego stosowania;
przepisy szczegółowe - normy, określające zachowania podmiotów, których one dotyczą;
przepisy przejściowe - ich celem jest pełniejsze umiejscowienie danego przepisu w całokształcie innych przepisów, czy też w świetle innych norm postępowania;
przepisy dostosowujące - określają jak organy stosujące prawo winny realizować nowy akt prawodawczy do konkretnych regulowanych nim sytuacji;
przepisy końcowe - są to w szczególności przepisy derogacyjne, uchylające poprzednie całe akty prawodawcze, bądź niektóre ich przepisy;
Inne źródło mówi:
przepis prawny
Jest to jednostka redakcyjna tekstu prawnego w postaci zdań w sensie gramatycznym wyróżniona w tekście w postaci artykułu, paragrafu, ustępu, punktu, litery czy też zdania niemającego odrębnego określenia numerycznego. Każda jednostka redakcyjna tekstu prawnego oznaczana jest w ściśle określony sposób.
Konstrukcja
Podstawową jednostką redakcyjną aktów prawnych jest artykuł, który powinien być jednostką jednozdaniową. Artykuł oznacza się skrótem „art.” i dodaje cyfrę arabską, zachowując w tekście ustawy ciągłość numeryczną. Artykuły często dzielą się na ustępy oznaczone cyfrą arabską. Jest tak wtedy, gdy poszczególne zdania wyrażają samodzielne myśli, ale treść żadnego z nich nie jest na tyle istotna, by wydzielić ją w odrębny artykuł. Tak jak artykuł jest podstawową jednostką redakcyjną aktów prawnych, tak paragraf jest podstawową jednostką redakcyjną aktów wykonawczych (czyli rozporządzeń). Paragrafy mogą dzielić się na ustępy, a te na punkty i na litery.
Technika prawodawcza
Przepisy powinny być - zgodnie z zasadami techniki prawodawczej - umieszczane w aktach prawodawczych w określonej kolejności. Najpierw powinny znajdować się przepisy ogólne (ustalające zakres stosunków regulowanych danym aktem), potem szczegółowe (obejmujące przepisy o organach i trybie postępowania w danej dziedzinie spraw), a na końcu przepisy przejściowe.
Przepisy przejściowe i końcowe
Przepisy przejściowe regulują oddziaływanie nowego prawa na stosunki powstałe pod rządami dawnego prawa. Może z nich wynikać, że przez jakiś czas stosowane będą dotychczasowe (często korzystniejsze) rozwiązania prawne albo że przez jakiś czas będą obowiązywały zupełnie inne rozwiązania od obowiązujących dotychczas i przyjętych obecnie. W przepisach przejściowych najczęściej rozstrzyga się o sposobie zakończenia postępowań będących w toku (gdy zmieniają się zasady rządzące postępowaniem np. karnym, cywilnym czy administracyjnym). Przepisy przejściowe służą głównie do rozwiązania problemów związanych ze zmianami w prawie i na takim ukształtowaniu nowych stosunków, aby uwzględnione zostały wszystkie konsekwencje wynikające z dokonanych zmian.
Przepisy końcowe - przepisy dotyczące wygaśnięcia mocy danego aktu prawnego (tzw. przepisy uchylające) albo przepisy o wejściu w życie aktu prawnego (ustawy, rozporządzenia), np. ustawa wchodzi w życie z dniem 1 stycznia 2009 roku.
Stosunek prawny - regulowany normami prawnymi stosunek społeczny tetyczny (zależność społeczna) między co najmniej dwoma podmiotami prawa.
|
Pojęcie stosunku prawnego
Jest wykorzystywane w naukach prawnych dla opisania zależności między podmiotami prawa. Jest to inne spojrzenie niż właściwe dla analizy normy prawnej jako znaczenie przepisu prawnego. W tym ostatnim przypadku posługujemy się ujęciem w pewnym sensie statycznym: na podstawie reguł wykładni W1i W2 z obowiązujących przepisów P1 i P2 można wyprowadzić normę N. Natomiast dzięki koncepcji stosunku prawnego bierzemy pod uwagę dynamikę relacji między ludźmi wynikającego z tego, że prawne obowiązki i uprawnienia uczestników zmieniają się wraz z ich zastosowaniami. Na przykład, zawarcie umowy sprzedaży powoduje powstanie więzi prawnej między stronami, wydanie towaru kupującemu pociąga za sobą obowiązek zapłaty ceny stwierdzonej fakturą. Gdyby zaś cena nie została zapłacona, sprzedawcy będą przysługiwać odsetki za zwłokę itd.
