Skrypt Prawo Karne Skarbowe
Cechy charakterystyczne prawa karnego skarbowego
Przedmiot ochrony
Prawo karne skarbowe chroni interes finansowy Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego oraz Wspólnot Europejskich. Jest to zatem przedmiot ochrony o charakterze ekonomicznym, a zarazem ponadindywidualnym. Wpływa to na postrzeganie przestępstw i wykroczeń skarbowych w oczach opinii społecznej jako przestępstw (i wykroczeń) „bez ofiar", ponieważ „pokrzywdzony" jawi się jako organizacja anonimowa.
Przestępczość skarbowa ma charakter raczej administracyjny niż kryminalny i obejmuje w zasadzie czyny drobne. Ta opinia w pewnej części jest prawdziwa (np. w odniesieniu do licznych w prawie karnym skarbowym czynów o czysto formalnym charakterze, niepowodujących żadnych skutków finansowych), trzeba jednak również zauważyć, że pewne czyny skarbowe, takie jak oszustwa, wyłudzenia finansowe na szkodę Skarbu Państwa czy fałszerstwa stanowią w swej istocie odmiany ich klasycznych pierwowzorów występujących w powszechnym prawie karnym.
Pojęcie „interesu finansowego" Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego czy Wspólnot Europejskich jest dość enigmatyczne i w istocie stanowi pewną zbiorczą klauzulę obejmującą zróżnicowane dobra i interesy związane z funkcjonowaniem i egzekwowaniem różnych danin publicznych, z obrotem dewizowym oraz z działalnością w zakresie gier i zakładów wzajemnych. Poszczególne cztery grupy rodzajowe przestępstw i wykroczeń skarbowych (podatkowe, celne, dewizowe i w zakresie gier i zakładów wzajemnych) cechuje w związku z tym dość daleko posunięta.
Autonomia
Kolejną charakterystyczną cechą materialnego prawa karnego skarbowego jest jego autonomia wobec powszechnego prawa karnego. Chodzi o autonomię w dwóch powiązanych ze sobą aspektach: po pierwsze, mówimy o autonomii karnoskarbowej regulacji normatywnej względem regulacji normatywnej powszechnego prawa karnego, po drugie - o autonomii pojęć „przestępstwa skarbowego" oraz „wykroczenia skarbowego" względem pojęć „przestępstwa" oraz „wykroczenia" występujących w powszechnym prawie karnym
Zasadniczo art. 20 § 1 KKS zabrania zastosowania do przestępstw skarbowych przepisów części ogólnej Kodeksu karnego oraz przepisów ogólnych zawartych w części wojskowej tego Kodeksu. Podobnie art. 46 KKS zakazuje stosowania do wykroczeń skarbowych przepisów części ogólnej Kodeksu wykroczeń. Zakaz recepcji z powszechnego prawa karnego doznaje nielicznych wyjątków poprzez określenie w art. 20 § 2 KKS skromnego katalogu przepisów Kodeksu karnego, które mają być stosowane odpowiednio do przestępstw skarbowych.
Do wykroczeń zaś skarbowych można z mocy art. 46 KKS stosować odpowiednio jedynie przepisy Kodeksu wykroczeń dotyczące warunkowego zawieszenia wykonania kary w przypadku warunkowego zawieszenia wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności.
Za autonomią karnoskarbowej regulacji normatywnej idzie autonomia pojęć „przestępstwa skarbowego" i „wykroczenia skarbowego" względem pojęć „przestępstwa" i „wykroczenia" funkcjonujących w powszechnym prawie karnym
Sąd Najwyższy jednoznacznie stwierdza, że pojęcie przestępstwa nie obejmuje przestępstwa skarbowego.
Subsydiarność wobec prawa finansowego
Subsydiarność prawa karnego skarbowego względem prawa finansowego (a konkretnie względem prawa podatkowego, celnego, dewizowego oraz regulacji w zakresie gier i zakładów wzajemnych) polega na tym, że przepisy prawa karnego skarbowego chronią i zabezpieczają za pomocą sankcji karnych respektowanie norm finansowoprawnych w takim zakresie, w jakim samo prawo finansowe nie dysponuje wystarczającymi sankcjami w celu przymuszenia do przestrzegania własnych norm.
Norma sankcjonowana nakazuje lub zakazuje określonego zachowania, czyli decyduje o jego bezprawności. Natomiast norma sankcjonująca przewiduje konsekwencje naruszenia normy sankcjonowanej, czyli decyduje o karalności określonego zachowania
Przepisy prawa karnego skarbowego zawierają zasadniczo normy sankcjonujące, normy sankcjonowane bowiem zawarte są w prawie finansowym. Te prawnofinansowe normy sankcjonowane mają charakter pierwotny w stosunku do wtórnych i subsydiarnych względem nich norm sankcjonują cych zawartych w prawie karnym skarbowym.
Przepisy części szczególnej materialnego prawa karnego skarbowego praktycznie mogą obowiązywać tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim obowiązują konkretne nakazy czy zakazy finansowoprawne. Nie wszystkie oczywiście naruszenia norm prawa finansowego są karalne. Niektóre w ogóle pozbawione są sankcji {lex imperfecta), za inne zaś grożą jedynie sankcje prawa finansowego. Jedynie za najpoważniejsze (w ocenie ustawodawcy) grożą sankcje karnoskarbowe.
Blankietowa technika legislacyjna
Pojęcie przepisów „blankietowych" odnoszone jest najogólniej do przepisów, które określając zagrożenie karne, odsyłają jednocześnie w zakresie opisu czynu do innych źródeł prawa. Ustawowy opis czynu zabronionego polega na zakazie naruszenia jakiejś normy nieprawnokarnej.
W blankietowych przepisach karnych skarbowych występuje odesłanie 19 poza Kodeks karny skarbowy, do przepisów prawa finansowego, które dopełniają ustawowe opisy czynów zabronionych. Bez tego dopełnienia opisu czynów zabronionych są niekompletne.
Niekiedy przepis karnoskarbowy wskazuje konkretny akt prawa finansowego, do którego odsyła i który wypełnia jego „blankiet''
W innych przypadkach odesłanie jest bardziej enigmatyczne, do bliżej niesprecyzowanej ustawy i następuje ono za pomocą zwrotów: „kto wbrew przepisom ustawy (...)
W jeszcze innych wreszcie przypadkach odesłanie poza Kodeks karny skarbowy nie następuje w sposób wyraźny poprzez wskazanie na mniej lub bardziej sprecyzowane „przepisy" prawa finansowego, lecz w sposób dorozumiany, poprzez zawarcie w opisie czynu takich znamion, które bez sięgnięcia po odpowiednie przepisy pozostają niezrozumiałe
Wyraźne odesłanie do konkretnych, pozakarnych aktów prawnych ma miejsce także w tych wyjaśnieniach tzw. słowniczka pojęć (art. 53 KKS), w których w zakresie rozumienia określonych pojęć używanych w przepisach części szczególnej Kodeksu karnego skarbowego odsyła się do wskazanych aktów prawa podatkowego, celnego, dewizowego czy też odnoszących się do gier i zakładów wzajemnych.
Hermetyczny charakter
Kodeks karny skarbowy nie posiada odpowiednika art. 116 KK, co
oznacza, że nie przewiduje możliwości zastosowania przepisów swej części ogólnej do jakichkolwiek istniejących poza Kodeksem karnym skarbowym przepisów karnych, nawet gdyby miały one ewidentnie „skarbowy" charakter. Wszelkie wątpliwości rozwiewa art. 53 § 1 zd. 2 KKS, w myśl którego określenie czynu zabronionego jako przestępstwa lub wykroczenia skarbowego może nastąpić tylko w Kodeksie karnym skarbowym.
Priorytet celu egzekucyjnego przed represją
Bardziej niż o represję chodzi o egzekwowanie należności publicznoprawnych i wyrównanie uszczerbku finansowego Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub innego uprawnionego podmiotu.
Im wcześniej zostanie wyrównany uszczerbek finansowy wierzyciela daninowego i zrealizowane będą zobowiązania publicznoprawne, na tym większe ulgi i złagodzenia odpowiedzialności karnej skarbowej może liczyć sprawca przestępstwa lub wykroczenia skarbowego. Są to ulgi idące niekiedy, jak np. w przypadku instytucji tzw. czynnego żalu (art. 16 i 16a KKS), aż do całkowitego
wyłączenia karalności czynu. Warunkiem skorzystania z tych ulg jest zawsze uiszczenie w całości wymagalnej należności publicznoprawnej (z tytułu podatku, cła, rozliczenia dotacji lub subwencji) uszczuplonej czynem zabronionym.
Funkcje prawa karnego skarbowego
Jako historycznie pierwotną w prawie karnym wymienia się funkcję represyjną, zwaną też sprawiedliwościową, ponadto mówi się o funkcji ochronnej, prewencyjnej (zarówno w aspekcie prewencji ogólnej, jak i szczególnej), gwarancyjnej, wreszcie kompensacyjnej.
Funkcja sprawiedliwościowa czy też represyjno-sprawiedliwościowa leży -jak wspomniano - u genezy prawa karnego. Kojarzona jest niekiedy z odwetem. Zastosowanie represji karnej ma zaspokoić poczucie sprawiedliwości zarówno indywidualne (pokrzywdzonego), jak i społeczne.
Bez wątpienia prawo karne skarbowe pełni doniosłą funkcję ochronną, chroniąc interesy finansowe Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i Wspólnot Europejskich.
Jeśli idzie o funkcję prewencyjną prawa karnego to rozróżnia się prewencję ogólną (generalną) oraz szczególną (indywidualną).
O prewencji ogólnej mówi się w dwóch aspektach czy też wersjach. Tak zwana negatywna prewencja ogólna oparta jest na negatywnym odczuciu strachu i polega, mówiąc krótko, na odstraszaniu potencjalnych sprawców od popełniania czynów karalnych. Odstraszanie z zasady wymaga surowych kar. Natomiast tzw. pozytywna prewencja ogólna polega raczej na utwierdzaniu przekonania w społeczeństwie, iż określone dobra prawne i wartości społeczne są należycie chronione, i tym samym na kształtowaniu świadomości prawnej społeczeństwa. Tak rozumiana prewencja ogólna nie potrzebuje surowego karania, wyznacza ona raczej dolną niż górną granicę kary, czyli granicę, poniżej której powstać może w społeczeństwie przekonanie o niedostatecznej ochronie pewnych dóbr i wartości oraz o opłacalności ich naruszania
W praktycznym działaniu oba aspekty ogólnoprewencyjne mogą istnieć obok siebie. Sankcja karna przewidziana w ustawie lub zastosowana w praktyce jednych może odstraszać, u innych zaś umacniać i kształtować świadomość społeczną i prawną.
Ustawodawca w Kodeksie karnym skarbowym za wzorem Kodeksu karnego zadekretował w art. 12 § 2 infine tzw. pozytywną prewencję generalną, wyrażając dyrektywę nakazującą wzięcie pod uwagę przy wymiarze kary również potrzeb w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa.
Z kolei w obszarze oddziaływania szczególno czy też indywidualno--prewencyjnego ukierunkowanym na konkretnego sprawcę przestępstwa czy wykroczenia skarbowego chodzi o zapobieganie ponownemu naruszeniu prawa oraz o wychowanie w duchu jego poszanowania. Również o tych celach karania mówi przepis art. 12 § 2 KKS
Funkcja gwarancyjna prawa karnego, mocno podkreślana w demokratycznych państwach prawnych dotyczy relacji państwo-obywatel. Temu ostatniemu prawo karne powinno gwarantować pewność, że nie będzie pociągnięty do odpowiedzialności karnej za żadne zachowanie, które w czasie jego realizacji nie było zabronione pod groźbą kary, że może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej jedynie za ściśle w ustawie określone zachowania, wreszcie że zastosowanie represji karnej musi również ściśle opierać się na dokładnej regulacji prawnej.
W prawie karnym skarbowym pewnego „upośledzenia" w stosunku do powszechnego prawa karnego, a to ze względu na wspomnianą już blankietowość przepisów karnych skarbowych. Z powodu ich ścisłych powiązań z rozległymi regulacjami prawno finansowymi granica pomiędzy tym, co dozwolone, a tym, co zakazane nie rysuje się w tym obszarze wyraźnie. „Zaciemniają" ją rozliczne wady techniczno-legislacyjne prawa finansowego i jego brak normatywnej stabilizacji (zmienność) wchodzące poprzez blankietowe przepisy na teren prawa karnego skarbowego.
Funkcja kompensacyjna czy też restytucyjna prawa karnego jest najmłodszą z funkcji wymienianych w karnistyce. W prawie karnym skarbowym występuje pod nazwą funkcji egzekucyjnej czy też egzekucyjno-kompensacyjnej. Jak już wspomniano, filozofia stosowania represji karnej skarbowej opiera się na założeniu priorytetu egzekwowania należności publicznoprawnych i wyrównywania uszczerbku finansowego wierzycieli daninowych przed represją. Jest to więc specyficzna i niezwykle doniosła funkcja prawa karnego skarbowego, jako bardzo pragmatycznej dziedziny karnistyki.
Odpowiedzialność posiłkowa
Jej istnienie uzasadniają następujące okoliczności:
szerszy niż w powszechnym prawie karnym zakres, w jakim sprawcy czynów skarbowych działają za kogoś innego (czy w interesie kogoś innego),
naturalny w tej dziedzinie karnistyki priorytet środków represji ekonomicznej (majątkowej),
większe niż w powszechnym prawie karnym niebezpieczeństwo nie-wyegzekwowania tych środków, zwłaszcza grzywien. )
Funkcją instytucji odpowiedzialności posiłkowej jest zabezpieczenie realnego wykonania zwłaszcza grzywny, czyli zabezpieczenie finansowego interesu państwa. Natomiast istota tej instytucji sprowadza się do „przerzucenia" odpowiedzialności za wykonanie kary majątkowej ze sprawcy czynu na inny podmiot, pozostający ze sprawcą w określonych relacjach.
Odpowiedzialność posiłkowa uregulowana w Kodeksie karnym skarbowym w przepisach art. 24 i 25 dotyczy jedynie przestępstw skarbowych, nie odnosi się natomiast do wykroczeń skarbowych.
Odpowiedzialność posiłkowa może zostać nałożona nie tylko na osoby fizyczne (choć na nie również), ale także na osoby prawne i jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, którym odrębne przepisy przyznają zdolność prawną.
Przesłanki nałożenia odpowiedzialności posiłkowej są następujące:
korzyść majątkowa, którą podmiot odpowiedzialny posiłkowo odniósł lub mógł odnieść z przestępstwa skarbowego,
działanie sprawcy tego przestępstwa w zastępstwie podmiotu odpowiedzialnego posiłkowo przy prowadzeniu jego spraw (sprawca działa jako pełnomocnik, zarządca, pracownik lub w jakimkolwiek innym charakterze).
Przy spełnieniu tych warunków za karę grzywny wymierzoną sprawcy przestępstwa skarbowego czyni się w całości lub w części odpowiedzialnym posiłkowo podmiot pozostający w określonych wyżej relacjach ze sprawcą przestępstwa skarbowego.
Odpowiedzialność posiłkowa ma obecnie charakter obligatoryjny
Odpowiedzialność posiłkowa nie jest odpowiedzialnością z tytułu sprawstwa czynu, lecz odpowiedzialnością z powodu czynu innej osoby (sprawcy), zatem odpowiedzialna posiłkowo nie może być osoba, która sama ponosi odpowiedzialność karną skarbową za przestępstwo skarbowe
Nałożenie odpowiedzialności posiłkowej pozwala odpowiednio podnieść wysokość stawki grzywny, ponieważ uwzględnia się wówczas sytuację majątkową nie tylko samego sprawcy, ale i odpowiedzialnego posiłkowo.
Nie może to natomiast wpływać na liczbę orzeczonych stawek dziennych grzywny, gdyż podstawą jest tu ocena dokonywana wobec czynu i jego sprawcy, a nie fakt, że ktoś trzeci będzie za realne wykonanie grzywny odpowiadał posiłkowo
Odpowiedzialność posiłkowa ma tylko jedną cechę, taką jak odpowiedzialność karna. Jest nią jej osobisty charakter jako osobistej odpowiedzialności majątkowej. Dlatego nie obciąża ona spadku po odpowiedzialnym posiłkowo, czyli wygasa ze śmiercią odpowiedzialnego posiłkowo (jeśli był, on osobą fizyczną), natomiast nie wygasa w razie śmierci sprawcy skazanego po uprawomocnieniu się orzeczenia oraz jeżeli kary grzywny lub środka karnego ściągnięcia równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów nie wykonano z powodu nieobecności skazanego w kraju.
Odpowiedzialność posiłkową może ponosić kilka podmiotów, wówczas w zasadzie odpowiadają oni solidarnie, chyba że ze względu na okoliczności sprawy sąd określi zakres odpowiedzialności każdego z nich stosownie do osiągniętej korzyści majątkowej.
Odpowiedzialności posiłkowej niestosuje się wobec państwowych jednostek budżetowych, o których mowa w ustawie o finansach publicznych
Przez długi czas instytucja odpowiedzialności posiłkowej wypełniała brak odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, obecnie współistnieje ona z odpowiedzialnością ponoszoną przez podmioty zbiorowe na podstawie ustawy z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. Nr 197, poz. 1661 ze zm.) dotyczącej także przestępstw skarbowych.
Kryteria podziału czynów zabronionych na przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe (kontrawencjonalizacja czynów)
Ustawowy próg
Niejako „w poprzek" typu czynu jednolitego rodzajowo o identycznych znamionach ogólnych przebiega jego rozgraniczenie na część stanowiącą już przestępstwo skarbowe i część stanowiącą jeszcze odpowiadające mu wykroczenie skarbowe. Tą techniką ustawodawca posługuje się w Kodeksie karnym skarbowym najczęściej. Ponad 3/4 typów czynów zabronionych to typy przepołowione.
Zastosowano 2 podstawowe kryteria tego przepołowienia. Według pierwszego z nich z wykroczeniem skarbowym mamy do czynienia wówczas, gdy wartość przedmiotu czynu bądź kwota uszczuplonej albo narażonej na uszczuplenie należności publicznoprawnej nie przekracza tzw. ustawowego progu, czyli pięciokrotnej wysokości minimalnego wynagrodzenia w czasie popełnienia czynu (art. 53 § 3 i 6 KKS). Jest to więc, jak widać, kryterium zobiektywizowane.
Na podstawie ustawy z 10.10.2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę
Wypadek mniejszej wagi
Według drugiego kryterium przepołowienia z wykroczeniem skarbowym mamy do czynienia wówczas, gdy zachodzi tzw. wypadek mniejszej wagi. Zdefiniowano go w art. 53 § 8 KKS jako zachowanie również odpowiadające swymi znamionami tej części czynu, która stanowi przestępstwo skarbowe, ale różniące się od niego stopniem społecznej szkodliwości, określonym jako stopień „niski”.