Na tle innych stosunków społecznych stosunki prawne wyróżniają się tym, że ich powstawanie, elementy składowe, zmiana i ustanie jest związane z treścią normy prawa pozytywnego. Stosunki prawne powstają w wyniku zaistnienia wydarzeń zwanych faktami prawnymi.
Podziały stosunków prawnych
według przedmiotu regulacji (gałąź prawa):
stosunek karnoprawny (jego wyodrębnianie jest sporne w nauce prawa, a dotyczy obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem, obowiązku do przeproszenia osoby pokrzywdzonej i uiszczenia tzw. zadośćuczynienia);
według trwałości bądź celu:
stosunek prawny materialny (materialnoprawny) - (wynika z prawa materialnego, np. co do zasady kodeks cywilny),
stosunek procesowy (formalny, formalnoprawny) - podczas trwania postępowania rozstrzygającego o kształcie (istnieniu, nieistnieniu, zmianie) stosunku materialnoprawnego (wynika z prawa procesowego, np. co do zasady kodeks postępowania cywilnego);
według sposobu określenia strony:
stosunek jednostronnie zindywidualizowany - gdy znana jest jedna strona stosunku,
stosunek dwustronnie lub wielostronnie zindywidualizowany - gdy znane są dwie lub więcej stron stosunku,
obustronnie niezindywidualizowany - gdy nie są znane dwie strony stosunku;
według powiązań między uprawnieniem jednej strony, a obowiązkiem drugiej:
prosty - tylko jedna strona jest zobowiązana, a druga tylko uprawniona,
złożony - strony pozostają zarówno zobowiązane jak i uprawnione;
ze względu na podmiotowy zakres obowiązywania:
abstrakcyjny (generalny - dotyczący wszystkich),
konkretny (nakreślony przez przepisy prawne);
Uwaga: nie należy mylić tego podziału z podziałem umów cywilnoprawnych na abstrakcyjne i kauzalne.
stosunek zobowiązaniowy - istnieje gdy normy prawne nakazują wykonać określonemu podmiotowi odpowiednie świadczenie na rzecz innego podmiotu;
stosunek kompetencyjny - istniejący w przypadku gdy jeden podmiot podlega innemu podmiotowi (np. ze względu na wydaną przez podmiot decyzję).
Elementy stosunku prawnego
podmiot stosunku prawnego, czyli osoby, które w nim występują jako uprawnione lub zobowiązane do określonego zachowania się względem innych osób, będącymi uczestnikami tego samego stosunku prawnego
tzw. ułomna osoba prawna - czyli jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną - art. 331 kodeksu cywilnego
przedmiot (treść) stosunku prawnego
Źródła prawa - akty stanowione przez organy państwowe, które w swej treści zawierają normy prawne. Mówiąc o źródłach prawa w tym znaczeniu, określamy je najczęściej mianem aktów normatywnych.
W naukach prawnych najczęściej rozważane jako źródła prawa w znaczeniu formalnym, a więc formy, w jakich przejawia się obowiązujące prawo. Formami tymi są: konstytucja, ustawa, rozporządzenie i inne akty normatywne. Nauki o prawie, szczególnie nauka prawa konstytucyjnego, ujmują źródła prawa w sposób opisowy lub dogmatyczny zakładając jakąś koncepcję (teorię) źródeł prawa tj. wskazując jakie normy prawne albo fakty uważane są za prawotwórcze. Dlatego termin źródła prawa często zastępowany jest pojęciem akty prawotwórcze lub akty normatywne. Od źródeł prawa w znaczeniu formalnym (aktów prawotwórczych, aktów normatywnych) odróżnia się akty stosowania prawa, do których należą przede wszystkim decyzje administracyjne i orzeczenia sądowe.
Historycznie do tej kategorii należało także prawo zwyczajowe. Dziś znaczenie zwyczaju w poszczególnych dziedzinach prawa jest niewielkie, z wyjątkiem prawa międzynarodowego, w którym wciąż żywy i regularnie stosowany jest zwyczaj międzynarodowy.
Z reguły, jeśli prawnicy mówią o źródłach prawa bez bliższego oznaczenia terminologicznego, mają na myśli źródła prawa w znaczeniu formalnym.
Tradycyjnie źródłami prawa w znaczeniu formalnym nazywa się źródła powstania lub pochodzenia prawa (fontes iuris oriundi).
Źródła prawa w znaczeniu materialnym
W odróżnieniu od źródeł prawa w znaczeniu formalnym i poznawczym, źródłami prawa w znaczeniu materialnym określa się zazwyczaj czynniki wpływające na treść norm prawnych lub źródła określające pochodzenie norm. Zagadnienie źródeł prawa w znaczeniu materialnym przez wielu prawników traktowane jest jako zagadnienie pozaprawne. W pewnym zakresie zajmują się nimi: socjologia prawa, filozofia prawa, teoria prawa.
Źródła prawa w znaczeniu poznawczym
Źródła w znaczeniu poznawczym to źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi), czyli publikatory zawierające autentyczną treść norm prawnych, np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, itp. W historii prawa źródła poznania prawa dzieli się na bezpośrednie (teksty prawne) i pośrednie (wzmianki o tych tekstach).
Źródła prawa w polskim porządku prawnym
Zgodnie z artykułem 87 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są:
akty prawa miejscowego (na obszarze działania organów, które je ustanowiły).
Dla źródeł prawa krajowego charakterystyczne jest ich hierarchiczne uporządkowanie. Konstytucja ma zawsze pierwszeństwo przed ustawami, potem są ratyfikowane umowy międzynarodowe, a te zawsze mają pierwszeństwo przed rozporządzeniami. Te natomiast mają pierwszeństwo przed aktami prawa miejscowego - działają one na obszarze działania organów, któe je ustanowiły.
Jako, iż obowiązująca dziś Konstytucja RP została uchwalona w 1997, nie ma w niej wzmianki o aktach organów Unii Europejskiej.
Źródła prawa międzynarodowego
Tradycyjnie do źródeł prawa międzynarodowego należą umowy międzynarodowe i zwyczaj międzynarodowy. Do tych dwu podstawowych źródeł dodaje się ogólne zasady prawa. Do źródeł prawa międzynarodowego od połowy XX wieku zalicza się także wiążące, prawotwórcze uchwały organizacji międzynarodowych. Niektórzy autorzy do źródeł prawa międzynarodowego zaliczają także akty jednostronne państw (notyfikacja, zastrzeżenie, uznanie).
Źródła prawa Wspólnot Europejskich
Źródła prawa wspólnotowego dzieli się na pierwotne i wtórne. Źródła pierwotne obejmują traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich, umowy zmieniające owe traktaty, a także traktaty akcesyjne kolejnych państw członkowskich. Do źródeł prawa wtórnego zalicza się w pierwszej mierze rozporządzenia i dyrektywy. Często zalicza się tu także: decyzje, opinie i zalecenia, choć nie spełniają one kryterium bycia źródeł prawa o charakterze generalno-abstrakcyjnym. Decyzje mają charakter indywidualny, zaś opinie i zalecenia nie posiadają charakteru prawnie wiążącego.
Fakty prawne - to wszystkie te „okoliczności” wymieniane w przepisach prawa, które pociągają za sobą, wywołują czy rodzą skutki prawne; innymi słowy powodują powstawanie, zmiany albo wygaśnięcie bądź to uprawnień, bądź obowiązków, bądź też uprawnień i obowiązków. Nie zawsze fakty prawne powodują powstawanie, zmiany czy wygaśnięcie stosunków prawnych, ale stosunek prawny powstaje w wyniku tego, że zaistniał określony fakt prawny.
Rodzaje faktów prawnych:
Fakty prawne:
1. Zdarzenia - wywołujące skutki prawne okoliczności niezależnie od zachowania się podmiotów prawa. (Np. śmierć, urodzenie, upływ czasu.)