W świetle art. 53 § 8 KKS wypadek mniejszej wagi, stanowiący wykroczenie skarbowe, to czyn, który w konkretnej sprawie ze względu na jej szczególne okoliczności - zarówno przedmiotowe, jak i podmiotowe - zawiera niski stopień społecznej szkodliwości, w szczególności gdy uszczuplona lub narażona na uszczuplenie należność publicznoprawna nie przekracza ustawowego progu, a sposób i okoliczności popełnienia czynu zabronionego nie wskazują na rażące lekceważenie przez sprawcę porządku finansowoprawnego lub reguł ostrożności wymaganych w danych okolicznościach albo sprawca dopuszczający się czynu zabronionego, którego przedmiot nie przekracza kwoty małej wartości, czyni to z pobudek zasługujących na uwzględnienie. Za małą wartość Kodeks uznaje wartość, która w czasie popełnienia czynu zabronionego nie przekracza dwustukrotnej wysokości minimalnego wynagrodzenia (art 53 § 14).
Karnoskarbowa definicja wypadku mniejszej wagi zawarta w art 53 § 8 KKS oparta jest na poglądzie traktującym wypadek mniejszej wagi jako kompleks związanych z czynem elementów łagodzących o charakterze przedmiotowo -podmiotowyn
Kategoria wypadku mniejszej wagi ma charakter ocenny.
Podmiot w prawie karnym skarbowym
W ujęciu Kodeksu karnego skarbowego podmiotem odpowiedzialności 136 karnej skarbowej może być tylko osoba fizyczna, człowiek odpowiadający zasadniczo takim samym jak w powszechnym prawie karnym kryterium wieku i poczytalności. Odnośnie do granic wiekowych różnica w stosunku do prawa karnego powszechnego wyraża się w tym, że Kodeks karny skarbowy nie przewiduje żadnej możliwości obniżenia granicy wiekowej odpowiedzialności karnej skarbowej, którą wyznacza osiągnięcie 17 lat. Ze względu na charakter deliktów skarbowych wiążących się w znacznej mierze z czynnościami prawnymi, działalnością gospodarczą, prowadzeniem rozmaitych ewidencji, z czego wynika duże znaczenie świadomości prawnej oceny zachowania, jest to zupełnie uzasadnione. Zatem w każdym przypadku popełnienia czynu zabronionego prawem karnym skarbowym przed ukończeniem 17 lat wchodzi w grę jedynie zastosowanie przepisów ustawy z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich.
W stosunku do sprawcy, który popełnił przestępstwo lub wykroczenie 137 skarbowe po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary lub środka karnego stosuje środki wychowawcze, lecznicze lub poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają (art 5 § 1 i 2 KKS)
W prawie karnym skarbowym aktualny jest podział na czyny powszechne, których podmiotem może być każdy oraz indywidualne, których podmiot musi mieć cechy określone w ustawie.
Podmiot w Kodeksie karnym skarbowym określany jest bądź zaimkiem „kto", co przeważnie wskazuje na powszechny charakter czynu, bądź to indywidualnie, mianowicie najczęściej nazwą mającą swoje znaczenie określone w przepisach prawa podatkowego (np. podatnik, płatnik, inkasent) łub dewizowego (np. rezydent), czasem także przez bliższe określenie cech podmiotu (np. kto będąc uprawnionym do korzystania z procedury odprawy czasowej towaru). Zawężenie kategorii podmiotów w prawie karnym skarbowym następuje zasadniczo w typie podstawowym (a nie np. uprzywilejowanym lub kwalifikowanym) zatem decyduje o bycie przestępstwa lub wykroczenia skarbowego (a nie o stopniu karalności), co przesądza o tym, że są to tzw. typy indywidualne właściwe, czyli takie, które nie mają odpowiednika w typach powszechnych.
Określenie podmiotu przestępstwa lub wykroczenia skarbowego słowem np. „podatnik" - gdy według prawa podatkowego podatnikiem może być osoba fizyczna, a także osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej - nie oznacza bynajmniej przyjęcia odpowiedzialności karnoskarbowej osób prawnych. Odpowiedzialność według Kodeksu karnego skarbowego mogą ponosić tylko konkretne osoby fizyczne, mianowicie te, które będąc uprawnione do decydowania o działaniu danej osoby prawnej łub innej jednostki organizacyjnej, są jednocześnie zobowiązane do przestrzegania reguł obowiązujących w tym działaniu i realizują znamiona określonego typu czynu. Według art. 9 § 3 KKS za przestępstwa i wykroczenia skarbowe odpowiada jak sprawca także ten, kto na podstawie przepisów prawa, decyzji właściwego organu, umowy lub faktycznego wykonywania zajmuje się sprawami gospodarczymi, w szczególności finansowymi, osoby fizycznej, osoby prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną
Artykuł 1 §4 KKS wprowadził za wzorem art. 2 KK wyraźną podstawę prawną dla karania skutkowych przestępstw i wykroczeń skarbowych z zaniechania, których podmiotem może być tzw. gwarant, czyli ten, na kim ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi (obowiązek gwaranta Gwarant zobowiązany jest do racjonalnego wykorzystania w określonej sytuacji wszystkich dostępnych metod i środków, a ocena, czy zachował się racjonalnie, następować będzie przez porównanie z abstrakcyjnym wzorcem podmiotu mającego odpowiednią znajomość konsekwencji określonych stanów faktycznych, znajomość ciążącego w konkretnej sytuacji obowiązku, wreszcie postawę sumiennego jego wykonania.
Problem stanu wyższej konieczności w prawie karnym skarbowym
Jego usunięcie z prawa karnego skarbowego nie jest zbyt fortunne. Jest to bardzo ogólny, wręcz „modelowy", kontratyp mogący dzięki temu znaleźć zastoso anie w każdej dziedzinie prawa karnego. Wielu przedstawicieli doktryny karnoskarbowej zauważa, że zupełnie realne, a nie tylko czy sto teoretyczne mogą być wypadki konfliktu interesu finansowego państwa z pewnymi fundamentalnymi wartościami, jak np. wolność, a nawet życie. Chodzić może przede wszystkim o wypadki tzw. przymusu kompulsywnego (względnego, czyli niewytaczającego całkowicie możliwości przejawienia woli, tak jak w przypadkach vis aboluta). gdy sprawca decyduje się na popełnienie czynu zabronionego prawem karnym skarbowym pod wpływem silnej presji psychicznej, np. groźby karalnej pozbawienia życia czy wyrządzenia innej poważnej dolegliwości jemu lub jego bliskim.
Doktryna karnistyczna upatruje w klauzuli znikomości społecznej szkodliwości (art. 1 § 2 KK i analogicznie 1 § 2 KKS) podstawy do tworzenia kontratypów pozaustawowych.
Jest to jednak problematyczne z kilku powodów:
Po pierwsze, usunięcie z prawa karnego skarbowego instytucji stanu wyższej konieczności, która poprzednio do 1998 r. była w tej gałęzi jest przecież jakąś decyzją ustawodawcy z założenia racjonalnego. Próba znalezienia dla sytuacji odpowiadających pojęciu wyższej konieczności „zastępczej" podstawy w pozaustawowym stanie wyższej konieczności sprawia wrażenie ignorowania decyzji ustawodawcy i obchodzenia prawa.
Po drugie, klauzula znikomości społecznej szkodliwości jest znacznie bardziej ogólna od regulacji ustawowej stanu wyższej konieczności. Jeżeli przyczyny znikomego stosowania przez praktykę ustawowej instytucji stanu wyższej konieczności upatruje się w jej zbyt szerokim ustawowym ujęciu wywołującym nieufność do tej klauzuli generalnej, to zastąpienie jej jako zbyt szerokiej klauzulą jeszcze szerszą jest zabiegiem problematycznym.)
Po trzecie, większość karnistów uznaje, że mogą istnieć także poza-ustawowe kontratypy, ale nie wszyscy są tego zdania, głoszone są bowiem również poglądy przeciwne.
Brak stanu wyższej konieczności nic w rzeczywistości nie zmienia, skoro uznaje się winę w znaczeniu normatywnym". Jedną z przesłanek winy w ujęciu normatywnym jest wymagalność zachowania zgodnego z prawem. Wymagalność ta jest jedną z podstaw postawienia sprawcy zarzutu, a granice tej wymagalności wyznacza właśnie figura prawna stanu wyższej konieczności. Wynika z tego, że pomimo braku ustawowej regulacji stanu wyższej konieczności w Kodeksie karnym skarbowym można nadal posługiwać się tym pojęciem, tyle że będzie to pozaustawowy stan wyższej konieczności. Miałby on wyłączać winę.
Należy zauważyć, że Kodeks karny rozróżnia stan wyższej konieczności wyłączający bezprawność (art. 26 § 1 KK) oraz stan wyższej konieczności wyłączający winę (art. 26 § 2 KK). Ten drugi jest szerszy od pierwszego w tym sensie, że o ile dla wyłączenia przez stan wyższej konieczności bezprawności wymaga się, aby dobro poświęcone było wartości niższej od dobra ratowanego, o tyle dla wyłączenia winy oba dobra mogą być równej wartości, a nawet dobro poświęcone może mieć wartość wyższą od dobra ratowanego, byleby tylko nie była to wartość „oczywiście wyższa
Wyłączenie zatem odpowiedzialności karnej skarbowej przez pozaustawowy stan wyższej konieczności opierałoby się na klauzuli winy wyrażonej w art 1 § 3 KKS. To zaś oznacza, że podstawy wyłączenia winy nie muszą być ściśle wyspecyfikowane w przepisach Kodeksu, jak to jest w odniesieniu np. do nieletności. niepoczytalności czy błędu, dopełnienie tych wyraźnie uregulowanych podstaw wyłączenia winy miałoby się bowiem zawierać w ogólnej klauzuli winy wyrażonej w art. 1 § 3 KKS.
Takie podejście jest w powszechnej karnistyce niezwykle kontrowersyjne i liczebną przewagę zdają się tam mieć jego przeciwnicy. W praktyce bowiem rozstrzygnięcia uniewinniające z powołaniem się na samą tylko klauzulę generalną winy wyrażoną w art. 1 § 3 KKS mogą podlegać wpływów i różnych pozaprawnych okoliczności, np. osobistego stosunku sędziego do określonych regulacji podatkowych, celnych czy dewizowych naruszonych przez oskarżonego. Stan wyższej konieczności jako pozaustawowa okoliczność wyłączająca winę może być np. wykorzystywany do usprawiedliwienia uchylania się od podatków w celu wspierania nieefektywny eh podmiotów gospodarczy eh czy niegospodarnych podatników.
Rodzaje i funkcje błędu w prawie karnym skarbowym
Karniści definiują ogólne pojęcie błędu jako niezgodne z rzeczywistością jej odbicie w świadomości człowieka. Inaczej mówiąc, jest to różnica pomiędzy obiektywną rzeczywistością a jej odzwierciedleniem w świadomości człowieka.
Wówczas mówi się o urojeniu. Drugą postacią błędu jest nieświadomość.
W Kodeksie karnym skarbowym problematykę błędu reguluje art. 10. Treść poszczególnych jego paragrafów daje podstawę do wyodrębnienia następujących kategorii błędu:
błąd co do okoliczności stanowiącej ustaw owe znamię czynu zabronionego (art. 10 § ł KKS).
błąd co do okoliczności stanowiącej znamię typu uprzywilejowanego (art. 10 § 2 KKS).
błąd co do okoliczności wyłączającej bezprawność czynu (art. 10 § 3 KKS),
błąd co do karalności czynu (art. 10 § 4 KKS)
Pierwszy z wymienionych, tj. błąd co do okoliczności stanowiącej ustawowe znamię czynu zabronionego, wyłącza w myśl art. 10 § 1 KKS umyślność, zatem pozostający w takim błędzie nie popełnia czynu umyślnie. Jeżeli przyjmuje się założenie oddzielenia winy od strony podmiotowej, sprowadzające się do tezy, że czym innym jest strona podmiotowa (czyli umyślność bądź nieumyślność), czym innym zaś wina, to błąd co do znamienia ustaw owego nie wyłącza winy, a wyłącza umyślność. W prawie karnym skarbowym zatem do rozpoznania znamion czynu potrzebna jest wiedza o prawie finansowym. Błąd co do przepisów prawa finansowego jest tym samym błędem co do znamienia typu czynu zabronionego, gdyż to znamię ma znaczenie definiowane przez prawo finansowe.
Błąd co do znamienia czynu zabronionego nie wymaga w świetle art. 10 § 1 KKS usprawiedliwienia. Orzecznictwo podkreśla też, że z faktu, że sprawca powinien znać obowiązujące go w danej sytuacji przepisy finansowe, nie wynika jeszcze, że je na pewno zna. Należy to dopiero w postępowaniu ustalić. Nie jest to oczywiście łatwe, ale to kwestia dowodowa. Konsekwencją błędu co do znamienia jest wyłączenie umyślności, co nie oznacza automatycznie wyłączenia wszelkiej odpowiedzialności karnej skarbowej.
Teoretycznie może odpowiadać za czyn nieumyślny, jeżeli w danym przypadku Kodeks karny skarbowy przewiduje nieumyślną formę takiego czynu. W praktyce jednak ze względu na niemal całkowitą depenalizację zachowań nieumyślnych błąd co do znamienia wyłączy w ogóle odpowiedzialność karną skarbową, sprawca bowiem nie może odpowiadać za czyn umyślny, zaś nieumyślna jego forma, z wyjątkami paserstwa akcyzowego i celnego, nie jest przewidziana.
Drugim po błędzie co do znamienia typem błędu jest ujęty w art. 10 § 2 KKS błąd co do znamienia typu uprzywilejowanego, zwany również urojeniem typu uprzywilejowanego. Urojenie to polega na błędnym przekonaniu, że zachodzi okoliczność stanowiąca znamię czynu zabronionego, od której zależy łagodniejsza odpowiedzialność. Jeżeli to błędne przekonanie jest usprawiedliwione, sprawca, który w takim przekonaniu dopuszcza się czynu zabronionego, odpowiada na podstawie przepisu przewidującego łagodniejszą odpowiedzialność, czyli odpowiada za typ uprzywilejowany, który sobie uroił, pomimo że faktycznie zrealizował znamiona typu podstawowego. W takiej sytuacji zarzut stawia się sprawcy nie za to, co faktycznie zrobił, ale za to, co obejmował swoją świadomością, z czego wynika wniosek, że funkcją błędu co do znamienia typu uprzywilejowanego jest redukcja, czyli zmniejszenie winy.
Z reguły jednak błąd co do znamienia typu uprzywilejowanego będzie polegał na urojeniu małej wartości lub nieprzekroczenia ustawowego progu wartości przedmiotu czynu (transferu, obrotu) lub należności publicznoprawnej uszczuplonej lub narażonej na uszczuplenie czynem zabronionym .
Błąd co do znamienia typu uprzywilejowanego wymaga usprawiedliwienia definiowanego w literaturze jako „wybaczalność z punktu widzenia ocen społecznych", przy uwzględnieniu konkretnego układu sytuacyjnego, tego jak sprawca działał (rozważnie czy pochopnie), jakie były źródła i jaki charakter miała błędna informacja, którą uzyskał itp)
Kolejnym rodzajem błędu jest uregulowany w art. 10 § 3 KKS błąd co do okoliczności wyłączającej bezprawność, czyli co do kontratypu, zwany dlatego również urojeniem kontratypu. Ten błąd, podobnie jak błąd co do znamienia typu uprzywilejowanego, także musi być usprawiedliwiony, aby mógł wyłączyć winę sprawcy czynu. W świetle Kodeksu karnego skarbowego nie występuje błąd co do okoliczności wyłączających winę, ponieważ wobec braku w tym Kodeksie stanu wyższej konieczności wyłączającego winę pozostałe okoliczności, które dotyczą zdolności podmiotu do bycia winnym (nieletniość, niepoczytalność) oraz okoliczności o charakterze podmiotowym, nie mogą z natury być przedmiotem istotnego błędu.
Ostatnim rodzajem błędu jest błąd co do karalności czynu, konkretnie zaś nieświadomość karalności (art. 10 § 4 KKS). Jego przeciwieństwo, czyli urojenie karalności polegające na tym, że sprawca błędnie sądzi, że czyn, który popełnia jest karalny, podczas gdy w rzeczywistości nie jest on karalny, jest nieistotny z punktu widzenia odpowiedzialności karnej skarbowej.
Nieświadomość karalności to po prostu nieświadomość tego, że czyn jest zagrożony karą. Należy to odróżnić od nieświadomości bezprawności, która oznacza nieświadomość istnienia prawnofinansowej normy sankcjonowanej. Treść tej normy jednocześnie uzupełnia blankietowo określone znamiona zawarte w przepisie Kodeksu karnego skarbowego. Tym samym nieświadomość bezprawności oznacza błąd co do dopełnienia blankietowego znamienia. Taki zaś błąd wyłącza, w myśl art. 10 § 1 KKS, umyślność. Natomiast błąd co do karalności to nieświadomość istnienia normy sankcjonującej, czyli karnoskarbowych konsekwencji naruszenia normy sankcjonowanej zawartej w prawie finansowym.
Nieświadomość karalności musi być w świetle art. 10 § 4 KKS usprawiedliwiona. W praktyce wystąpi ona wyjątkowo.
Zgodnie z art. 10 § 5 KKS w przypadkach nieusprawiedliwionego błędu co do kontratypu lub co do karalności sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a jeżeli czyn zabroniony jest tylko wykroczeniem skarbowym, sąd może odstąpić od wymierzenia kary łub środka karnego w postaci przepadku przedmiotów albo ściągnięcia równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów, chyba że przepadek dotyczy przedmiotów objętych zakazem wytwarzania, posiadania, obrotu, przechowywania, przewozu, przenoszenia lub przesyłania pod groźbą kary.
Specyficzna, karnoskarbowa konstrukcja czynnego żalu.
Okoliczności wyłączające karalność przestępstwa lub wykroczenia skarbowego wynikają z przepisów postanawiających, że w sytuacjach w nich określonych sprawca nie podlega karze. Okoliczności te zasadniczo zachodzą już po popełnieniu przestępstwa lub wykroczenia skarbowego. Są to przede wszystkim okoliczności obejmowane ogólnym pojęciem tzw. czynnego żalu.
W aspekcie językowym pojęcie „czynny żal" ma zabarwienie etyczne i moralne, może bowiem sugerować zmianę w strukturze moralnej człowieka, który zaczyna negatywnie oceniać swoje postępowanie, ponadto zaś skoro żal ma być „czynny", to mogłoby to oznaczać, że bierne zachowanie polegające na samym tylko zaprzestaniu, przerwaniu akcji przestępczej nie jest przejawem żalu „czynnego".