2. Zachowania - podmiotów prawa:
a)
- działanie - polegające na wykonywaniu pewnych czynności (np. działa, ten co kradnie, spisuje testament, zabija)
- zaniechanie - brak działania wymaganego przez prawo (np. ktoś, kto nie udzielił pomocy poszkodowanym, a miał to zrobić)
b)
- czyny - zachowanie się podmiotu prawa, które rodzi za sobą skutki prawne, choć do wywołania owych skutków podmiot prawa swym zachowaniem nie zmierzał:
a) czyny zgodne z prawem (np. znalezienie rzeczy zgubionej)
b) czyny niezgodne z prawem (bezprawne, niedozwolone) (np. wyrządzenie komuś szkody)
- czynności prawne - świadome i zgodne z przepisami prawa zachowania podmiotów, zmierzające do wywołania skutków prawnych mocą odpowiednich oświadczeń woli (np. przyjęcie spadku, umowa najmu)
3. Zdarzenia albo zachowania oraz konstytutywne orzeczenia sądowe
Orzeczenie:
- konstytutywne - powodują powstanie bądź zmianę czyichś uprawnień lub obowiązków (np. orzeczenie rozwodu)
- deklaratoryjne - jedynie stwierdzają istnienie określonych uprawnień lub obowiązków, nie zmieniając stanu prawnego, nie kwalifikuje się ich jako fakty prawne (np. orzeczenie, że osoba bliska, stale zamieszkująca z najemcą, po jego śmierci sama stała się najemcą)
Uwaga! Dopiero razem wzięte zdarzenie lub zachowanie oraz tzw. konstytutywne orzeczenie sądowe wykazują cechy faktu prawnego i rodzą odp. skutki prawne
Prawo konstytucyjne
Prawo konstytucyjne (dawniej: prawo polityczne, prawo państwowe) - zespół norm prawnych określających ustrojowe zasady funkcjonowania państwa, treść i sposoby zagwarantowania praw człowieka i obywatela oraz zaspokajania potrzeb społecznych, sposób tworzenia prawa, hierarchię źródeł prawa a także kompetencje i wzajemne relacje
Źródła prawa konstytucyjnego
Podstawowym aktem prawnym określającym ustrój państwa jest konstytucja, jej postanowienia znajdują rozwinięcie w szeregu ustaw. Najczęściej konstytucja ma postać jednego aktu prawnego, może mieć też kształt kilku aktów tej samej rangi (stan taki istniał w Polsce od września 1992 r. do wejścia w życie obecnej Konstytucji z 1997 r.). Wyjątkiem jest ustrój Wielkiej Brytanii, w której porządku prawnym, brak jest jednolitego aktu tej rangi, zaś treść konstytucji można wywieść z szeregu aktów prawnych powstałych na przestrzeni wieków (np. Wielkiej Karty Swobód z 1215 r., Act of Settlement z 1701 r.).
W demokratycznym państwie prawa przyjmuje się wymóg zgodności wszystkich aktów prawnych z konstytucją ("Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej"[2]). Jest to wynikiem przyjętej hierarchii aktów prawnych, zgodnie z którą każda ustawa musi być zgodna z konstytucją (zasada konstytucyjności, zaś każde rozporządzenie wykonawcze nie może być sprzeczne z ustawą i konstytucją (zasada legalności). Do oceny zgodności aktów prawnych z normami wyższego rzędu powołany jest Trybunał Konstytucyjny.
Podstawowymi źródłami prawa stanowionego (zwanych inaczej aktami prawotwórczymi) w Polsce są, enumeratywnie wymienione w Konstytucji, następujące akty normatywne:
Akty prawa miejscowego na obszarze działania organów, które je wydały
Uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów są w świetle Konstytucji traktowane jako źródła prawa wewnętrznego.
Aby ustalić treść norm prawnych należy zastosować odpowiednie reguły interpretacyjne prawa. Od źródeł prawa należy odróżnić akty stosowania prawa, które mają charakter konkretno-indywidualny i są nimi np. wyroki sądowe w konkretnych sprawach lub decyzje administracyjne.
Zasady naczelne Rzeczypospolitej Polskiej w świetle Konstytucji z 1997 r.
Zasada państwa jako dobra wspólnego
Art. 1
Zasada demokratycznego państwa prawnego lub też zasada praworządności
Art. 2
Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej.