W świetle przepisów prawa można zdefiniować czynny żal jako czyn człowieka polegający na podjęciu działania o charakterze kontrakcji niweczącej jego przestępne zachowanie. W tak ogólnej definicji mieści się odstąpienie od dokonania czynu i zapobieżenie jego dokonaniu, zapobieżenie skutkowi przestępnemu, ujawnienie czynu i jego okoliczności przed powołanymi do tego organami państwa, wreszcie odwrócenie szkodliwych następstw czynu. Możemy tu zatem dostrzec aspekty: zapobiegawczy, denuncjacyjny (poznawczy) oraz kompensacyjny.
Czynny żal z art. 16 KKS zawiera najbardziej rozbudowane warunki o zróżnicowanym charakterze.
Pierwszym, niejako wstępnym warunkiem skorzystania z dobrodziejstwa czynnego żalu, jest warunek denuncjacji. Chodzi tu zarówno o samodenuncjację, czyli ujawnienie czynu własnego i jego istotnych okoliczności, jak i zadenuncjowanie osób współdziałających w jego popełnieniu. Przepis art. 16 § 1 KKS żąda od sprawcy zawiadomienia o popełnionym czynie i ujawnienia jego istotnych okoliczności, w szczególności osób współdziałających w jego popełnieniu.
Wydaje się, że okolicznościami „istotnymi" będą np. takie, które mają znaczenie dla ustalenia wysokości uszczuplonej lub narażonej na uszczuplenie należności publicznoprawnej. W każdym razie należy podkreślić, że brak jest ścisłych mierników owej „istotności", przy czym ocena, czy ujawnione okoliczności są „istotne", należy do organu dochodzenia, a nie do sprawcy, który w tej mierze może przecież kierować się inną skalą wartości.
Przepis art. 16 § 1 KKS żąda w szczególności ujawnienia osób współdziałających w popełnieniu czynu
Osoba, która skorzystała z czynnego żalu wyłączającego karalność, ujawniając współuczestników czynu, może być następnie w sprawie przeciwko tym współuczestnikom powołana na świadka, bez potrzeby sięgania po ustawę z 1997 r. o świadku koronnym. Dlatego osobę taką słusznie określa się w literaturze mianem swoistego świadka koronnego.
Zawiadomienie może być zarówno złożone ustnie do protokołu, jak i na piśmie. Można je złożyć w każdym organie ścigania karnoskarbowego, nawet niewłaściwym w danym przypadku. Sposób doręczenia czy przedłożenia organowi zawiadomienia pisemnego jest obojętny, dlatego wskazuje się, że może ono być przedłożone także przez pełnomocnika (nie może jednak, rzecz jasna, mieć charakteru anonimu na siebie).
Przepis art. 16 § 5 KKS wyznacza sprawcy czasowe granice skorzystania z czynnego żalu. Zgodnie z nim zawiadomienie jest bezskuteczne, jeżeli zostało złożone w czasie, kiedy organ ścigania miał już wyraźnie udokumentowaną wiadomość o popełnieniu przestępstwa lub wykroczenia skarbowego.
Musi to być wiadomość „wyraźnie udokumentowana", wiąże to określenie z pojęciem dokumentu, nie wyjaśnia natomiast, czy chodzi wyłącznie o dokumenty procesowe, czy także o dokumenty z czynności operacyjno-rozpoznawczych.
Ciężar udowodnienia posiadania wiadomości, jako przesłanki powodującej bezskuteczność zawiadomienia ciąży na organie ścigania
Według art. 16 § 5 pkt 2 KKS zawiadomienie jest także bezskuteczne, jeżeli zostało złożone po rozpoczęciu przez organ ścigania czynności służbowej, w szczególności przeszukania, czynności sprawdzającej lub kontroli zmierzającej do ujawnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, chyba że czynność ta nie dostarczyła podstaw do wszczęcia postępowania o ten czyn zabroniony.
Dalszy warunek czynnego żalu ma już charakter fiskalny i jest wyrazem jego funkcji egzekucyjnej. Zgodnie z art. 16 § 2 KKS skuteczna denuncjacja wyłącza karalność tylko wtedy, gdy w terminie wyznaczonym przez uprawniony organ postępowania przygotowawczego sprawca uiści w całości wymagalną należność publicznoprawną uszczuploną popełnionym czynem zabronionym.
Jeżeli czyn nie polega na uszczupleniu tej należności, natomiast obligatoryjny jest przepadek przedmiotów, sprawca powinien złożyć te przedmioty, a w razie niemożności ich złożenia - uiścić ich równowartość pieniężna. Nie nakłada się obowiązku uiszczenia równowartości pieniężnej, jeżeli przepadek dotyczy przedmiotów, których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przewóz, przenoszenie lub przesyłanie jest zabronione. Obowiązek uiszczenia równowartości pieniężnej przedmiotów.
Zamiast złożenia samych przedmiotów nakłada się na sprawcę także wówczas, gdyby przedmioty mogły ulec szybkiemu zniszczeniu lub zepsuciu albo ich przechowywanie byłoby nadmiernie trudne, niewspółmiernie kosztowne albo powodowałoby znaczne obniżenie wartości przedmiotów.
Omawiana instytucja karnoskarbowego czynnego żalu wyłączającego karalność nie jest w żaden sposób ograniczona przedmiotowo, tzn. dotyczy wszystkich przestępstw i wykroczeń skarbowych. Jest natomiast ograniczona podmiotowo, co oznacza, że pewne kategorie sprawców są wyłączone spod tej instytucji, czyli nie mogą z niej skorzystać. W świetle art. 16 § 6 KKS są nimi:
dopuszczający się czynu w formie tzw. sprawstwa kierowniczego, polegającego na kierowaniu wykonaniem czynu zabronionego,
dopuszczający się czynu w formie tzw sprawstwa polecającego, polegającego na poleceniu innej osobie wykonania czynu z wykorzystaniem uzależnienia tej osoby od siebie.
organizatorzy grupy albo związku mającego na celu popełnienie przestępstwa skarbowego oraz kierujący taką grupą lub związkiem, chyba że zawiadomienia o popełnionym czynie dokonają ze wszystkimi członkami grupy lub związku,
prowokatorzy, czyli nakłaniający inną osobę do popełnienia przestępstwa lub wykroczenia skarbowego w celu skierowania przeciwko niej postępowania o ten czyn zabroniony.
Kodeks od 2005 r. zna także szczególną postać czynnego żalu, uregulowaną w art. 16a dodanym do Kodeksu przez ustawę z 30.6.2005 r. nowelizującą Ordynację podatkową (Dz.U. Nr 143, poz. 1199 ze zm.). Dotyczy ona tylko oszustw podatkowych wiążących się ze złożeniem deklaracji podatkowych zawierających nieprawdziwe dane i skutkujących narażeniem podatku na uszczuplenie lub na nienależny zwrot czy też na nienależne zaliczenie nadpłaty na poczet zaległości podatkowych lub bieżących albo przyszłych zobowiązań podatkowych
Czynny żal. o którym mowa w art. 16a KKS. polega na złożeniu prawnie skutecznej w rozumieniu przepisów Ordynacji podatkowej lub ustawy z 28.9.1991 r. o kontroli skarbowej (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 8. poz. 65 ze zm.) korekty deklaracji podatkowej wraz z uzasadnieniem przyczyny korekty oraz na uiszczeniu w całości, niezwłocznie łub w terminie wyznaczonym przez uprawniony organ należności publicznoprawnej uszczuplonej lub narażonej na uszczuplenie.
Należy uznać, że szczególny czynny żal przewidziany w art. 16a KKS rządzi się wyłącznie swoimi prawami określonymi w tym przepisie, i tym samym nie stosuje się do niego ani warunków czynnego żalu stawianych przez przepis art. 16, ani wyłączeń podmiotowych z art. 16 § 6 KKS. Zatem przy czynnym żalu z art. 16a KKS nie ma wymogu ujawnienia współdziałających, nie ma też wyłączenia spod art. 16a sprawców kierowniczych, polecających, organizatorów przestępczych struktur czy prowokatorów. Może to budzić zastrzeżenia z kryminalnopolitycznego punktu widzenia, ale taki właśnie jest rezultat wykładni literalnej i systemowej.
Najtrudniej jednak zrozumieć kryminalnopolityczny sens połączenia przepisu art. 16a KKS z przepisem art. 81b § 1 pkt 2a OrdPU. Zgodnie z art. 16a KKS pierwszym warunkiem niekaralności jest złożenie prawnie skutecznej w rozumieniu Ordynacji podatkowej lub ustawy o kontroli skarbowej korekty deklaracji. Natomiast z przepisu art. 81b § 1 pkt 2a OrdPU wynika, że po zakończeniu kontroli podatkowej niezależnie od jej wyniku, zatem nawet wówczas, gdy wykryła ona oszustwo w deklaracji podatkowej, podatnikowi nadal służy uprawnienie do złożenia prawnie skutecznej korekty tej deklaracji, co w myśl art. 16a KKS wyłącza karalność (oczywiście pod warunkiem złożenia także jakiegokolwiek uzasadnienia korekty oraz uiszczenia podatku uszczuplonego lub narażonego na uszczuplenie).
Jest to sprzeczne z podstawowym założeniem, na którym powinny się opierać wszelkie regulacje dotyczące czynnego żalu z warunkiem denuncjacji (zawiadomienia o popełnionym czynie), mianowicie, że taki czynny żal powinien być tak długo skuteczny, jak długo organy ścigania niewiedzą jeszcze o popełnionym czynie
Oprócz specyficznie karnoskarbowych konstrukcji czynnego żalu: ogólnej ujętej w art. 16 KKS i szczególnej - ujętej w art. 16a KKS, Kodeks recypuje też z Kodeksu karnego jego regulacje czynnego żalu związane z usiłowaniem (art. 15 KK) oraz przestępczym współdziałaniem (art. 23 KK). Z mocy art. 20 § 2 KKS odnoszą się one wyłącznie do przestępstw skarbowych.
Tzw. idealny zbieg przepisów prawa karnego powszechnego i prawa karnego skarbowego
Konstrukcja zwana idealnym zbiegiem przepisów polega na przyjęciu, że sprawca dopuścił się tylu przestępstw czy też wykroczeń, ile przepisów karnych naruszył. Konstrukcja ta uregulowana w art. 8 KKS dotyczy styku prawa karnego skarbowego i powszechnego prawa karnego.
Zgodnie z treścią art. 8 § 1 KKS, jeżeli ten sam czyn będący przestępstwem skarbowym lub wykroczeniem skarbowym wyczerpuje zarazem znamiona przestępstwa lub wykroczenia określonego w przepisach karnych innej ustawy, stosuje się każdy z tych przepisów.
Skoro nakazuje on „stosowanie każdego z tych przepisów", czyli zarówno przepisu karnoskarbowego, jak i innego karnego do „tego samego czynu", to oznacza, że ten sam czyn stanowi zarówno przestępstwo lub wykroczenie skarbowe, jak i przestępstwo lub wykroczenie powszechne. W konsekwencji prowadzi się oddzielne postępowania i wydaje oddzielne orzeczenia odnośnie do przestępstwa lub wykroczenia skarbowego oraz odnośnie do przestępstwa lub wykroczenia powszechnego. Istotne są te właśnie konsekwencje, które sprowadzają się do tego, że „ten sam czyn" rozpatrywany jest w jednym postępowaniu jako delikt skarbowy, w innym zaś -jako przestępstwo lub wykroczenie powszechne.
W świetle art. 8 § 1 KKS należy stwierdzić, że nie ma jednej systemowej zasady w obrębie całej karnistyki sensu largo, która by głosiła, że „ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo skarbowe lub powszechne albo tylko jedno wykroczenie skarbowe lub powszechne". Są dwie odrębne, choć tak samo sformułowane zasady: jedna głosi, że „ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo skarbowe albo tylko jedno wykroczenie skarbowe" (art. 6 § 1 KKS), druga zaś, że „ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo" (art. 11 § 1 KK). Jedna obowiązuje w prawie karnym skarbowym, druga (taka sama) w powszechnym. Przepis art. 8 § 1 KKS żadnej z nich nie narusza, natomiast jego istota polega na tym, że jakby nie pozwala on na połączenie tych dwóch zasad
Żadna z zasad, ani ta wyrażona w art. 6 § 1 KKS, ani ta, która jest wyrażona w art. 11 § 1 KK, nie doznaje tu wyjątku, natomiast przepis art. 8 § 1 KKS sprawia, że pierwsza z nich ogranicza się do obrębu prawa karnego skarbowego, druga zaś działa tylko w obszarze prawa karnego powszechnego.
Przepis art. 8 § 2 KKS stanowi, że wykonaniu podlega tylko najsurowsza z kar, co nie stoi na przeszkodzie wykonaniu środków karnych lub innych środków orzeczonych na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów. Środki karne i środki zabezpieczające oraz dozór stosuje się, choćby je orzeczono tylko na podstawie jednego ze zbiegających się przepisów; w razie orzeczenia za zbiegające się czyny zabronione zakazów tego samego rodzaju lub pozbawienia praw publicznych sąd stosuje odpowiednio przepisy o karze łącznej.
Z powyższej regulacji widać, że wykonanie kar oparto na zasadzie absorpcji. Jedynie gdy obok kary najsurowszej, która podlega wykonaniu, orzeczono także karę grzywny, również ta kara podlega łącznemu wykonaniu; w razie orzeczenia obok kary najsurowszej kilku kar grzywny, łącznemu wykonaniu podlega tylko grzywna najsurowsza (art. 8 § 3 KKS). W tej regulacji tkwi element represyjności konstrukcji „zbiegu idealnego"
Jeżeli ten sam czyn wyczerpuje znamiona kilku przepisów Kodeksu, a zarazem także znamiona przepisu karnego spoza Kodeksu, to mamy do czynienia ze „spiętrzeniem zbiegów" - czyli z rzeczywistym zbiegiem przepisów' Kodeksu (do którego stosuje się kumulatywną kwalifikację z art. 7 § 1 KKS) oraz z rzeczywistym zbiegiem przepisów Kodeksu i innego przepisu karnego (do którego z kolei zastosowanie znajdzie konstrukcja „zbiegu idealnego" z art. 8 § 1 KKS).
Racjonalizacja reakcji karnoskarbowej - prioryet represji majątkowej i celu egzekucyjno kompensacyjnego.
Dwa założenia systemu karnoskarbowych środków penalnych wydają się być odporne na zmiany społeczno-ekonomicznego podłoża ustawodawstwa skarbowego oraz zmiany tego ostatniego. Jest to zasada priorytetu czy supremacji represji ekonomicznej (majątkowej) oraz zasada priorytetu celu egzekucyjno-kompensacyjnego przed represją
Zasada priorytetu represji majątkowej charakteryzowała polskie prawo karne skarbowe już w okresie międzywojennym
Zasada priorytetu represji ekonomicznej wydaje się więc w sferze prawa karnego skarbowego nie ulegać wątpliwości. Odpowiada ona starym postulatom analogii między przestępstwem a karą, według których „sprawca zostaje dotknięty w tej sferze, w której mieścił się zewnętrzny czyn i jego psychiczna motywacja". Zatem charakter represji ma odpowiadać charakterowi czynu i motywów sprawców.
Znajduje ona głębokie uzasadnienie zarówno w płaszczyźnie odpłaty, jak i w płaszczyźnie utylitarnej, gdyż dobrze służy realizacji wszystkich założonych w art. 12 § 2 KKS celów kary. Stanowi punkt wyjścia do osiągnięcia celu prewencyjnego i kompensacyjnego, wraz z uzupełniającą zasadą pozbawienia sprawcy korzyści z popełnionego przestępstwa skarbowego
Literatura karnoskarbowa rozróżnia cel egzekucyjny od kompensacyjnego celu reakcji karnoskarbowej. Pierwszy z nich ujmuje jako skłonienie sprawcy do wykonania obowiązku publicznoprawnego względem Skarbu Państwa, drugi zaś -jako wymierzenie sprawcy dolegliwości, która (poza innymi celami) może też mieć charakter rekompensaty za wyrządzoną szkodę.
W związku z takim rozróżnieniem egzekucji i kompensacji szkód) powstaje pytanie - czym jest szkoda w tej sferze, jak należ) ją ujmować. Pod rządem dawnej ustawy karnej skarbowej szkodę utożsamiano z tym, co obecnie w świetle Kodeksu karnego skarbowego określamy jako uszczuplenie należności publicznoprawnej (art. 53 § 27 KKS). Wobec tego wskazywano, że tak rozumiana szkoda odpowiada cywilistycznemu pojęciu lucrum cessans, a nie damnnm emergens. Wynikało to z tego, że nie była wówczas znana kategoria wyłudzenia bezpodstawnego zwrotu podatku (zob. art. 76 KKS). W przypadku bezpodstawnego zwrotu podatku rzecz się komplikuje, gdyż o ile przy uszczupleniu fiskus nie otrzymał tego, co spodziewał się otrzymać, o tyle bezpodstawny zwrot oznacza, że utracił to, co już posiadał, co już zostało na jego rzecz uiszczone.
Zdaniem niektórych autorów byłoby ryzykowne postawienie znaku równości między kwotą uszczuplonego podatku a wysokością szkody
W związku z odsetkami za zwłokę od kwot uszczuplonego podatku nasuwa się jeszcze pewien problem. Mianowicie stosowne przepisy Kodeksu, mówiąc o obowiązku lub warunku uiszczenia uszczuplonej należności publicznoprawnej, każdorazowo podkreślają, że powinna ona być uiszczona „w całości". Wątpliwości może budzić kwestia, czy określenie ,,w całości" oznacza, że uiszczenie powinno nastąpić wraz z odsetkami. W komentarzach do Kodeksu karnego skarbowego spotyka się pogląd, że wprawdzie z art. 53 § 27 KKS wynika, że należnością uszczuploną jest kwota, od której uiszczenia lub zadeklarowania zobowiązany się uchylił (czyli karne pojęcie należności uszczuplonej pokrywa się z finansowym pojęciem należności głównej), ale na gruncie np. podatków ustawa (Ordynacja podatkowa) zakłada, że nieuiszczony podatek staje się zaległością, od której liczy się odsetki, a wpłaty niepokrywające całości tych sum, zaliczane są ex legę proporcjonalnie na rzecz zaległości i odsetek (art. 51,53,55 §2 OrdPU), co oznacza, że wpłata całej sumy odpowiadającej niewpłaconemu w terminie podatkowi nie będzie w istocie, i to z mocy prawa, oznaczała uiszczenia całej uszczuplonej należności
W żadnym z przepisów Ordynacji podatkowej definiujących znaczenie pojęcia podatku nie stwierdzono, że oznacza ono także odsetki od zaległości podatkowej
Kolejne pytanie sprowadza się do tego, czy grzywna za przestępstwo skarbowe może mieć charakter kompensacyjny. Doktryna karnistyczna wyróżnią kompensację w znaczeniu węższym i szerszym. W węższym oznacza ona naprawienie szkody pokrzywdzonemu. Wobec tego powszechna karnistyka powiada, że zważywszy na to, że grzywna orzekana jest na rzecz Skarbu Państwa, a nie na rzecz pokrzywdzonego, trudno przyjąć możliwość pełnienia przez grzywnę funkcji kompensacyjnej w tym węższym znaczeniu. Jeśli jednak chodzi o przestępstwa skarbowe, to grzywna za te czyny orzekana jest właśnie na rzecz pokrzywdzonego, gdy jest nim Skarb Państwa, inaczej w przypadku podatkowych należności samorządu terytorialnego (zob. też art. 187 § 1 KKS). Natomiast w znaczeniu szerokim kompensacja oznacza naprawienie wszelkich szkód wyrządzonych przestępstwem, w tym także szkody poniesionej przez społeczeństwo, czyli naprawienie społecznego zła wyrządzonego czynem przestępnym. W tym znaczeniu moglibyśmy mówić o wyrównaniu przez grzywnę także rachunku z pozostałymi, uczciwie płacącymi daniny publiczne obywatelami.
Zgodnie z treścią art. 15 § 1 KKS orzeczenie zapadłe w postępowaniu w sprawie o przestępstwo lub wykroczenie skarbowe nie zwalnia od obowiązku uiszczenia należności publicznoprawnej. Dopiero gdy podmiot zobowiązany w myśl prawa podatkowego obowiązku tego nie wykona i nie da się go także wyegzekwować w postępowaniu egzekucyjnym, wówczas może wchodzić w grę kompensacyjna funkcja grzywny. Dotyczy to płaszczyzny indywidualnej, konkretnego przypadku. O kompensacji bowiem można myśleć także w płaszczyźnie globalnej, jako o pewnym globalnym bilansowaniu, tzn. jeżeli w określonym roku budżetowym nie wpłynęła do Skarbu Państwa zaplanowana kwota z tytułu podatków, a za to wpłynęła z tytułu grzywien za delikty podatkowej art. 114 KKS. Stanowi on także, że organ prowadzący postępowanie jest obowiązany pouczyć sprawcę o przysługujących mu uprawnieniach w razie wyrównania uszczerbku finansowego Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub innego uprawnionego podmiotu. Założeniem procesowej części Kodeksu karnego skarbowego jest jak najszybsze osiągnięcie tego celu. W postępowaniu karnoskarbowym stosuje się m.in. zasadę szybkości sformułowaną w art. 2 ust. 1 pkt 4 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS, jednak na gruncie karnoskarbowym zasada ta—jak zauważa doktryna procesowa - doznaje istotnej modyfikacji. Jej celem jest bowiem nie tyle oszczędzenie oskarżonemu zbędnej zwłoki przy rozstrzyganiu kwestii jego odpowiedzialności karnoskarbowej, lecz jak najszybsze „załatwienie" kwestii roszczeń Skarbu Państwa wobec obywatela.
Na gruncie Kodeksu karnego skarbowego uiszczenie uszczuplonej należności publicznoprawnej pozwala na zastosowanie następujących środków redukcji, aż do wyłączenia odpowiedzialności:
w ramach czynnego żalu wyłącza karalność (art. 16 i 16a KKS),
pozwala na zastosowanie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności (art. 17 § 1 pkt 1 KKS),
pozwala sądowi odstąpić od wymierzania kary lub środka karnego (art. 19 § 2 KKS), np. w przypadku uporczywego niepłacenia podatku lub nieodprowadzenia pobranego podatku (art. 57 § 2 i art. 77 § 4 i 5 KKS),
pozwala uznać za wykonaną karę ograniczenia wolności orzeczoną zamiast pozbawienia wolności (art. 26 § 2 KKS w zw. z art. 188 KKS),
zapobiega zasadniczo przepadkowi przedmiotów, których dotyczy (art. 31 § 3 pkt 2 KKS),
pozwala na zastosowanie szczególnego trybu nadzwyczajnego złagodzenia kary (art. 36 § 2 KKS), a także na nadzwyczajne złagodzenie kary płatnikowi za nieodprowadzenie pobranego podatku (art. 77 § 4 KKS),
zapobiega w pewnych przypadkach nadzwyczajnemu obostrzeniu kary (art. 37 § 2 KKS),
jest elementem instytucji probacyjnych: warunkowego umorzenia, zawieszenia kary i zwolnienia (art. 41 § 2 j 4 KKS),
pozwala na skazanie bez rozprawy (art. 156 § 3 KKS),
pozwala na zastosowanie tzw. skróconej rozprawy (art. 161 § 1KKS).
Tak obszerny katalog możliwości złagodzenia, a nawet zredukowania do zera odpowiedzialności karnej skarbowej warunkowanych zrealizowaniem celu egzekucyjno-kompensacyjnego, w pełni uzasadnia tezę o priorytecie tego celu przed represja
W ramach obszernej nowelizacji Kodeksu dokonanej w 2005r. omawiana zasada priorytetu celu egzekucyjno-kompensacyjnego przed represją została w istotny sposób zracjonalizowana i dostosowana do potrzeb realnej ochrony finansów publicznych. Wyrażają następujące rozwiązania przyjęte we wspomnianej nowelizacji Kodeksu karnego skarbowego.
Obecnie stosowane przepisy Kodeksu karnego skarbowego nakładające obowiązek lub warunek uiszczenia należności publicznoprawnej wyraźnie stanowią, że chodzi wyłącznie o należność wymagalną i rzeczywiście uszczuploną czynem zabronionym, pomijając taki obowiązek lub warunek w sytuacjach, gdy nastąpiło jedynie narażenie na uszczuplenie należności publicznoprawnej bądź gdy nie jest ona wymagalna (wyjątkiem jest jedynie art. 16a KKS, który ewidentnie odstaje od wszystkich pozostałych przepisów wyrażających priorytet celu egzekucyjno-kompensacyjnego przed represją, co wydaje się po prostu przeoczeniem ustawodawcy
Mówiąc o obowiązku lub warunku uiszczenia wymagalnej należności publicznoprawnej uszczuplonej czynem zabronionym, stosowne przepisy Kodeksu karnego skarbowego nie adresują już tego warunku wprost do sprawcy czynu. Mówią zatem o tym obowiązku czy warunku w stylistycznej formie bezosobowej, nie wymagając jednoznacznie -tak jak to było przed nowelizacją Kodeksu - aby ten warunek czy obowiązek zrealizował sam sprawca czynu
Racjonalizacja reakcji karnoskarbowej - retrybucja (odpłata)
Jak już wspomniano w Rozdziale I, retrybucja, zwana też racjonalizacją sprawiedliwościową albo po prostu odpłatą, jest historycznie pierwotną racjonalizacją karania
Kant wywodzi prawo karania z nakazu kategorycznego powinności bezwzględnej. Jego zdaniem zarówno moralne dobro, jak i moralne zło musi się spotkać z odpowiednim koniecznym skutkiem. Kara za przestępstwo jest wcieleniem idei sprawiedliwości, która domaga się odpłaty złem za zło. Stąd teoria Kanta określana jest mianem teorii odwetu moralnego.
Z kolei Hegel jest twórcą teorii tzw. odwetu dialektycznego, zwanego też jurydycznym. Według tego filozofa istotę przestępstwa stanowi zaprzeczenie prawa, natomiast istotę kary stanowi „zaprzeczenie zaprzeczenia", czyli przywrócenie prawa znoszące pogwałcenie woli ogólnej wyrażonej w prawie. W przeciwnym razie przestępstwo nie zostałoby zniesione, czyli zostałoby uprawnione. Hegel posługuje się znaną triadą: teza (wola ogólna wcielona w prawo) - antyteza (przestępstwo) - synteza (kara). Sprawiedliwość zatem ujmuje Hegel jako antytezę bezprawia
Prawu karnemu skarbowemu z jego brakiem głębszych etyczno-moralnych korzeni (czyny mała prohibita, a nie mała per se) bliższa wydaje się teoria Hegla niż Kanta, jeżeli mielibyśmy w tej sferze pojmować karę w sposób absolutnie retrybutywny.
Koncepcji uzasadniających odpłatę z punktu widzenia socjologicznego, np. E. Durkheima, które ujmują karę jako afirmację żywotności reakcji zbiorowej na próby rozchwiania ładu społecznego, będącą wyrazem prymatu tego, co społeczne, nad tym, co jednostkowe.
Z dogmatycznego punktu widzenia, nawiązującego do struktury deliktu skarbowego należy zauważyć, że w przepisie art. 12 § 2 KKS, podobnie jak w art. 53 § 1 KK, wymienione zostały dwa kryteria istotne z punktu widzenia aktu wymiaru sprawiedliwości, stanowiące jej tradycyjną miarę, tzn. stopień społecznej szkodliwości czynu (który należy uwzględnić) oraz stopień winy (którego nie wolno przekroczyć), zatem w przepisie tym zostały zawarte de facto dwie dyrektywy sprawiedliwościowe. Są nimi: dyrektywa stopnia społecznej szkodliwości oraz dyrektywa stopnia winy. Odpowiadają one retrybutywnej racjonalizacji karania.
Racjonalizacja reakcji karnoskarbowej - prewencja
Charakteryzując z kolei prewencyjny (utylitarny) nurt w penologii, można najogólniej stwierdzić, że uzasadnia on karanie tym, iż prowadzić ma ono do społecznie korzystnych efektów w postaci zapobiegania dalszym przestępstwom, zarówno jeśli chodzi o samego karanego (prewencja indywidualna, zwana też szczególną), jak i innych (prewencja generalna, zwana też ogólną).
Szczególnoprewencyjny cel reakcji karnoskarbowej poddają w wątpliwość niektórzy autorzy. Wyrażają pogląd, że funkcją prawa karnego skarbowego jest ochrona dóbr prawa finansowego, a nie jakaś misja pedagogiczno-etyczna wobec sprawców. Funkcja ta jest raczej zachowawcza - ogranicza się do utrzymywania porządku społeczno-finansowego w sensie zewnętrznym. Nie ma potrzeby dążenia do udoskonalenia człowieka, który nie ze względów kryminalnych znalazł się w konflikcie z prawem finansowym, a przez to także karnym skarbowym.
Przepis art. 12 § 2 KKS zawierający zespół wskazań tworzących „filozofię" systemu środków reakcji karnoskarbowej wyraźnie nakazuje uwzględniać w karaniu „cele zapobiegawcze i wychowawcze", jakie kary i inne środki mają osiągnąć w stosunku do sprawcy.
Podobie rzecz się ma, jeśli chodzi o prewencję ogólną (generalną). Również ta racjonalizacja karania jest wyraźnie wymieniona w przepisie art. 12 § 2 KKS, nakazującym uwzględnienie także „potrzeb w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa"
Teoria tzw. pozytywnej prewencji generalnej nie ma w istocie samodzielnego charakteru, gdyż wywodzi się genetycznie i jest ściśle związana z retrybutywizmem, zatem można ją właściwie określić jako próbę nowoczesnego wyrażenia (lub objaśnienia) idei retrybutywizmu z punktu widzenia socjologicznego. Trafnie wskazuje się w literaturze, że w rodowodzie teorii pozytywnej prewencji generalnej (zwanej też integracyjną) tkwi teoria E. Durkheima, o której wyżej wspomnieliśmy.
Odnośnie do czynnika poznawczego można by powiedzieć, że informowanie o treści norm karnoskarbowych i o samym ich istnieniu może być uzasadnione wówczas, gdy nie znajdują one swego odbicia w systemie wartości akceptowanych przez konkretnych adresatów tych norm. Sam jednak czynnik poznawczy nie może spełniać w tym przypadku funkcji integrującej. Nie daje też sądowi żadnej praktycznej wskazówki co do rodzaju i czasu trwania kary lub środka karnego. Dyrektywa pozytywnej prewencji generalnej nie ma zatem samodzielnego waloru praktycznego dla wymiaru kary, gdyż stanowi tylko wyrażenie pewnej kategorii psychologicznej (czegoś, do czego się dąży. co się wyznacza do spełnienia, co pozostaje w sferze pragnień), która wynika z faktu ukarania odpowiednio do społecznej szkodliwości czynu i w granicach winy.
Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności jako środek karny
Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności istnieje w prawie karnym skarbowym „od zawsze”, gdyż przewidywała tę instytucję pierwsza polska ustawa karna skarbowa z 1926r.. przy czym do 1998r. występowała ona pod nazwą „dobrowolnego poddania się karze”. Zmiana nazwy na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności wiązała się z odmiennym ukształtowaniem tej instytucji w systemie środków reakcji karnoskarbowej i odmienną jej lokalizacją w ramach ustawy karnej skarbowej.
O ile przed nowelizacją była to instytucja zlokalizowana w procesowej części dawnej ustawy karnej skarbowej, co mogło sugerować jej wyłącznie procesowy charakter, o tyle wspomniana nowelizacja zakwalifikowała dobrowolne poddanie się odpowiedzialności do kategorii środków karnych.
Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności jest instytucją, której prawo karne skarbowe dopracowało się samodzielnie i która nie została przejęta z prawa karnego powszechnego. Przeciwnie, w tym zakresie powszechne prawo karne, a ściślej - proces karny wzorował się na prawie karnym skarbowym, określając w art. 387 KPK instytucję skazania bez przeprowadzenia postępowania dowodowego, której istotą jest również ukaranie sprawcy na skutek jego własnej inicjatywy swoiście premiowanej.
Bez wątpienia dobrowolne poddanie się odpowiedzialności jest przejawem konsensualnego załatwiania spraw karnych
Obecnie literatura karnoskarbowa wyróżnia trzy instytucje konsensualnego załatwiania spraw karnoskarbowych: jedną swoistą, czyli właśnie dobrowolne poddanie się odpowiedzialności oraz dwie przejęte z Kodeksu postępowania karnego, lecz autonomicznie częściowo uregulowane w Kodeksie karnym skarbowym ze względu na specyfikę spraw karnoskarbowych. Są to: tzw. skazanie bez rozprawy (zob. art. 335 KPK z autonomiczną regulacją art. 156 KKS) oraz instytucja tzw. skróconej rozprawy (art. 387 KPK z autonomiczną regulacją art. 161 KKS). Wymienione trzy instytucje porozumień procesowych nie stanowią wobec siebie równoważnej alternatywy nadanym etapie postępów anią karnego skarbowego, lecz stanowią następujące po sobie w kolejnych etapach postępowania propozycje konsensualnego rozstrzygnięcia, które ustawodawca daje sprawcy czynu. Przywileje zawarte w tych trzech instytucjach, zaoferowane sprawcy czynu zmniejszają się odwrotnie proporcjonalnie do wydłużającego się czasu poświęcanego przez organy procesowe na prowadzenie postępowania w danej sprawie.
Dobrowolne zaś poddanie się odpowiedzialności - jak trafnie zauważają niektórzy autorzy - nigdy nie uchodziło, nie miało uchodzić i nie może uchodzić nadal za „zaniechanie ukarania". Wskazuje się na warunki dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, wśród których jest warunek uiszczenia kwoty odpowiadającej co najmniej najniższej karze grzywny grożącej za dany czyn zabroniony (art. 17 § 1 pkt 2 KKS). W orzeczeniu zezwalającym na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności sąd orzeka m.in. tytułem kary grzywny kwotę nie wyższą niż uiszczona przez sprawcę (art. 18 § 1 pkt 1 KKS).
Zatem grzywna określona jest jako „kwota odpowiadająca (...) karze grzywny", sąd zaś orzeka, literalnie rzecz biorąc, nie grzywnę, lecz „kwotę tytułem kary grzywny".
W związku z rozbieżnościami co do charakteru prawnego omawianej instytucji należy zwrócić uwagę na różnice punktów widzenia poszczególnych autorów. Jeżeli traktuje się tę instytucję jako pierwowzór dla nowych rozwiązań Kodeksu postępowania karnego, to można mówić o charakterze procesowym, jeżeli natomiast zwraca się przede wszystkim uwagę na jej skutki (definitywne załatwienie kwestii odpowiedzialności), to są to skutki materialnoprawne.
Formalnie Kodeks zalicza dobrowolne poddanie się odpowiedzialności do kategorii środków karnych, to oznacza, że do jego stosowania stosuje się dyrektywy art. 12 i 13 KKS. Przez to nie jest to instytucja zupełnie uznaniowa. Jej dobrowolność i fakultatywność nie oznaczają dowolności w jej stosowaniu.
Decyzja udzielania zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności leży wyłącznie w gestii sądu, zaś poprzedzające ją negocjacje ze sprawcą mogą być prowadzone wyłącznie w finansowym organie postępowania przygotowawczego.
W prawie materialnym (art. 17 KKS) określone są zarówno przesłanki dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, jak i przeszkody do zastosowania tej instytucji (wyłączenia). Tak więc, po pierwsze, wina sprawcy i okoliczności popełnienia przestępstwa lub wykroczenia skarbowego nie mogą budzić wątpliwości. Wymóg ten, odnoszony przez przepis art. 17 § 1 KKS wprost do sądu, dotyczyć jednak musi także siłą rzeczy finansowego organu postępowania przygotowawczego, to ten organ występuje bowiem do sądu z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, a uzasadnienie takiego wniosku powinno wskazywać m.in. dowody świadczące o tym, że wina i okoliczności czynu nie budzą wątpliwości (art. 145 § 3 KKS).
Kolejne warunki adresowane do sprawcy są następujące:
uiszczenie wymagalnej należności publicznoprawnej, jeżeli w związku z przestępstwem lub wykroczeniem skarbowym nastąpiło uszczuplenie tej należności;
uiszczenie kwoty odpowiadającej co najmniej najniższej karze grzywny grożącej za dany czyn, aczkolwiek w toku negocjacji z finansowym organem dochodzenia organ ten może uzależnić wniesienie do sądu wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności od uiszczenia jeszcze dodatkowej kwoty, nieprzekraczającej jednak łącznie z już uiszczoną wysokości połowy sumy odpowiadającej górnej granicy ustawowego zagrożenia w danym przypadku (art. 146 § 2 pkt 1 KKS);
wyrażenie zgody na przepadek przedmiotów co najmniej w takim zakresie, w jakim ten przepadek jest obowiązkowy, w razie zaś niemożności złożenia przedmiotów - uiszczenie ich równowartości pieniężnej, chyba że chodzi o przedmioty objęte zakazami wytwarzania, posiadania, obrotu, przewozu itp.;
uiszczenie co najmniej zryczałtowanej równowartości kosztów postępowania
Przepis art. 17 § 1 pkt 3 KKS infine zawiera dyspozycję odpowiedniego stosowania art. 31 § 3 pkt 2 KKS, według którego nie orzeka się przepadku przedmiotów, jeżeli uiszczono należność publicznoprawną dotyczącą przedmiotów zagrożonych przepadkiem, chyba że należność ta jest niewspółmiernie niska do kwoty równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów albo przepadek dotyczy przedmiotów objętych zakazami (wytwarzania, posiadania, obrotu itp.) lub które zostały specjalnie przy sposobione do popełnienia czynu zabronionego.