Zasada państwa unitarnego
Art. 3
Zasada suwerenności narodu
Art. 4 ust. 1
Art. 4 ust. 2
Co znaczy tyle, że suwerenną władzę sprawuje lud (lub Naród), piastując tę władzę poprzez fakt, że władza należy i pochodzi od Narodu, czyli, że władza może określać sposób postępowania wszystkich podległych podmiotów jedynie przy legitymizacji Narodu[potrzebne źródło].
Zasada konstytucjonalizmu
Art. 8 ust. 1
Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej.
Art. 8 ust. 2
Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej.
Oznacza to, że właśnie konstytucja stoi najwyżej w systemie źródeł prawa, czyli jest najważniejszym aktem prawnym.
Zasada podziału władz
Art. 10 ust. 1
Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.
Art. 10 ust. 2
Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały.
Dziś mówimy o poliformizmie władz a nie o trójpodziale.
Zasada pluralizmu politycznego
Art. 11 ust. 1
Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa.
Art. 11 ust. 2
Finansowanie partii politycznych jest jawne.
Art. 13
Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swych programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program zakłada nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.
Zasada społeczeństwa obywatelskiego
Art. 12
Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji.
Zasada decentralizacji i samorządu
Art. 15 ust. 1
Ustrój terytorialny Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia decentralizację władzy publicznej.
Zasada społecznej gospodarki rynkowej
Art. 20
Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej.
INNE ŹRÓDŁO:
Nazwa „konstytucja” wywodzi się z łacińskiego słowa „constituere” (constituo, constitui) oznaczającego: ustanawiać, urządzać, uporządkować, nadać (czemuś) określoną formę. Odwoływanie się do tego terminu łacińskiego popularne jest we francuskim i angielskim kręgu językowym. Zaś niemieccy konstytucjonaliści odwołują się raczej do słowa concipere, które oznacza „ująć w słowa lub pewną formułę, wyrazić, wysłowić, uroczyście lub formalnie ogłosić, zapowiedzieć”.
W dzisiejszych czasach konstutucja oznacza ustawę zasadniczą wyposażoną w najwyższą moc prawną, określającą podstawy ustroju społeczno-gospodarczego i politycznego, w szczególności organizację i sposób powoływania podmiotów władzy państwowej i sposoby wykonywania władzy przez te organy, a także normującą podstawowe prawa i obowiązki obywatela.
Wyróżnia się konstytucje:
-w sensie materialnym- obejmuje ona normy prawne (także prawa zwyczajowego) dotyczące zasad ustroju państwa, organizacji i funkcjonowania państwa oraz określające status jednostki w państwie
-w sensie formalnym- są to normy prawne przyjęte w szczególnym postępowaniu zawarte w akcie prawnym o szczególnej nazwie
-pisaną- jest ona w zasadzie równoznaczna konstytucji w sensie formalnym, może obejmować jeden akt prawny lub kilka aktów o tej samej, najwyższej mocy prawnej np. Rzeczpospolita w latach 1992-1997
-niepisana- równoznaczna konstytucji materialnej. Występuje w państwie,w którym brak jest jednego aktu prawnego najwyższej mocy(lub kilku) regulującego zasady ustroju państwa
-ze względu na zakres regulacji wyróżnia się:
-pełną- czyli taką która reguluje zasady ustroju państwa, określająca suwerena i sposoby wykonywania przezeń władzy, podstawowe prawa, wolności i obowiązki jednostki oraz zawierającą tryb zmian swoich norm
-niepełną(czyli tzw. Małą konstytucję)- nie obejmującą swą regulacją powyższych materii
-sztywną- zmieniana w szczególnych przypadkach
-elastyczną(giętką)- czyli taką która może być zmieniana w trybie analogicznym do ustaw zwykłych, mającą moc prawną równą ustawą zwykłym.