Według art. 17 § 2 KKS dobrowolne poddanie się odpowiedzialności jest możliwe tylko w sprawach zagrożonych wyłącznie grzywną (tym samym zawsze może ono dotyczyć wykroczeń skarbowych), nie jest natomiast możliwe, nawet jeżeli przestępstwo skarbowe jest zagrożone wyłącznie grzywną, ale popełniono je w warunkach stanowiących podstawę do nadzwyczajnego obostrzenia kary, wreszcie nie jest także możliwe, gdy zgłoszono interwencję (czyli roszczenie) co do przedmiotów podlegających przepadkowi, chyba że interwencja zostanie cofnięta do czasu wniesienia aktu oskarżenia do sądu.
Stosownie do treści art. 18 § 1 KKS sąd, udzielając zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, orzeka „tytułem kary grzywny" kwotę nie wyższą niż uiszczona przez sprawcę w wyniku negocjacji z finansowym organem dochodzenia, zatem może to być także kwota niższa od uiszczonej - wówczas należy nakazać zwrot kwoty nadpłaconej. Ponadto sąd orzeka przepadek tylko w takich granicach, w jakich sprawca wyraził na to zgodę lub uiścił równowartość.
Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności pozwala sprawcy uniknąć statusu i piętna skazanego oraz recydywisty skarbowego. Postanowienie w tym zakresie wywołuje skutek res iudicata, nie podlega jednak wpisowi do Krajowego Rejestru Karnego, a uiszczona kwota tytułem grzywny nie stanowi ustawowej przesłanki recydywy skarbowej (art. 18 § 2 i 3 KKS)
Rozległa problematyka procesowa dotycząca dobrowolnego poddania się odpowiedzialności zostanie przedstawiona w części procesowej niniejszego opracowania. Jest ona podzielona na dwie fazy postępowania: pierwszą- negocjacyjną i dalszą- decyzyjną. Należy podkreślić, że negocjacje nie mogą dotyczyć kwestii winy i okoliczności czynu, nie może tu zatem być mowy o „wzięciu przez kogoś odpowiedzialności za kogoś innego". Poza negocjacjami pozostaje także kwestia uiszczenia uszczuplonej należności publicznoprawnej. Kodeks kategorycznie wymaga, aby została ona uiszczona w całości (art. 143 § 1 pkt 1 i art. 146 § 1 KKS). Nie negocjuje się także kwestii wpłacenia najniższej grzywny i zryczałtowanych kosztów postępowania ani wyrażenia zgody na przepadek (gdy jest on obligatoryjny) lub uiszczenia równowartości przedmiotów podlegających przepadkowi. Jedynie kwestia czasu i sposobu uiszczenia należności publicznoprawnej, dopłacenia dodatkowej kwoty tytułem grzywny oraz wyrażenia zgody na przepadek przedmiotów nieobjętych wnioskiem sprawcy podlega negocjacji w tym sensie, że należy w tych sprawach „wysłuchać sprawcy" (art. 146 § 3 KKS). Sprawca może zatem w praktyce przedstawić organowi swoje możliwości i propozycje w tym zakresie, po czym zgodzić się lub nie na decyzję organu, od czego zależeć będzie przejście postępowania do fazy decyzyjnej.
Przepadek korzyści majątkowej i ściągnięcie jej równowartości w prawie karnym skarbowym
Począwszy od przepadku korzyści majątkowej, nie znajdują już zastosowania w stosunku do wykroczeń skarbowych, są zatem przewidziane wyłącznie w odniesieniu do przestępstw skarbowych.
Środek karny przepadku korzyści majątkowej ma charakter subsydiarny wobec przepadku przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa skarbowego oraz objętych zakazami wytwarzania, przechowywania, obrotu itp. W myśl zatem art. 33 § 1 KKS, jeżeli sprawca osiągnął z popełnienia przestępstwa skarbowego, chociażby pośrednio, korzyść majątkową niepodlegającą przepadkowi przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa skarbowego lub objętych wspomnianymi zakazami obrotu, wytwarzania itp., sąd orzeka środek karny przepadku tej korzyści majątkowej.
Kodeks karny skarbowy nie zawiera w istocie definicji korzyści majątkowej, a jedynie w art. 53 § 13 stanowi, że korzyścią majątkową jest korzyść zarówno dla siebie, jak i dla kogoś innego.
Dla dopuszczalności orzekania środka karnego przepadku korzyści majątkowej nie ma znaczenia okoliczność, czy sprawca przestępstwa skarbowego działał w celu osiągnięcia takiej korzyści, zresztą w prawie karnym skarbowym, inaczej niż w powszechnym, okoliczność ta nie należy do ustawowych znamion czynów skarbowych. Istotny jest tylko fakt osiągnięcia z popełnienia przestępstwa skarbowego chociażby pośrednio korzyści majątkowej niepodlegającej przepadkowi przedmiotów określonych w art. 29 pkt 1 lub 4 KKS.
Duża wartość korzyści majątkowej, czyli wartość, która w czasie popełnienia czynu przekracza pięćsetkrotną wysokość minimalnego wynagrodzenia (art. 53 § 15 KKS), stanowi przesłankę do zastosowania domniemań prawnych, których istota sprowadza się do zmiany tradycyjnego rozkładu ciężaru dowodu w zakresie stwierdzenia przestępczego pochodzenia danych korzyści majątkowych. Domniemania te, pełniące obok funkcji ułatwienia dowodzenia, także funkcję prewencyjną (wskazując na ryzyko majątkowe wiążące się z podjęciem przestępczej działalności), mają charakter wzruszalny {praesumptiones iuris tantum), w przeciwieństwie do niewzruszalnego domniemania wiążącego się niegdyś z konfiskatą. Regulacje tego rodzaju zasadniczo nie są obecnie kwestionowane, zresztą podobne stosowane są za granicą. Domniemania te wyrażają przepisy art. 33 § 2 i 3 KKS.
W razie więc skazania za przestępstwo skarbowe, z którego popełnienia sprawca osiągnął, chociażby pośrednio, korzyść majątkową dużej wartości, uważa się, że mienie, które sprawca objął we władanie lub do którego uzyskał jakikolwiek tytuł w czasie popełnienia przestępstwa skarbowego lub po jego popełnieniu, do chwili wydania chociażby nieprawomocnego wyroku stanowi korzyść majątkową uzyskaną z popełnienia przestępstwa skarbowego, chyba że sprawca lub inna zainteresowana osoba przedstawi dowód przeciwny (art. 33 § 2 KKS).
Jeżeli natomiast okoliczności sprawy wskazują na duże prawdopodobieństwo, że sprawca taki przeniósł na osobę fizyczną, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, faktycznie lub pod jakimkolwiek tytułem prawnym, mienie stanowiące korzyść majątkową uzyskaną z popełnienia przestępstwa skarbowego, uważa się, że rzeczy będące w samoistnym posiadaniu tej osoby lub jednostki oraz przysługujące jej prawa majątkowe należą do sprawcy, chyba że zainteresowana osoba lub jednostka organizacyjna przedstawi dowód zgodnego z prawem ich uzyskania (art. 33 § 3 KKS).
Omawianego środka karnego przepadku korzyści majątkowej nie orze- 393 ka się, jeżeli korzyść ta podlega zwrotowi innemu uprawnionemu podmiotowi (art. 33 § 6 KKS). Natomiast w razie współwłasności orzeka się przepadek Udziału należącego do sprawcy (art. 33 § 5 KKS).
Objęta przepadkiem korzyść majątkowa przechodzi na własność Skarbu Państwa z chwilą uprawomocnienia się wyroku (art. 33 § 7 KKS).
Środek karny w postaci ściągnięcia równowartości pieniężnej przepadku korzyści majątkowej ma charakter subsydiarny wobec samego przepadku tej korzyści. W razie zatem niemożności orzeczenia przepadku korzyści majątkowej przepis art. 33 § 1 zd. 2 KKS nakazuje orzec ściągnięcie jej równowartości pieniężnej. Także tego środka karnego nie stosuje się, jeżeli korzyść majątkowa podlega zwrotowi innemu uprawnionemu podmiotowi (art. 33 § 6 KKS), w razie zaś współwłasności orzeka się przepadek równowartości pieniężnej udziału należącego do sprawcy (art. 33 § 5 KKS).
Równowartość pieniężna przepadku korzyści majątkowej przechodzi na własność Skarbu Państwa z chwilą uprawomocnienia się wyroku (art. 33 § 7 KKS).
Dyrektywy sądowego wymiary kary w prawie karnym skarbowym
Według doktrynalnych definicji karnistycznych dyrektywy sądowego wymiaru kary to ustawowe wskazania ukierunkowujące sąd - w ramach przyznanej mu swobody - co do wyboru rodzaju kary i środków karnych ora
z ich wysokości na gruncie indywidualnego przypadku. Celem tych dyrektyw jest zagwarantowanie realizacji ustawowo określonych celów karania.
Wyróżnia się dyrektywy ogólne i szczególne. Te pierwsze odnoszą się do wszystkich kategorii czynów, sprawców oraz środków penalnych. Natomiast dyrektywy szczególne mają zastosowanie do określonych tylko kategorii czynów, sprawców czy kar.
Dyrektywy ogólne zostały wyrażone w art. 12 § 2 KKS. W świetle tego przepisu są nimi:
dyrektywa stopnia winy.
dyrektywa stopnia społecznej szkodliwości,
dyrektywa prewencji szczególnej (indywidualnej).
dyrektywa prewencji ogólnej (generalnej)
Dwie pierwsze spośród wymienionych dyrektyw określa się mianem dyrektyw sprawiedliwościowych, natomiast dwie dalsze - mianem dyrektyw prewencyjnych. Dyrektywy sprawiedliwościowe są wyrazem racjonalizacji retrybutywnej, prewencyjne zaś - utylitarnej.
Dyrektywie stopnia społecznej szkodliwości, która powinna stanowić punkt wyjścia w toku sądowego wymiaru kan. Tym bardziej że mierniki stopnia społecznej szkodliwości zostały ustawowo określone w art. 53 § 7 KKS. Są to okoliczności natury zarówno przedmiotowej, jak i podmiotowej związane z czynem. Pozwalają one na zachowanie właściwej proporcji pomiędzy czynem a reakcją karną skarbową. Tak ustalona reakcja powinna być następnie skorygowana ze względu na potrzeby prewencji szczególnej i ogólnej. Zmodyfikowany zaś względami prewencyjnymi wymiar kary nie powinien swą dolegliwością przekroczyć stopnia winy, który to stopień stanowi granicę limitującą górny pułap kary. Stopień winy pozostający jednak bez ustaw owo określonych mierników stanowi w istocie dość enigmatyczną dyrektywę wymiaru kary
W art. 13 § 1 KKS ustawodawca nakazał uwzględnić w szczególności rodzaj i rozmiar ujemnych następstw czynu zabronionego, rodzaj i stopień naruszenia ciążącego na sprawcy obowiązku finansowego, motywację sprawcy, jego sposób zachowania się, właściwości i warunki osobiste, sposób życia przed popełnieniem czynu zabronionego i zachowanie się po jego popełnieniu. W tym zachowaniu po popełnieniu czynu istotne jest zwłaszcza to, czy sprawca czynił starania o zapobieżenie uszczupleniu należności publicznoprawnej lub o jej późniejsze wyrównanie.
Z oczywistych względów w prawie karnym skarbowym pod pojęciem „ujemnych następstw czynu zabronionego" rozumieć będziemy przede wszystkim skutki o charakterze materialnym, przeważnie w wymiarze ,matematyczno-finansowym". Nie oznacza to jednak, iż nie mogą tu mieć żadnego znaczenia następstwa czynu o charakterze niematerialnym, czyli nieekonomicznej natury. Będzie to np. w przypadku uchylania się od opodatkowania nieuczciwa konkurencja, negatywna selekcja przedsiębiorstw, destrukcyjny wpływ na tzw. mentalność podatkową itp.
Należy podkreślić, iż wśród okoliczności mających wpływ na wymiar kary nie została wymieniona nagminność określonych czynów. Okoliczność ta może być wprawdzie rozważona w perspektywie potrzeb z zakresu społecznych następstw karania (prewencja ogólna), co w sytuacji nadzwyczajnego wzrostu określonych typów czynów może się przekładać na bardziej restrykcyjne do nich podejście, jednak w żadnym wypadku nie może to prowadzić do wymierzenia kary przekraczającej stopniem dolegliwości stopień winy.
Wyliczenie okoliczności wypływających na wymiar kary w art. 13 § 1 KKS ma charakter przykładowy, na co wskazuje zwrot: „w szczególności". Nie uprawnia to jednak do twierdzenia, że katalog ten może być dowolnie uzupełniany przez organ orzekający. Przepis art. 13 § 1 KKS nie ma samoistnego charakteru normatywnego, lecz jest funkcjonalnie powiązany z ustawowym zespołem zasad i dyrektyw ogólnych sądowego wymiaru kary.
Dyrektywy szczególne wymiaru kary i środków karnych mają - jak wspomniano ograniczone, a nie uniwersalne zastosowanie, odnosząc się do danych rodzajów czynów, kategorii sprawców czy określonych rodzajów kar. Wprowadzają one określone preferencje lub też wskazują na pewne możliwości co do sposobów osiągania celów kary, do których realizacji obligują dyrektywy ogólne.
Przykładem dyrektywy szczególnej może być przepis art. 12 § 3 KKS, według którego wymierzając karę, środek karny lub inny środek młodocianemu albo nieletniemu, sąd powinien kierować się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować.
Innym przykładem dyrektywy szczególnej jest przepis art. 58 § 1 KK recypowany przez art. 20 § 2 KKS, nakazujący traktowanie bezwzględnej kary pozbawienia wolności jako środka ostatecznego, gdy inne środki nie mogą spełnić celów kary.
Nadzwyczajne obostrzenie kary w prawie karnym skarbowym
Nadzwyczajne obostrzenie kary uregulowane jest w Kodeksie karnym skarbowym autonomicznie (czyli bez recepcji określonych rozwiązań z Kodeksu karnego) zarówno co do przesłanek, jak i sposobu obostrzenia. Od nowelizacji Kodeksu karnego skarbowego z 2005 r. nadzwyczajne obostrzenie kary ma charakter obligatoryjny. Przesłanki zastosowania nadzwyczajnego obostrzenia kary są enumeratywnie wymienione w art. 37 § 1 KKS. Stosownie więc do tego przepisu, nadzwyczajne obostrzenie kary jest obligatoryjne, jeżeli sprawca:
popełnia umyślnie przestępstwo skarbowe, powodując uszczuplenie należności publicznoprawnej dużej wartości, albo popełnia umyślnie przestępstwo skarbowe, a wartość przedmiotu czynu zabronionego jest duża;
uczynił sobie z popełniania przestępstw skarbowych stałe źródło dochodu;
popełnia dwa albo więcej przestępstw skarbowych, zanim zapadł pierwszy wyrok, chociażby nieprawomocny, co do któregokolwiek z nich i każdy z tych czynów wyczerpuje znamiona przestępstwa skarbowego określonego w tym samym przepisie, a odstępy czasu pomiędzy nimi nie są długie:
skazany za umyślne przestępstwo skarbowe na karę pozbawienia wolności lub karę ograniczenia wolności albo karę grzywny, w ciągu 5 lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary pozbawienia wolności lub 6 miesięcy kary ograniczenia wolności albo po uiszczeniu grzywny wynoszącej co najmniej 120 stawek dziennych popełnia umyślnie przestępstwo skarbowe tego samego rodzaju;
popełnia przestępstwo skarbowe, działając w zorganizowanej grupie albo w związku mającym na celu popełnienie przestępstwa skarbowego;
popełnia przestępstwo skarbowe, używając przemocy lub grożąc natychmiastowym jej użyciem albo działając wspólnie z inną osobą, która używa przemocy lub grozi natychmiastowym jej użyciem;
przez nadużycie stosunku zależności lub wykorzystanie krytycznego położenia doprowadza inną osobę do popełnienia czynu zabronionego jako przestępstwo skarbowe.
Z powyższego katalogu przesłanek nadzwyczajnego obostrzenia kary wynika, że są nimi:
duża wartość uszczuplenia należności publicznoprawnej lub przedmiotu czynu (zob. art. 53 § 15 KKS),
zawodowy lub zorganizowany charakter popełnianych przestępstw skarbowych,
recydywa skarbowa,
ciąg przestępstw skarbowych,
szczególnie groźne kategorie zjawiskowe
rozbójniczy sposób działania.
Pomimo zaistnienia przesłanek nadzwyczajnego obostrzenia kary wymienionych wyżej w pkt 1) i 3), sprawca uniknie obostrzenia, jeżeli przed zamknięciem przewodu sądowego w I instancji uszczuplona w związku z danym przestępstwem skarbowym i wymagalna należność publicznoprawna zostanie uiszczona w całości (art. 37 § 2 KKS).
Także sprawca działający w strukturach zorganizowanych (pkt 5) uniknie obostrzenia kary, jeżeli odstąpi od udziału w zorganizowanej grupie lub związku i ujawni przed organem ścigania istotne okoliczności zamierzonego przestępstwa skarbowego, przez co zapobiegnie jego popełnieniu.
Odnośnie do pojęcia „stałe źródło dochodu" przyjmuje się, że nie musi to być źródło ani główne, ani wyłączne, nie jest też ono tożsame z pojęciem „stałego źródła utrzymania". Strona podmiotowa zachowania opisanego w art. 37 § 1 pkt 2 KKS (czyli „uczynienia sobie z popełniania przestępstw skarbowych stałego źródła dochodu") polega na tym, że sprawca działa, bądź to z góry powziętym zamiarem uzyskiwania dochodów w rezultacie powtarzania określonego rodzaju działań sprawczych, bądź też z zamiarem odnawianym, polegającym na tym, że przy nadarzającej się okazji sprawca, dążąc do uzyskania dochodu, realizuje znamiona przestępstwa skarbowego, mając świadomość, że jego zachowanie stanowi fragment pewnej sekwencji czynów, z których każdy przynosi zwiększenie stanu majątkowego.
W kwestii pojęć „zorganizowanej grupy przestępczej" oraz „związku 456 przestępczego" zachowują aktualność poglądy doktryny i orzecznictwa powszechnego prawa karnego na temat ich istoty i charakteru. To samo dotyczy pojęcia „przemocy" i „groźby jej użycia". Są to pojęcia charakteryzujące tzw. przestępstwa kryminalne.
Zorganizowana grupa przestępcza to porozumienie co najmniej 3 osób o strukturze bardziej uproszczonej i mniej sformalizowanej, niż to ma miejsce w przypadku zorganizowanego związku przestępczego. Istotną cechą zorganizowanej grupy jest wyraźne przywództwo. Zorganizowana grupa przestępcza z punktu widzenia kryterium jej zorganizowanego charakteru jest czymś pośrednim pomiędzy tylko współsprawstwem a już zorganizowanym związkiem przestępczym. Cechami tego ostatniego są trwałe formy organizacyjne, oznaczone kierownictwo oraz określona dyscyplina członków. Związek od grupy odróżnia też inny sposób dopuszczania nowych członków.