Cechy szczególne konstytucji:
1)Najwyższa moc prawna: Szczególna moc prawna konstytucji polega na przyznaniu jej najwyższego miejsca w systemie prawa stanowionego. System taki jest zbudowany na zasadzie hierarchiczności poszczególnych aktów normatywnych. Po pierwsze jeżeli konstytucja jest aktem najwyższym to przedmiot jej normowania ma charakter nieograniczony. Do drugie najwyższa moc prawna konstytucji oznacza, że wszystkie inne akty normatywne muszą być z nią zgodne, a więc nie mogą pozostawać z nią w sprzeczności. Sprzeczność może przybierać charakter materialny, proceduralny bądź kompetencyjny. Po trzecie najwyższa moc prawna konstytucji oznacza, ze wszystkie inne akty normatywne muszą być z nią spójne.
2)Tryb uchwalania konstytucji
3)Tryb zmiany konstytucji: Konstytucja RP nie rozróżnia zmiany całkowitej od częściowej. Inicjatywę ustawodawczą wysuwa 1/5 ustawowej liczby posłów czyli 92 i przedstawia wniosek Senatowi lub Prezydentowi. Następnie następuje I czytanie-najwcześniej 30 dni od złożenia projektu. Przy rozdziałach I, II lub XII uchwalenie przez Sejm zmiany konstytucji nastąpić może najwcześniej po 30 dniach od I czytania. Ustawę tą Sejm uchwala większością 2/3 głosów przy quorum połowy ustawodawczej liczby posłów. Senat zaś bezwzględną większością przy takim samym quorum. Zmiany konstytucji obie izby uchwalają w jednakowym brzmieniu. Senat ma na to 60 dni. Przy rozdziałach I, II, XII Senat lub Prezydent mogą żądać w terminie 45 dni od uchwalenia ustawy przez Senat przeprowadzenia referendum w ciągu 60 dni, za zmianą musi opowiedzieć się większość głosujących. Prezydent ma 21 dni na podpisanie ustawy, nie może jej zawetować, zarządza jej ogłoszenie w DZ.U. RP. Szczegółowy tryb zmiany konstytucji znajduje się w rozdziale XII konstytucji zatytułowanym „Zmiana konstytucji”.
4)Szczególna nazwa:żaden inny akt prawny nie powinien mieć takiej samej nazwy jak konstytucja. Inne nazwy konstytucji to: ustawa zasadnicza, karta konstytucyjna, ustawa urzędowa.Nie jest konstytucją akt prawny przyjęty w trybie przewidzianym do uchwalenia konstytucji, jeśli jego nazwa nie spełnia tego wymogu.
5)Nadrzędność konstytucji w systemie prawa: Zasada zwierzchniej pozycji ustawy zasadniczej w systemie źródeł prawa oznacza zakaz wydawania aktów prawnych sprzecznych z konstytucją oraz obowiązek realizowania postanowień konstytucji. Mówi o tym już najwyższa moc prawna konstytucji w hierarchicznie zbudowanym systemie prawa, która oznacza że żadna norma prawna nie może być sprzeczna z normami konstytucji.
6)Treść konstytucji
Funkcje konstytycji-to zespół skutków społecznych, jakie stale w danej społeczności, w odniesieniu do określonej sfery rzeczywistości wywoływane są istnieniem konstytucji. Funkcje te wzajemnie się przenikają , nie można też uważać jednej funkcji za nadrzędną, w stosunku do drugiej.
Wyróżnia się funkcje:
1)Funkcje prawną- polega ona na możliwości pełnienia przez konstytucję roli aktu prawnego w zakresie stosunków politycznych, społecznych i gospodarczych, które są przez nią regulowane.
2)Funkcję stabilizacyjną (petryfikującą)- utrwalenie czegoś w pewnej niezmiennej formie
3)Funkcję programową (dynamiczną)- konstytucja musi być otwarta na przyszłość i wyznaczać cele
4) Funkcja integracyjną - czyli stymulowanie obywateli z państwem, u którego podstaw leży konstytucja
5)Funkcja organizatorską- czyli taką w której konstytucja określa zasady organizacji i funkcjonowania państwa oraz jego struktury wewnętrznej
6)Funkcję wychowawczą- ma ona dwojaki cel: upowszechnienie jednych wartości, zasad i idei, a jednocześnie stymuluje przyjmowania nowych.