Z kolei pod pojęciem przemocy rozumie się takie oddziaływanie środkami fizycznymi, które poprzez wpływ na procesy motywacyjne ofiary przemocy ma na celu ukierunkowanie jej decyzji w pożądanym przez stosującego przemoc kierunku lub przełamanie oporu albo wyeliminowanie z góry możliwości podjęcia jakiejkolwiek decyzji czy przejawienia oporu.
Wreszcie groźba to wyrażona w jakikolwiek sposób zapowiedź wzbudzająca w zagrożonym określoną obawę. Przesłanka „nadużycia stosunku zależności lub wykorzystania krytycznego położenia" i „doprowadzenia" innej osoby do popełnienia czynu zabronionego jako przestępstwo skarbowe jest szersza od sprawstwa polecającego, które jednak w niej się zawiera. „Uzależnienie" bowiem, jako pewna relacja pomiędzy osobami, to nic innego jak „stan zależności". Może ono być trwałe lub przejściowe. Przepis art. 9 § 1 KKS mówi o jego „wykorzystaniu", zaś art. 37 § 1 pkt 7 KKS - o „nadużyciu". Różnica pomiędzy wykorzystaniem a nadużyciem uzależnienia, czyli stanu zależności, jest bardzo nieostra. Można nawet wyrazić wątpliwości, czy jakakolwiek różnica pomiędzy tymi pojęciami dałaby się jednoznacznie i klarownie przeprowadzić.
W art. 37 § 1 pkt 7 KKS jest też mowa o wykorzystaniu „krytycznego położenia". Krytyczne położenie jest szczególną postacią stanu zależności Ma to być sytuacja, w której określonej osobie grozi niebezpieczeństwo doznania jakiegoś uszczerbku czy dolegliwości, a niebezpieczeństwu temu może zapobiec odpowiednie zachowanie sprawcy. W tym ujęciu wykorzystanie krytycznego położenia będzie szczególną postacią wykorzystania stanu zależności. Oznacza ono skorzystanie ze splotu okoliczności, w jakich znaleźli się „doprowadzający" i „doprowadzony" do przestępstwa skarbowego. Te okoliczności łączą ich obu, powodując powstanie pomiędzy nimi określonej relacji, czyli stosunku zależności.
Sposób nadzwyczajnego obostrzenia kary znajduje swoją regulację w art. 38 KKS. W myśl § 1 tego przepisu, stosując nadzwyczajne obostrzenie kary, sąd wymierza karę pozbawienia wolności:
do 6 miesięcy albo karę ograniczenia wolności, jeżeli przestępstwo skarbowe jest zagrożone tylko karą grzywny do 360 stawek dziennych, co nie wyłącza wymierzenia także kary grzywny grożącej za to przestępstwo,
do roku albo karę ograniczenia wolności, jeżeli przestępstwo skarbowe jest zagrożone tylko karą grzywny przekraczającą 360 stawek dziennych, co nie wyłącza wymierzenia także kary grzywny grożącej za to przestępstwo,
przewidzianą za przypisane przestępstw o skarbowe w wysokości nie niższej niż 1 miesiąc do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę, co nie wyłącza wymierzenia z takim samym obostrzeniem także kary grzywny grożącej za to przestępstwo obok kary pozbawienia wolności.
W sytuacjach określonych w pkt 1) i 2) sąd określa ponadto obowiązek uiszczenia uszczuplonej i wymagalnej należności publicznoprawnej w całości w wyznaczonym terminie, o ile rzecz jasna do jej uszczuplenia w7 związku z danym przestępstwem skarbowym doszło.
Szczególny sposób nadzwyczajnego obostrzenia kary przewiduje przepis art. 38 § 2 KKS, łącząc to z dodatkową przesłanką w postaci wielkiej wartości przedmiotu czynu lub uszczuplonej należności publicznoprawnej (pojęcie wielkiej wartości zdefiniowane jest w art. 53 § 16 KKS). Sposób obostrzenia przewidziany w art. 38 § 2 KKS dotyczy tylko wyliczonego w tym przepisie katalogu przestępstw skarbowych charakteryzujących się wielką wartością przedmiotu czynu lub uszczuplonej należności publicznoprawnej i polega na tym, że sąd wymierza karę pozbawienia wolności w wysokości nie niższej niż 3 miesiące do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego podwójnie, co nie wyłącza wymierzenia w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę także kary grzywny grożącej za to przestępstwo
Sprawca uniknie nadzwyczajnego obostrzenia kary w powyższy sposób jeżeli uszczuplona w związku z danym przestępstwem skarbowym wymagalna należność publicznoprawna zostanie uiszczona w całości przed zamknięciem przewodu sądowego w I instancji, a jeśli idzie o działającego w strukturach zorganizowanych -jeżeli odstąpi od udziału w nich i - ujawniając przed organem ścigania istotne okoliczności zamierzonego przestępstwa skarbowego - zapobiegnie jego popełnieniu
Ogólna charakterystyka przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych przeciwko obowiązkom podatkowym oraz rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji:
W uchwale Izby Karnej z 30.9.2003 r. (I KZP 22/03, Biul SN 2003, Nr 9, poz. 9) Sąd ten podkreślił, że wskazane wyżej różnice w intytulacji stosownych rozdziałów między ustawą karną skarbową z 1960 r., ustawą karną skarbową z 1971 r. i obecnym Kodeksem karnym skarbowym są wyraźne i wskazują na odmienny rodzajowy przedmiot ochrony tzw. czynów podatkowych. Nie są to już - zdaniem Sadu Najwyższego - czyny określane przez ustawę ogólnikowo jako „podatkowe" czy „z zakresu zobowiązań podatkowych", ale czyny „przeciwko obowiązkom podatkowym", czyli godzące w te właśnie obowiązki w takim znaczeniu pojęcia „obowiązku podatkowego", jaki wynika z Ordynacji podatkowej, do której w tym zakresie odsyła art. 53 § 30 KKS. Przepis ten m.in. stanowi, że użyte w Rozdziale 6 KKS określenie: „obowiązek podatkowy" ma znaczenie nadane mu w ustawie — Ordynacja podatkowa. Stosownie zaś do art. 4 OrdPU „obowiązkiem podatkowym jest wynikająca z ustaw podatkowych nieskonkretyzowana powinność przymusowego świadczenia pieniężnego w związku z zaistnieniem zdarzenia określonego w tych ustawach". Stąd - zdaniem Sądu Najwyższego - obowiązkiem podatkowym nie jest każdy obowiązek płynący z przepisów prawa podatkowego, ale jedynie obowiązek w takim ściśle znaczeniu, w jakim definiuje go Ordynacja podatkowa.
Obowiązek podatkowy nie obejmuje obowiązków o charakterze instrumentalnym, takich jak np. obowiązki prowadzenia ksiąg podatkowych czy składania deklaracji stypizowane w tym Rozdziale czyny stanowią jedynie te zachowania, które w tak rozumiany obowiązek godzą. Natomiast zachowania godzące jedynie w tzw. obowiązki instrumentalne pozostają- zdaniem SN - poza zakresem penalizacji przepisów Rozdziału 6 KKS. Analiza jednak przepisów tego rozdziału prowadzi do wniosku, że są tam (i to liczne) czyny polegające na niedopełnieniu rozmaitych obowiązków instrumentalnych w takim znaczeniu tego pojęcia, jakie przyjął SN, np. niezłożenie wymaganych deklaracji (art. 56 § 4), nieprowadzenie ksiąg (art. 60 § 1), niewydanie przez sprzedawcę paragonu z kasy fiskalnej (art. 62 § 4) itp. Powstaje więc pytanie, czy wymienione tu (tylko przykładowo) przepisy Kodeksu karnego skarbowego wyrażają normy puste. Byłby to absurd. Jak więc to wyjaśnić? Analizując treść omawianej uchwały Sądu Najwyższego, należy domyślać się, że Sąd wyznacza w niej pewną dyrektywę interpretacyjną. Jej celem jest ograniczenie zakresu stosowania przepisów Rozdziału 6 KKS poprzez wyłączenie tych zachowań, które pomimo że pozornie naruszają określoną normę sankcjonowaną, to jednak brak w nich ataku na dobro prawne.
Nasuwać się może wniosek, że w zasadzie wszystkie przepisy Rozdziału 6 KKS penalizują naruszenia obowiązków instrumentalnych. Autorzy ci stwierdzają, że pojęcie „obowiązków podatkowych" użyte w tytule Rozdziału 6 KKS powinno być rozumiane inaczej niż w Ordynacji podatkowej, mianowicie szeroko, i obejmować również obowiązki instrumentalne, a nie tylko obowiązek podstawowy, o którym mówi art. 4 OrdPU i który miał na myśli Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z 30.9.2003 r. (I KZP 22/03, Biul. SN 2003, Nr 9, poz. 9). Z tymi poglądami należy się zgodzić.
Ustawodawca, stwierdzając w art. 53 § 30 KKS, że użyte w Rozdziale 6 KKS określenia, m.in. „obowiązek podatkowy", mają znaczenie nadane im w Ordynacji podatkowej, użył określenia „obowiązek podatkowy" w liczbie pojedynczej. Również Ordynacja podatkowa definiuje go w liczbie pojedynczej. Natomiast w Tytule Rozdziału 6 KKS określenie to zostało użyte w liczbie mnogiej „obowiązki podatkowe". Może to sugerować, że przedmiotem penalizacji w Rozdziale 6 KKS są naruszenia wszelkich obowiązków podatkowych, tzn. zarówno tego podstawowego (który jest jeden), jak i instrumentalnych.
W moim przekonaniu z zakresu pojęcia „obowiązków podatkowych" w rozumieniu Tytułu Rozdziału 6 KKS nie można (tak jak to uczynił SN) wyłączać tzw. obowiązków instrumentalnych, gdyż rezultatem tego byłoby uznanie części przepisów tego Rozdziału za przepisy wyrażające normy puste. Nasuwa się wniosek, że przepisy Rozdziału 6 („podatkowego") KKS, niezależnie od jego literalnej intytulacji, służą ochronie zespołu zróżnicowanych dóbr i interesów prawnych związanych - rzecz jasna - w jakiś sposób z interesem fiskalnym wierzyciela podatkowego .
W sferze prawa podatkowego tymi dobrami prawnymi będą:
mienie wierzyciela podatkowego, które chronione jest przede wszystkim przez przepisy określające te typy czynów, które polegają na narażeniu podatku na uszczuplenie (zob. art. 53 § 27-29 KKS), jak np. art. 54-56 § 1-3, art. 76, 76a, 77 i 78 KKS
wiarygodność dokumentacji podatkowej, znaków skarbowych itp. chroniona zwłaszcza przez przepisy określające typy fałszerstw podatkowych, jak np. art. 59, 62 § 2 czy art. 67 KKS
zasady dokumentowania i ewidencjonowania zdarzeń dla celów podatkowych oraz składania wymaganych informacji organom skarbowym, chronione przez takie przepisy, jak np. art. 60, 61, 80 i 80a KKS,
zasady ewidencji i identyfikacji podatników i płatników chronione przez przepis art. 81 KKS,
prawidłowość kontroli chroniona przez przepis art. 83 KKS,
instytucja dotacji i subwencji oraz zasady ich rozliczania chronione przez przepis art. 82 KKS
Oszustwo w deklaracji podatkowej
Typ określony w art. 56 § 1-3 KKS dość powszechnie nazywany jest oszustwem podatkowym. Polega ono na podaniu nieprawdy lub zatajeniu prawdy w deklaracji lub oświadczeniu albo na niedopełnieniu obowiązku zawiadomienia o zmianie objętych nimi danych, przez co podatek zostaje narażony na uszczuplenie.
Oszustwo w deklaracji podatkowej poprzez fakt narażenia podatku na uszczuplenie jest czynem skierowanym bezpośrednio przeciwko mieniu wierzyciela podatkowego. Omawiany typ czynu ma podobnie jak dwa poprzednie charakter indywidualny, a jego podmiotem może być wyłącznie podatnik.
Kluczowym zagadnieniem dla oceny, czy konkretny czyn odpowiada znamionom oszustwa podatkowego, jest uświadomienie sobie charakteru pojęcia „prawdy" czy też „nieprawdy" w deklaracji lub oświadczeniu.
Zmiany w 1990 r. doprowadziły m.in. do nadania szczególnego charakteru prawnego tym deklaracjom podatkowym, które mają zastosowanie w samowymiarze, czyli takim samoobliczeniom, w ramach którego deklaracja jest nie tylko oświadczeniem podatkowym, ale staje się także aktem stosowania prawa. Dlatego literatura podatkowoprawna wyróżnia deklaracje informacyjno--dowodowe, które występują przy zobowiązaniach podatkowy eh powstających przez obligatoryjne wydawanie decyzji i deklaracje prawnie wiążące, będące aktami stosowania prawa występującymi przy zobowiązaniach powstających z mocy prawa.
W deklaracjach informacyjno-dowodowych podatnik obowiązany jest wykazać się wiedzą o faktach i „bierną" tylko wiedzą o prawie. Na przykład w podatku od nieruchomości elementy kwalifikacji prawnej to zaledwie wskazanie, z jakiego rodzaju nieruchomością podatnik ma do czynienia. Wypełnienie przez podatnika jego obowiązku następuje tu przez samo oświadczenie o stanie wiedzy. Kryterium weryfikacji oświadczenia podatnika jest to, czy ujawnił on wszystkie okoliczności faktyczne i prawne, o których wiedział, oraz czy nie zataił swej wiedzy lub nie podał nieprawdy. W takim wypadku od składającego deklarację nie wymaga się więcej, niż na to pozwala jego indywidualny, a przez to i subiektywny stan świadomości prawnej i doświadczenia życiowego. Obowiązek jest spełniony wtedy, gdy podatnik oświadczył tyle, ile wiedział, i oświadczył zgodnie z prawdą.
O wiele dalej idące wymagania co do treści deklaracji występują w grupie podatków, które powstają z mocy prawa. Deklaracje te zawierają kwalifikowane oświadczenia wiedzy. Podatnik powinien w nich nie tylko oświadczać prawdę o faktach i znać prawo, ale także umieć je interpretować. Słusznie się wskazuje, że przypisywanie takim deklaracjom charakteru tylko oświadczeń wiedzy maskuje ich rzeczywisty charakter. Sugeruje proste rozumowanie: jeżeli podatnik nie uzyskał takiego efektu obliczenia, jaki zostanie ostatecznie przyjęty, to znaczy, że zataił wiedzę lub podał nieprawdę. Założenie takie jest nieprawdziwe, ponieważ wiedza wymagana do złożenia takich deklaracji z reguły przerasta możliwości przeciętnego podatnika.
Aby odtworzyć wysokość zobowiązania podatkowego, podatnik musi sam dokonać takich samych ustaleń, jakich dokonuje organ podatkowy stosujący prawo przy wydawaniu decyzji. Szczegółowe okoliczności faktyczne i prawne składające się na przedmiot opodatkowania stanowią podstawę do budowania przez podatnika zbiorczych kategorii prawnopodatkowych, takich jak np. przychód, koszty uzyskania przychodu, podatek naliczony itp.
Doktryna słusznie wskazuje, że niekiedy wiedza, jaką musi zaangażować podatnik w sporządzenie takiego rodzaju deklaracji powinna praktycznie odpowiadać kompetencjom fachowym sędziów NSA. Zdaniem TK „prawda" w rozumieniu badanych przepisów Kodeksu karnego skarbowego jest pojęciem normatywnym, jednak nierzetelność podatkowa nie powinna być automatycznie utożsamiana z umyślnym oszustwem podatkowym. Strona podmiotowa oszustwa w deklaracji podatkowej obejmuje obie postacie zamiaru.
Ogólna charakterystyka przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych przeciwko obowiązkom celnym oraz zasadom obrotu z zagranicą towarami i usługami.
W zakresie Rozdziału 7 KKS prawo karne skarbowe jest subsydiarne wobec prawa celnego, czyli przepisów regulujących zasady międzynarodowego obrotu towarowego, pobierania z tego tytułu ceł i innych należności celnych, prowadzenia kontroli tego obrotu oraz funkcjonowania administracji celnej. Wyodrębnia się dwie funkcje prawa celnego: ekonomiczną .związaną z realizacją celów polityki ekonomicznej w zakresie wymiany towarów i usług, zapewnieniem stabilizacji rynku wewnętrznego, tworzeniem barier ochronnych przed konkurencją itp.) oraz fiskalną (wynikającą rzecz jasna z faktu, że przywóz, wywóz lub tranzyt określonych dóbr majątkowych przez granice danego obszaru celnego wiąże się z pobieraniem przez administrację celną ceł i innych opłat celnych). Podobnie jak w przypadku Rozdziału 6 KKS centralną kategorią było pojęcie podatku, tak w Rozdziale 7 jest nią cło definiowane jako świadczenie o charakterze również podatkowym pobierane w związku z przemieszczaniem towarów przez granice obszaru celnego państwa czy międzynarodowej organizacji gospodarczej, posiadające wprawdzie cechy podatku, jednak ujmowane tradycyjnie jako kategoria odrębna, na co wpływa odrębność systemu źródeł prawa celnego, wyodrębnienie organizacyjne służb celnych oraz odrębność postępowania celnego.
Zadaniem przepisów Rozdziału 7 KKS grupującego delikty skarbowe umownie zwane „celnymi" jest ochrona dochodów państwa z tytułu należności celnych, a od 1.5.2004 r. także ochrona interesów finansowych Wspólnot Europejskich. Wiadomo, że jedną z form integracji gospodarczej państw Unii Europejskiej jest unia celna, której istotą jest likwidacja granic celnych między państwami objętymi unią, utworzenie jednego obszaru celnego na terytorium wszystkich państw Unii, zakaz stosowania ceł przywozowych i wywozowych, jak również ograniczeń ilościowych w przywozie i wywozie między państwami członkowskimi, a także innych środków o skutku równoważnym, wreszcie przyjęcie wspólnej taryfy celnej w stosunkach z państwami trzecimi.
Polska stając się z dniem 1.5.2004 r. członkiem Unii Europejskiej, została oczywiście także objęta unią celną. Wobec tego obecnie system prawa celnego składa się z bezpośrednio stosowanych przepisów prawa wspólnotowego oraz przepisów krajowych.
Prawo krajowe ma charakter uzupełniający wobec wspólnotowego. Obecnie obowiązuje ustawa z 19.3.2004 r. - Prawo celne (Dz.U. Nr 67, poz. 622 ze zm.) wraz z ustawą z 19.3.2004 r. - Przepisy wprowadzające ustawę - Prawo celne (Dz.U. Nr 68, poz. 623 ze zm.) oraz akty wykonawcze wydane na jej podstawie. Ponadto z punktu widzenia zakresu penalizacji Kodeksu karnego skarbowego znaczenie mają także ustawy z 16.4.2004 r. o administrowaniu obrotem towarowym z zagranicą (Dz.U. Nr 97, poz. 963 ze zm.) oraz z 10.3.2006 r. o administrowaniu obrotem usługowym z zagranicą (Dz.U. Nr 79, poz. 546).