W zakresie administracji publicznej konstytucja określa przede wszystkim ustrój organów administracji publicznej, a także innych podmiotów wykonujących zadania administracji publicznej. Konstytucja określa zadania i kompetencje organów i podmiotów oraz formułuje podstawowe zasady i formy działania tych organów i innych podmiotów. W szczególności wskazuje, jakie akty normatywne są źródłami prawa. Konstytucja kontroluje administrację publiczną poprzez formułowanie zasad prawa administracyjnego. Określone w konstytucji wolności i prawa człowieka i obywatela stanowią określenie granic ingerencji administracji publicznej w sferze tych wolności i praw.
Konstytucyjna mówi o granicach prawnej ingerencji administracji publicznej,ale umożliwia przekraczanie tych granic. Każdy ma prawo wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego i zażądać zbadania czy ustawa lub inny akt normatywny, na postawie którego nastąpiła ingerencja w sferze wolności i praw człowieka i obywatela, jest zgodna z konstytucją. Jednak dotyczy to tylko ingerencji przyjmującej postać orzeczenia sądu lub organu administracji publicznej.
Jako źródło prawa administracyjnego konstytucja zasługuje na uwagę z wielu względów. Zawarte w niej postanowienia zobowiązują wszystkie organy państwa do działań zgodnych z jej treścią. Organy administracji nie mogą podejmować żadnych działań czy rozstrzygnięć, które w jakikolwiek sposób naruszałyby postanowienia Konstytucji. Zasada ta określona została wyraźnie w art. 7, zgodnie z którym: „Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa”.
W Konstytucji przyjęto utrwaloną już zasadę trójpodziału władz. Władzę ustawodawczą stanowią Sejm i Senat, władzę wykonawczą-Prezydent i trybunały (art. 10). Konstytucja określa pozycję prawną, strukturę, zakres kompetencjii wzajemne relacje między poszczególnymi organami administracji z jednej strony,z drugiej zaś- między organami administracji a władzą ustawodawczą. Rozdział VII zatytułowany „Samorząd terytorialny” zawiera postanowienia odnoszące się do samorządu terytorialnego.
Konstytucja upoważnia terenowe organy administracji rządowej i organy jednostek samorządu terytorialnego do wydawania aktów prawa miejscowego obowiązujących w poszczególnych jednostkach podziału terytorialnego państwa.
Zgodnie z art. 8 ust.2:”Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej”. To postanowienie oznacza przyjęcie zasady bezpośredniości stosowania Konstytucji.
Od 17 października 1997r. postanowienia Konstytucji (poza wskazanymi wyjątkami) obowiązują bezpośrednio każdego pracodawcę, każdego sędziego i każdy organ administrujący w każdej spawie ogólnej lub indywidualnej, która jest przezeń prowadzona .
Bezpośrednio stosować Konstytucję można:
- tylko w obszarze uregulowań konstytucyjnych
- tylko przy rozstrzyganiu o treści i zakresie tych obowiązków i uprawnień, które da się bezpośrednio i dostatecznie wyczerpująco normować przepisami Konstytucji
- tylko wtedy, gdy okoliczności faktyczne (prawne) sprawy zezwalają na bezpośrednie stosowanie konstytucyjnej normy.
Konstytucja obowiązuje:
- przed wszystkimi organami wszystkich kompetentnych władz publicznych władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą w zakresie stosowania prawa prywatnego, gdzie organ ma obowiązek uwzględnienia postanowień konstytucyjnych, a strona może skutecznie się na nie powołać.
- Przed wszystkimi organami i pracownikami urzędów w obszarze realizacji i stosowania prawa publicznego.
- Przed wszystkimi organami I i II instancji, a także innymi organami kontrolnymi oraz nadzorczymi.
Ustawa jest to najwyższy w hierarchii źródeł prawa akt normatywny podporządkowany jednak konstytucji, wydawany przez powołany do tego organ państwowy czyli parlament. Wyróżnia się ustawy zwykłe oraz ustawę zasadniczą (konstytucję).Ustawa to akt o nieograniczonym zakresie podmiotowym, przy czym niektóre materie mogą być regulowane tylko w drodze ustawy lub z jej wyraźnego upoważnienia. Akt ten dochodzi do skutku w szczególnej procedurze, która w swych zasadniczych zrębach znajduje unormowanie konstytucyjne. Ustawa ma charakter źródła prawa powszechnie obowiązującego.