Ogólna charakterystyka przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych przeciwko obrotowi dewizowemu.
W stosunku do przepisów Rozdziału 8 KKS, mających jak wszystkie przepisy karne skarbowe charakter wtórny, prawem pierwotnym jest prawo dewizowe, czyli -jak nazwa wskazuje - prawo odnoszące się do walorów zagranicznych (zagranicznych środków płatniczych, złota czy platyny dewizowej). Przepisy dewizowe stanowią wyraz ingerencji władz w sle-rę interesów finansowych jednostek. Ingerencja ta, rozumiana jako jeden z atrybutów władzy, sprowadzała się początkowo w zasadzie do nakazu stawiania do dyspozycji państwa części lub całości uzyskanych za granicą z handlu lub ze zdobyczy wojennej wartości: pieniądza kruszcowego, a następnie - monetarnego, jak również dewiz - oraz do zakazu wywozu do innego kraju, w jakiejkolwiek formie, wartości majątkowych.
Obrót dewizowy będący podstawową konstrukcją prawną ustawodawstwa dewizowego, różnorodnie ujmowany i określany w ustawach dewizowych zarówno okresu międzywojennego, jak i w Polsce powojennej, podlegał z reguły różnym ograniczeniom, które były identyfikowane z pojęciem- „reglamentacja dewizowa". Należy zaznaczyć, że reglamentacja ; dewizowa - poprzez zespół nakazów i zakazów wpływa bezpośrednio na charakter i intensywność zachowań w sferze gospodarczo-finansowej. Zakres i stopień szczegółowości tych nakazów i zakazów był zawsze funkcją przyjętej przez ustawodawcę w danym okresie koncepcji systemowej całej dziedziny ustawodawstwa dewizowego oraz polityki reglamentacyjnej w tym względzie.
Nakazy i zakazy składające się na pojęcie reglamentacji dewizowej znajdowały swoje usankcjonowanie karne w przepisach prawa karnego.
Aktualnie obowiązująca ustawa z 27.7.2002 r. - Prawo dewizowe (Dz.U. Nr 141, poz. 1178 ze zm.) jest wyrazem dostosowywania polskich regulacji do prawa Unii Europejskiej. Zmieniła ona m.in. cały Rozdział 8 w Części szczególnej KKS, utrzymując jego tytuł „Przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe przeciwko obrotowi dewizowemu". W obecnej wersji Kodeksu karnego skarbowego zwraca uwagę rozszerzenie objętości omawianego rozdziału poświęconego przestępstwom i wykroczeniom dewizowym w stosunku do pierwotnej wersji przyjętej w uchwalonym w 1999 r. Kodeksie karnym skarbowym.
Znamiona typów czynów zabronionych dostosowane są z większą precyzją do norm prawa dewizowego. Ułatwia do identyfikację tych norm prawa dewizowego, które chronione są sankcjami karnoskarbowymi. Wyraźnie widać, że ustawodawca starał się w miarę możliwości wyczerpująco określać znamiona typów czynów. Zasługuje to z pewnością na uznanie z punktu widzenia gwarancyjnej funkcji prawa karnego skarbowego, aczkolwiek w tej sferze blankietowość jest nieunikniona, chodzi tylko o taki jej stopień, który odpowiada aktualnym standardom karnistycznym.
Według art. 2 ust. 1 pkt 16 PrDew obrotem dewizowym jest obrót dewizowy z zagranicą oraz obrót wartościami dewizowymi w kraju. W następnych punktach ustawa definiuje pojęcia obrotu dewizowego z zagranicą oraz obrotu wartościami dewizowymi w kraju. Tak więc obrotem dewizowym z zagranicą jest:
zawarcie umowy lub dokonanie innej czynności prawnej, powodującej lub mogącej powodować dokonywanie między rezydentem i niere-zydentem rozliczeń pieniężnych lub przeniesienie między rezydentem i nierezydentem własności wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych, a także wykonywanie takich umów lub czynności;
zawarcie umowy lub dokonanie innej czynności prawnej, powodującej lub mogącej powodować przeniesienie między rezydentami rzeczy lub prawa, których nabycie nastąpiło w obrocie dewizowym, a także wykonywanie takich umów;
dokonywanie wywozu, przekazywanie oraz wysyłanie za granicę wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych, a także dokonywanie ich przywozu, przekazywanie oraz nadsyłanie z zagranicy do kraju.
Obrotem wartościami dewizowymi w kraju jest zaś zawarcie umowy lub dokonanie innej czynności prawnej powodującej łub mogącej powodować dokonywanie w kraju między rezydentami lub między nierezydentami rozliczeń w walutach obcych albo przeniesienie w kraju między rezydentami lub między nierezydentami własności wartości dewizowych, a także wykonywanie takich umów lub czynności.
Podmiotami są „rezydenci" i „nierezydenci", które to pojęcia zastąpiły występujące we wcześniejszym prawie dewizowym pojęcia „osoby krajowej" i „osoby zagranicznej", a jeszcze wcześniej „krajowca dewizowego" i „cudzoziemca dewizowego". Według art. 2 ust. 1 pkt 1 PrDew rezydentami są:
osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania w kraju oraz osoby prawne mające siedzibę w kraju, a także inne podmioty mające siedzibę w kraju, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu; rezydentami są również znajdujące się w kraju oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa umorzone przez nierezydentów;
polskie przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne i inne polskie przedstawicielstwa oraz misje specjalne, korzystające z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych lub konsularnych.
Z kolei pojęcie „nierezydentów" definiuje art. 2 ust. 1 pkt 2 PrDew. Są nimi:
osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania za granicą oraz osoby prawne mające siedzibę za granicą, a także inne podmioty mające siedzibę za granicą, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu; nierezydentami są również znajdujące się za granicą oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa utworzone przez rezydentów;
obce przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne i inne obce przedstawicielstwa oraz misje specjalne i organizacje międzynarodowe, korzystające z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych lub konsularnych
Przedmiotem obrotu dewizowego są nie tylko wartości dewizowe, ale także krajowe środki płatnicze. Pojęcie wartości dewizowych definiuje art. 2 ust. 1 pkt 8-14 PrDew. Wartościami dewizowymi są zagraniczne środki płatnicze oraz złoto i platyna dewizowa. Zagranicznymi środkami płatniczymi są waluty obce i dewizy.
Walutami obcymi są znaki pieniężne (banknoty i monety) będące poza krajem prawnym środkiem płatniczym, a także wycofane z obiegu, lecz podlegające wymianie; na równi z walutami obcymi traktuje się wymienialne rozrachunkowe jednostki pieniężne stosowane w rozliczeniach międzynarodowych, w szczególności jednostkę rozrachunkową Międzynarodowego Funduszu Walutowego (SDR).
Walutami wymienialnymi są waluty obce państw spełniających wymagania art. VIII statutu Międzynarodowego Funduszu Walutowego.
Dewizami są papiery wartościowe i inne dokumenty pełniące funkcje środka płatniczego, wystawione w walutach obcych.
Złotem dewizowym i platyną dewizową jest złoto i platyna w stanie nieprzerobionym oraz w postaci sztab, monet bitych po 1850 r., a także półfabrykatów, z wyjątkiem stosowanych w technice dentystycznej; złotem dewizowym i platyną dewizową są również przedmioty ze złota i platyny zazwyczaj niewytwarzane z tych kruszców.
Papierami wartościowymi są papiery wartościowe udziałowe, w szczególności akcje i prawa poboru nowych akcji oraz papiery wartościowe dłużne, w szczególności obligacje, wyemitowane lub wystawione na podstawie przepisów państwa, w którym emitent lub wystawca ma swoją siedzibę albo w którym dokonano ich emisji lub wystawienia.
Krajowymi zaś środkami płatniczymi są: waluta polska oraz papiery wartościowe i inne dokumenty pełniące funkcje środka płatniczego, wystawione w walucie polskiej. Walutą polską są znaki pieniężne (banknoty i monety) będące w kraju prawnym środkiem płatniczym, a także wycofane z obiegu, lecz podlegające wymianie (art. 2 ust. 1 pkt 6 i 7 PrDew).
Prawo Unii Europejskiej, której Polska jest obecnie członkiem, wyraża zasadę swobody przemieszczania środków pieniężnych między państwami Unii oraz między nimi a państwami trzecimi. Dopuszczone są jednak wyjątki, z których Polska skorzystała. Zasada swobody obrotu dewizowego zakłada jego generalną dopuszczalność, z zastrzeżeniem zwyczajnych (stałych) oraz szczególnych (czasowych) ograniczeń ustawowych. Wszystko zatem, co nie jest w zakresie obrotu dewizowego ograniczone, jest dozwolone z mocy prawa (zob. art. 3 ust. 1, a także art. 3 ust. 4 PrDew)
Na bazie aktualnych przepisów Prawa dewizowego rozróżnia ograniczenia dewizowe, obowiązki dewizowe oraz inne obowiązki.
Ograniczenia dewizowe to ograniczenia w samych czynnościach obrotu dewizowego. Występują one jako ograniczenia zwyczajne, funkcjonujące stale (art. 9 PrDew) oraz ograniczenia szczególne, dawniej zwane nadzwyczajnymi, wprowadzane przez Radę Ministrów czasowo, np. w przypadku nagłych wahań kursu waluty polskiej zagrażających jej stabilności, nagłego załamania równowagi bilansu płatniczego czy dla zapew nienia porządku lub bezpieczeństwa publicznego (art. 10 PrDew). Ograniczeń zwyczajnych, funkcjonujących stale, jak również wprowadzanych jako szczególne, nie stosuje się do obrotu dewizowego, o ile jedną z jego stron jest:
Skarb Państwa, w zakresie, w jakim jest reprezentowany przez ministra właściwego do spraw budżetu, finansów publicznych i instytucji finansowych lub ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa,
Narodowy Bank Polski,
organ władzy publicznej podejmujący czynności w postępowaniu karnym, cywilnym lub administracyjnym, w tym zabezpieczającym lub egzekucyjnym (zob. art. 3 ust. 2 PrDew).
Ponadto ograniczeń zwyczajnych nie stosuje się do obrotu dewizowego, o ile jedną z jego stron jest bank lub inna instytucja finansowa prowadząca działalność pod nadzorem władz nadzorczych, uprawnionych, na podstawie odrębnych przepisów, do sprawowania nadzoru nad określonymi instytucjami finansowymi (zob. art. 3 ust. 3 PrDew).
Gdy więc jedną ze stron obrotu dewizowego jest jeden z wymienionych podmiotów, obrót taki nie wymaga zezwolenia dewizowego, zatem jego dokonanie nie wypełnia znamienia działania „bez wymaganego zezwolenia dewizowego albo wbrew jego warunkom", występującego w typizacji deliktów skarbowych omawianego Rozdziału 8 KKS.
Obowiązki dewizowe to określone powinności, których należy dokonać w trakcie legalnego obrotu dewizowego. Są to przykładowo obowiązki dokonywania określonych zgłoszeń, przedstawiania wywożonych lub przywożonych wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych, korzystania z pośrednictwa „Poczty Polskiej" lub innych uprawnionych podmiotów albo uprawnionych banków czy przekazywania do NBP określonych danych (zob. np. art. 18 ust. 1, art. 19, 20 ust. 1, art. 22, 23, 25 ust. 1, art. 30 ust. 1 PrDew). Obowiązki dewizowe wiążą się z różnego rodzaju kontrolą obrotu dewizowego.
Prawo dewizowe przewiduje ponadto obowiązki, które nie są określane mianem „dewizowych", np. obowiązek zatrudniania w kantorach wymiany walut tylko osób niekaranych, mających fachowe przygotowanie (zob. art. 13 ust. 1 PrDew).
W ograniczenia w obrocie dewizowym godzą zwłaszcza te czyny, które polegają na dokonywaniu czynności tego obrotu bez wymaganego zezwolenia lub wbrew jego warunkom (art. 98-106c KKS).
Ogólna charakterystyka przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych przeciwko organizacji gier i zakładów wzajemnych
Rozdział 9 Części szczególnej KKS obejmuje karnoskarbową ochroną pewną szczególną sferę działalności związanej z organizowaniem i prowadzeniem szeroko rozumianych gier i zakładów. Sfera ta jest dość newralgiczna i wymagająca karnoprawnej ochrony przynajmniej z dwóch powodów.
Po pierwsze, państwo ma w tej sferze swój monopol (aczkolwiek ma on obecnie tendencję do ograniczania swego zakresu) i czerpie z tej działalności różnego rodzaju dochody.
Po drugie zaś -jak słusznie podkreśla się w doktrynie - sfera ta jest obecnie przedmiotem penetracji ze strony pewnych struktur zorganizowanej przestępczości, widzącej w niej zwłaszcza instrument legalizacji dochodów, czyli „prania brudnych pieniędzy".
Przepisy omawianego Rozdziału KKS chronią w zasadzie różnorodne dobra prawne, nie tylko z kategorii stricte ekonomicznych, jak interes finansowy państwa i jego monopol, ale także innych, jak porządek publiczny, interes wymiaru sprawiedliwości (w ujawnianiu dochodów pochodzących z przestępstw) czy też po prostu rzetelność i uczciwość w prowadzeniu aier (z tego punktu widzenia można powiedzieć, że przepisy omawianego rozdziału wspomagają w pewnym stopniu nawet karnoprawną ochronę mienia).
Zmiany intytulacji omawianego rozdziału KKS są ewidentnym dowodem subsydiarnego i wtórnego charakteru prawa karnego skarbowego także w tym zakresie. Również treść art. 53 § 35 KKS wskazuje na to, że podstawowy aparat pojęciowy stosowany w typizacji przepisów Rozdziału 9 KKS wywodzi się wprost z ustawy z 29.7.1992 r. o grach i zakładach wzajemnych.
Istota zachowań penalizowanych w przepisach Rozdziału 9 KKS sprowadza się do urządzania lub prowadzenia nielegalnych gier lub zakładów, uczestnictwa w nich, wreszcie nielegalnej sprzedaży losów.
Pojęcie, przedmiot oraz cel procesu karnego skarbowego.
Forma prawna, za pośrednictwem której staje się możliwe ustalenie przede wszystkim tego, czy dane zachowanie stanowi przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe oraz ewentualnie kto taki czyn popełnił i jakie powinien ponieść konsekwencje prawne
Proces karny skarbowy stanowi formę prawną niezbędną do urzeczywistnienia materialnego prawa karnego skarbowego.
Poces karny skarbowy jest rodzajem postępowania karnego sensu largo - postępowania w sprawach o czyny zabronione pod groźbą kary, stanowiącego przewidzianą prawem działalność organów państwowych i innych uczestników, zmierzającą do rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu.
Przedmiot postępowania sprowadza się do jakiejś kwestii prawnej, której rozstrzygnięcie lub inne załatwienie jest zadaniem tego postępowania.
W procesie tym nie dochodzi do badania kwestii odpowiedzialności cywilnej, którą można by obciążyć osobę winną popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, co związane jest z faktem wyłączenia na jego gruncie przepisów Kodeksu pompowania karnego dotyczących pokrzywdzonego. Odpadają tym samym przesłanki, aby w związku z określeniem przedmiotu procesu karnego skarbowego operować szerokim rozumieniem „kwestii prawnej", odwołującym się w sposób generalny do odpowiedzialności prawnej wskazanej osoby, obejmującym - na wzór procedury karnej powszechnej - obok odpowiedzialności karnej również odpowiedzialność cywilną.
Zasadniczym przedmiotem procesu karnego skarbowego jest zatem kwestia odpowiedzialności karnej osoby ściganej za zarzucane jej przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe. Kwestia ta rodzi następujące pytania, na które odpowiedź ma przynieść proces karny skarbowy: czy w ogóle popełniono przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, kto je popełnił, w jakiej postaci i jakie konsekwencje prawne powinny go spotkać.
Analizując zadania procesu karnego skarbowego, stanowiące -jak wyżej zaznaczono podstawowe kryterium determinujące przedmiot procesu, można bez trudu dojść do zidentyfikowania, znamiennej dla tej odrębnej formy postępowania karnego, odpowiedzialności posiłkowej w sprawach o przestępstwa skarbowe, którą - najogólniej rzecz biorąc - można obciążyć inny podmiot niż sprawcę, jeżeli odniósł lub mógł odnieść korzyść majątkową z przestępstwa skarbowego. Niepodobna zaprzeczyć, że odpowiedzialność posiłkowa, stanowiąca w swej istocie odrębny rodzaj odpowiedzialności prawnej, nie daje się pomieścić w pojęciu odpowiedzialności karnej, odnoszącym się do sprawcy czynu zabronionego jako przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe
Ba kanwie twierdzenia, sformułowanego przez M Cieślaka1, że kwestia stanowiąca przedmiot procesu powinna być na tyle szeroko ujęta, aby odpowiadała procesowi w każdym jego aspekcie, aby była aktualna w stosunku do każdej odmiany postępowania i do każdego jego stadium szerokie ujęcie przedmiotu procesu, odpowiadające każdemu aspektowi procesu karnego skarbowego oraz w konsekwencji do uznania odpowiedzialności posiłkowej za drugi - obok odpowiedzialności karnej osoby ściganej za zarzucany jej czyn - rodzaj odpowiedzialności składający się na kwestię prawną stanowiącą przedmiot procesu karnego skarbowego. W obliczu zasadniczego znaczenia kwestii odpowiedzialności karnej w procesie karnym skarbowym, nie ulega wątpliwości, że odpowiedzialność posiłkowa stanowi uboczny przedmiot tego procesu
Proces karny skarbowy stanowi prawnie uregulowaną działalność organów państwowych i innych uczestników, zmierzającą do rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności karnej osoby ściganej za zarzucane jej przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, a w sprawach o przestępstwa skarbowe ewentualnie także do rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności prawnej podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej.
Cel ogólny procesu karnego skarbowego wyłania się na tle podanych w poprzednim paragrafie definicji pojęcia procesu karnego skarbowego wskazujących, że zmierza on do urzeczywistnienia materialnego prawa karnego skarbowego poprzez rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu
Realizacja powyższego celu wymaga skonstruowania odpowiedniej aparatury procesowej - ustanowienia w drodze przepisów procesowego prawa karnego skarbowego (całego arsenału) odpowiednich środków i mechanizmów procesowych służących osiągnięciu tego celu.
Przewodnią ideę, której realizacji służą przepisy procesowego prawa karnego skarbowego, można wyrazić w postaci dyrektywy nakazującej ukształtowanie postępowania karnego skarbowego w taki sposób, aby sprawca przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności, oraz aby trafnie zastosowano środki reakcji karnej przewidziane w przepisach materialnego prawa karnego skarbowego (art. 2 § 1 pkt 1 i 2 in principio KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).