W demokratycznym państwie prawa ustawy stanowią podstawę kształtowania całego systemu prawa. Ranga ustawy i jej rola w porządku prawnym jest przedmiotem rozważań prawa konstytucyjnego. Stąd też przedstawię tylko te kwestie, które mają znaczenie dla funkcjonowania administracji publicznej.
Ustawy regulują wszystkie sprawy związane z funkcjonowaniem administracji,a także określają prawa i obowiązki obywateli w stosunku do administracji. Dlatego zajmują one najważniejsze miejsce w systemie źródeł prawa administracyjnego. Stanowią one podstawę prawną do bezpośredniej władczej ingerencji administracji w różne sfery życia społecznego, co może być dokonywane w formie indywidualnego aktu administracyjnego bądź w formie aktu prawnego ogólnie obowiązującego.
Zgodnie z art. 120 Konstytucji, sejm uchwala ustawy zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, chyba że Posłom, Senatowi, Prezydentowi RP i Radzie Ministrów, a także grupie co najmniej 100 tys. Obywateli mających prawo wybierania do Sejmu. Konstytucja nie określa materii ustawowej, czyli zakresu spraw, dla których uregulowanie w ustawie jest obowiązkowe. Tak więc ustawą mogą być uregulowane wszystkie sprawy, których nie normuje Konstytucja. Niektóre natomiast sprawy muszą znaleść swe uregulowanie ustawowe, albowiem konstytucja odsyła do regulacji ich w ustawach, np. ograniczenie wolności organizowania i uczestniczenia w zgromadzeniach (art. 57), tryb rozpatrywania petycji, wniosków i skarg składanych w związku z wykonywanymi zadaniami z zakresu administracji publicznej (art. 63), określenie innych niż gmina jednostek samorządu terytorialnego (art. 164 ust. 2), zakres działania oraz tryb powoływania i odwoływania województw (art. 152 ust. 2), określenie trybu przekazania i sposobu wykonywania zadań zleconych jednostkom samorządu terytorialnego (art. 166 ust. 2), określenie źródeł dochodów jednostek samorządu terytorialnego (art. 167 ust. 3), określenie zakresu prawa jednostek samorządu terytorialnego do ustalenia wysokości podatków i opłat lokalnych (art.168), zasady i tryb przeprowadzania referendum lokalnego (art. 170), zasady zrzeszania się jednostek samorządu terytorialnego oraz zasady przeprowadzania jednostek samorządu terytorialnego do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych, a także zasady współpracy ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw (art. 172 ust. 3), zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych (art. 88), zasady oraz tryb zawierania przez Radę Ministrów umów międzynarodowych- także ich ratyfikowania i wypowiadania (art. 89 ust. 3), nakładanie obowiązku ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych w tym podatków (art. 84), zasady i tryb gromadzenia oraz udostępnienia przez władze publiczne informacji o obywatelach (art. 51 ust. 5).
Ustawa dochodzi do skutku w skomplikowanym procesie ustawodawczym.
Jego zasadniczymi etapami są : inicjatywa ustawodawcza, debata w Sejmie i Senacie, podpisanie przez prezydenta i ogłoszenie. Prawo inicjatywy ustawodawczej, czyli prawo zgłoszenia do Sejmu projektu ustaw, przysługuje posłom (grupie przynajmniej 15 posłów) i komisjom sejmowym, Senatowi, Prezydentowi RP, Radzie Ministrów oraz wyborcom w liczbie co najmniej 100 tysięcy (inicjatywa ludowa). Debata w Sejmie i Senacie nad projektami ustaw toczy się na plenarnych posiedzeniach tych ciał i w komisjach. Decyzję o przyjęciu ustawy podejmuje się tylko na plenarnych posiedzeniach osobno Sejmu i osobno Senatu. Ustawy podpisuje i zarządza ich ogłoszenie Prezydent RP. Urzędowe ogłoszenie ustawy następuje przez publikację w Dzienniku Ustaw RP. Po uprzednim sprawdzeniu jej zgodności z konstytucją.
W demokratycznym państwie prawa konstytucja oraz ustawy mają zasadnicze dla administracji publicznej, gdyż tworzą dla tej administracji podstawy działania i ustalają granice działania.