Respektowanie przytoczonej dyrektywy, którą przyjęło się ujmować w nauce procesu karnego pod postacią zasady trafnej represji, otwiera drogę do osiągnięcia stanu sprawiedliwości prawnomaterialnej. Płaszczyzny ochronnej oraz społeczno-wychowawczej, rozciągającej się m.in. na oddziaływanie prewencyjne, dotyczy wskazanie, aby uregulowania procesu karnego skarbowego gwarantowały wypełnienie zadań związanych ze zwalczaniem czynów stanowiących przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe, przeciwdziałaniem takim czynom oraz umacnianiem poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego (art. 2 § 1 pkt 2 infine KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).
Przepisy procesowego prawa karnego skarbowego powinny zapewniać taki kształt postępowania karnego skarbowego, żeby do rozstrzygnięcia spraw dochodziło w rozsądnym terminie. Realizacja tego postulatu wymaga przyjęcia takiej konstrukcji procesu karnego skarbowego, aby przebiegał on szybko, bez zakłóceń wywołanych nieuzasadnioną zwłoką i trwał możliwie najkrócej.
Charakterystycznym celem, któremu powinien być podporządkowany normatywny kształt procesu karnego skarbowego, odróżniającym tę regulację od przepisów postępowania karnego, jest wyrównanie uszczerbku finansowego Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub innego uprawnionego podmiotu, spowodowanego czynem zabronionym (art. 114 § 1 KKS).
W świetle przedstawionego celu, wiążącego się nierozdzielnie ze specyficznym przedmiotem ochrony w przypadku przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych, ukazuje się kompensacyjny aspekt
W doktrynie obok wyszczególnionego już wyżej stanu sprawiedliwości prawnomaterialnej wymienia się stan sprawiedliwości proceduralnej, do którego urzeczywistnienia dochodzi w procesie karnym skarbowym poprzez nadanie mu formy, kształtującej przekonanie podmiotów, przeciwko którym jest skierowany proces karny skarbowy, że organy państwa - respektując prawo, postępując sumiennie i w oparciu o najlepszą wolę - dołożyły wszelkich starań, aby zapadło prawidłowe rozstrzygnięcie.
(funkcja) procesu karnego skarbowego, odzwierciedlający symptomatyczne dla obowiązującego modelu prawa karnego skarbowego założenie przewagi funkcji egzekucyjnej nad represją. Projekcję omawianego celu można odnaleźć w szeregu szczegółowych rozwiązaniach normatywnych, spośród których jedynie tytułem przykładu można wymienić pozostającą w ścisłym związku z ubocznym przedmiotem procesu karnego skarbowego konstrukcję odpowiedzialności posiłkowej (art. 24 i 124-125 KKS) czy instytucję dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, której wykorzystanie jest uzależnione od uiszczenia uszczuplonej należności publicznoprawnej (zob. m.in. art. 142-150 KKS).
Odmiany procesu karnego skarbowego - założenia konstrukcyjne postępowań szczególnych.
Normatywny kształt procesu karnego skarbów ego oparty jest na koncepcji ujednolicenia tej odrębnej formy postępowania karnego poprzez przyjęcie w zakresie regulacji jego przebiegu jednolitego standardu, niezależnie od tego, czy czyn zabroniony podlega zakwalifikowaniu jako przestępstwo skarbowe czy wykroczenie skarbowe, przy jednoczesnym założeniu istnienia pew nych - niepodważających zasadniczej idei - odrębności związanych głównie ze specyfiką ścigania czynów zabronionych należących do wskazanej na końcu kategorii, stanowiących rozwiązania normatywne o charakterze wyjątkowym.
Można wyizolować, stanowiący jej rdzenną część, modelowy przebieg procesu karnego skarbowego w kwestii odpowiedzialności karnej, który w aktualnym stanie prawnym wyznacza tok procesu w zasadzie jedynie w odniesieniu do spraw o przestępstwa skarbowe (postępowanie zwyczajne). Postępowanie zwyczajne jest postępowaniem typu podstawowego
Odmiany procesu o zmodyfikowanym przebiegu w stosunku do przebiegu modelów ego (postępowania zwyczajnego), które określa się mianem „trybów szczególnych" lub „postępowań szczególnych". Cechę definiującą postępowania szczególne stanowi to, że jego przebieg związany z nurtem odpowiedzialności karnej różni się istotnie od przebiegu procesu karnego skarbowego, uznanego za typowy w danym systemie prawa karnego procesowego.
W celu uniknięcia niejasności warto odnotować, że modelowego znaczenia postępowania zwyczajnego w sprawach karnych skarbowych nie umniejsza fakt, iż zakres jego zastosowalności jest ograniczony do czynów zabronionych jako przestępstwa skarbowe (art. 117 § 2 KKS). Nieodzowne staje się przy tym zaznaczenie, że pomimo jednoznacznego wyłączenia postępowania zwyczajnego w sprawach o wykroczenia skarbowe trudno byłoby kwalifikować rozpoznanie sprawy o taki czyn w postępowaniu zwyczajnym w kategorii uchybień, stanowiących bezwzględne przyczyny uchylenia orzeczenia. W tym kontekście wielkie znaczenie ma obserwacja, że postępowanie zwyczajne sąd prowadzi w takim samym składzie, w jakim rozpoznaje sprawy o wykroczenia skarbowe w ramach postępowań szczególnych, przy jednoczesnym zachowaniu najwyższego standardu gwarancji procesowych w procesie karnym skarbowym.
Nieodzowne staje się zaakcentowanie, że w ścisłym znaczeniu szczególny tryb postępowania należy identyfikować nie tyle z samym postępowaniem szczególnym, ile ze swoistym sposobem procedowania składającym się na postępowanie szczególne. Szczególnego trybu postępowania nie należy mylić ze szczególnym trybem ścigania przestępstwa.
Przyjmując formalizm postępowania zwyczajnego za punkt odniesienia dla oceny postępowań szczególnych, można poddać je klasyfikacji, obejmującej trzy następujące grupy:
postępowania szczególne równoważne (ekwiwalentne), których formalizm procesowy - mimo wprowadzonych zmian - nie odbiega od formalizmu postępowania zwyczajnego,
postępowania szczególne wzbogacone, których formalizm procesowy podlega zwiększeniu poprzez wprzęgnięcie do ich przebiegu pewnych czynności nieznanych postępowaniu zwyczajnemu,
postępowania szczególne zredukowane, przewidujące uproszczenie, a niekiedy rezygnację z czynności obligatoryjnych, występujących w postępowaniu zwyczajnym.
W sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe najliczniejszą grupę tworzą postępowania szczególne (tryby szczególne) o zredukowanym formalizmie w stosunku do postępowania zwyczajnego, do których należą:
postępowanie o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności,
postępowanie nakazowe,
postępowanie uproszczone (art. 117 § 1 pkt 1-3 KPK).
W przypadku spraw o wykroczenia skarbowe analizę przesłanek zastosowania trybów określonych w art. 117 § 1 pkt 1-3 KKS powinno poprzedzać sprawdzenie, czy nie wchodzi w rachubę nałożenie grzywny w postępowaniu mandatowym wskazanym w art. 117 § 3 KKS, dopełniającym katalog trybów szczególnych zakładających redukcję formalizmu procesowego w sprawach o najdrobniejsze czyny. Etiologia koncepcji legislacyjnej wykrystalizowującej się na tle rozwiązania normatywnego zamieszczonego w art. 117 KKS, narzucającej określony porządek rozważania przesłanek zastosowania postępowań szczególnych, jest dość jasna, stanowią ją względy kryminalnopolityczne, odpowiadające ogólniejszej - w ostatnim czasie coraz silniej akcentowanej - tendencji do usprawnienia wymiaru sprawiedliwości oraz zagwarantowania nie tylko trafnej, ale i szybkiej reakcji karnej w drobniejszych sprawach. Wyizolowanie trybu mandatowego w art. 117 § 3 KKS jest podyktowane jego specyfiką, wyrażającą się w tym, że - w przeciwieństwie do pozostałych postępowań szczególnych (zob. art. 117 § 1 inprincipio KKS)-rozstrzygnięcie w tym trybie odpowiedzialności karnoskarbowej za wykroczenie skarbowe nie mieści się w pojęciu orzekania o przedmiocie procesu, które jest funkcją wymiaru sprawiedliwości zastrzeżoną dla imperatywnej działalności władzy sądowej.
Postępowanie w stosunku do nieobecnych (art. 117 § 1 pkt 4 KKS), należące do tradycyjnych konstrukcji prawa karnego skarbowego. Jego istnienie zdaje się usprawiedliwiać myśl, że wzmożona ochrona interesu finansowego Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego lub innego uprawnionego podmiotu uzasadnia potrzebę sprawowania wymiaru sprawiedliwości nawet wtedy, jeśli sprawca przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego przebywa za granicą albo nie można ustalić jego miejsca zamieszkania lub pobytu w kraju. Jednoznaczna klasyfikacja postępowania w stosunku do nieobecnych napotyka pewien opór związany z faktem, że stanowi ono tryb szczególny procesu karnego skarbowego, „nakładający się na postępowanie zwyczajne lub uproszczone" w tym sensie, że stosując przepisy regulujące Dostępowanie w stosunku do nieobecnych (art. 173-177 KKS), dokonuje się modyfikacji procesu karnego skarbowego przebiegającego w trybie zwyczajnym lub w trybie uproszczonym. Zauważając jednak, że modyfikacje przewidziane w ramach postępowania w stosunku do nieobecnych - w sprawach złożonych podmiotowo lub podmiotowo-przedmiotowo znoszące się tylko do nieobecnego podmiotu (jednego z oskarżonych, ewentualnie podmiotu lub podmiotów pociągniętych do odpowiedzialności posiłkowej)-nie prowadzą do jednobiegunowego, istotnego zachowania proporcji, jeśli chodzi o formalizm procesowy trybu zwyczajnego lub trybu uproszczonego, można wysnuć tezę, że analizowane postępowanie stanowi tryb szczególny równoważny w stosunku do - odpowiednio - postępowania zwyczajnego lub postępowania uproszczonego.
Aktualna redakcja art. 117 KKS skłania do sformułowania tezy, że przedstawione w tym przepisie wyliczenie postępowań szczególnych występujących w procesie karnym skarbowym ma charakter wyczerpujący. Analizując jedną z metod wprowadzania modyfikacji w przebiegu procesu karnego skarbowego w ramach postępowań szczególnych, można je poddać swoistej gradacji. Konstrukcja postępowania szczególnego pierwszego stopnia zasadza się na wprowadzeniu pewnych zmian w przebiegu procesu karnego skarbowego w stosunku do postępowania zwyczajnego. W takim wypadku w zakresie nieobjęty m zmianami charakteryzującymi postępowanie szczególne przewiduje się odesłanie wprost do stosowania Popisów regulujących postępowanie zwyczajne. Jeżeli punktem wyjścia dla odchyleń w przebiegu procesu karnego skarbowego związanych z określonym trybem szczególnym jest inne postępowanie szczególne (wyjściowa postępowanie szczególne), należy mówić o postępowaniu szczególnym drugiego stopnia. W czystej postaci do tej ostatniej kategorii na gruncie procesu karnego skarbowego należy zaliczyć mówiące zmodyfikowaną postać trybu uproszczonego. Można w niej tak e ul seowićpostępowanie w stosunku do -obecnych, mając na my, konfigurację procesową w której przepisy regulujące ten tryb szczególny prowadzą do zmian procesu karnego skarbowego przebiegającego w trybie uproszczonym.
Zmiany perspektywy wymaga spojrzenie na uregulowanie postępowania w sprawie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności oraz postępowania mandatowego. W tym wypadku kluczowe staje się zwrócenie uwagi na odmienną metodę konstrukcji, którą posłużył się ustawodawca w przypadku wymienionych trybów szczególnych.
Jeśli do rozstrzygnięcia odpowiedzialności karnoskarbowej nie dojdzie w trybie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności albo trybie mandatowym, wówczas proces karny skarbowy toczy się na zasadach ogólnych (zob. art. 139 § 4 i art. 140 § 4 KKS), co należy rozumieć w ten sposób, że - w zależności od spełniania warunków przewidzianych w ustawie - orzeczenie o przedmiocie procesu może nastąpić w jednym z pozostałych postępowań szczególnych (uproszczonym lub nakazowym) lub - w przypadku spraw o przestępstwa skarbowe - w postępowaniu zwyczajnym
Przepisy regulujące postępowania szczególne należy ujmować w kategorii unormowań wyjątkowych, wymagających ścisłej interpretacji. Przyjmując inny punkt widzenia, można stwierdzić, że w obliczu wyjątkowego charakteru przepisów prawnych ustanawiających odrębności postępowań szczególnych brak jest podstaw do ich stosowania w oparciu o wykładnię rozszerzającą (exceptiones non sunt extendendae)
Charakterystyka organów prowadzących postępowanie przygotowawcze w sprawach karnych skarbowych
Pierwsze spojrzenie skierować należy na katalog organów postępowania przygotowawczego, ustalony w art. 118 § 1 i 2 KKS, w którym ustawodawca grupuje następujące organy: urząd skarbowy, inspektora kontroli skarbowej, urząd celny, Straż Graniczną, Policję, Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralne Biuro Antykorupcyjne oraz Żandarmerię Wojskową. Kompetencja tych organów do prowadzenia postępowania przygotowawczego w procesie karnym skarbowym wynika ze szczegółowych uregulowań, określających zakres spraw należących do ich właściwości (art. 133 oraz 134 KKS).
Przedstawiony katalog organów postępowania przygotowawczego należy uzupełnić, dołączając do niego prokuratora. Wystarczy w tym aspekcie zwrócić uwagę na unormowania zawarte w art. 134a w zw. z art. 15 Ib KKS, z których w sposób niedwuznaczny wynika, że wymieniony organ jest uprawniony, a w określonych sytuacjach również zobowiązany do przeprowadzenia postępowania przygotowawczego. Niemniej dobitnie pozycję organu prokuratorskiego w sprawach karnych skarbowych ilustruje art. 298 § 1 zd. 1 KPK (w zw. z art. 113 § 1 KKS), przewidujący ogólną regułę, według której jest on podstawowym organem uprawnionym do prowadzenia postępowania przygotowawczego
Prokurator posiada szczególną pozycję wśród organów postępowania przygotowawczego. Do sformułowania takiej tezy upoważnia już sama analiza unormowań zawartych w przepisach ustrojowych, w których, zakreślając zadania prokuratury, na pierwszy plan wysunięto strzeżenie praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw (art. 2 ProkU).
Ów prymat prokuratora wyraża się przede wszystkim w tym, że jest on legitymowany do prowadzenia postępowania przygotowawczego w każdej sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, podczas gdy uprawnienie innych organów do kierowania postępowaniem przygotowawczym podlega ograniczeniu - o czym szczegółowiej będzie jeszcze mowa niżej - do oznaczonej kategorii spraw. W omawianej materii wielkie znaczenie ma również uzmysłowienie sobie kompetencji prokuratora do sprawowania nadzoru nad postępowaniem przygotowawczym w sprawach karnych skarbowych, w zakresie, w jakim sam go nie prowadzi (zob. art. 326 § 1-3 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS, art. 53 § 39a, art. 122 § 2 KKS), a także do dokonywania czynności procesowych, które niezależnie od organu kierującego postępowaniem przygotowawczym, są zastrzeżone do wyłącznej kompetencji omanu prokuratorskiego (zob. art. 122 § 2 KKS). W postępowaniu prowadzonym przez finansów e organy postępowania przygotowawczego prokurator może wykonywać nadzór obok organu nadrzędnego nad wskazanymi organami postępowania przygotowawczego, kiedy to czynności nadzorcze pozostają najczęściej w związku z dokonywaniem czynności zastrzeżonych dla prokuratora albo zamiast nich (zob. art. 122 § 2 zd. 2 KKS). Oprócz przedstawionych wielorakich aspektów działalności prokuratora w stadium przygotowawczym procesu karnego skarbowego dla uzyskania pełnego obrazu jego pozycji procesowej konieczne staje się wyeksponowanie uprawnienia - pozostającego w zakresie sprawowanego nadzoru - do przejęcia każdej sprawy do osobistego prowadzenia (art. 326 § 3 KPK w zw. z art. 113 § 1 i art. 122 § 3 KKS)
W procesie karnym skarbowym organem procesowym jest prokurator. Prokuratura jest instytucją, którą tworzą prokuratorzy. Prokuraturę stanowią: Prokurator Generalny oraz podlegli mu prokuratorzy powszechnych i wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury oraz prokuratorzy Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (art. 1 ust. 1 ProkU).
Prokuratura jest zorganizowana na zasadach jednolitości, centralizmu, hierarchicznego podporządkowania oraz jednolitości i niepodzielności prokuratury.
W ścisłym związku z hierarchicznym podporządkowaniem w ramach prokuratury pozostają dwie zasady dotyczące sfery działania tej instytucji, a mianowicie:
zasada substytucji, w myśl której prokurator wyższego rzędu może zlecić czynność prokuratorowi podwładnemu; zasada ta doznaje ograniczeń w sytuacjach, w których przepisy prawa zastrzegają dokonanie określonej czynności dla prokuratora odpowiedniego stopnia oraz w odniesieniu do asesorów pełniących obowiązki prokuratora, których zakres uprawnień procesowych jest zawężony;
zasada dewolucji, zakładająca możliwość przejęcia przez prokuratora wyższego rzędu do osobistego wykonania każdej czynności, która w myśl obowiązujących przepisów należy do prokuratora niższego rzędu: zasada ta ma charakter bezwzględny, nieprzewidujący wyjątków.
Konsekwencją zorganizowania prokuratury na zasadzie jednolitości, głoszącej, że wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury stanowią jedną organizacyjną całość jest przyjęcie - w odniesieniu do sfery działania tej instytucji - zasady indyferencji, w myśl której dla skuteczności czynności procesowej nie ma znaczenia, który z prokuratorów jej dokonuje. Zasada indyferencji podlega takim samym ograniczeniom, jak przedstawiona wcześniej zasada substytucji.
Zwracając spojrzenie w stronę organów postępowania przygotowawczego tworzących katalog zaprezentowany na wstępie niniejszego punktu, można zauważyć, że tylko jeden z nich, mianowicie inspektor kontroli skarbowej, został określony personalnie. W konsekwencji instytucjonalnego wskazania pozostałych organów nieodzowne staje się podkreślenie, że czynności procesowe w postępowaniu karnym skarbowym, należące do ich zakresu działania, podlegają wykonaniu przez upoważnionych przedstawicieli tych organów (art. 118 § 3 KKS). Trzeba przy tym zaznaczyć, że nie chodzi o indywidualne upoważnienie do prowadzenia konkretnej sprawy, lecz o generalne upoważnienie do dokonywania czynności w stadium przygotowawczym procesu karnego skarbowego, wynikające z przepisów ustrojowych, regulujących działalność odpowiednich organów postępowania przygotowawczego.
Respektując treść ustawy, organy wyszczególnione w art. 118 § 1 i 2 KKS należ) sklasyfikować w dwóch grupach, wyróżniając:
finansowe organy postępowania przygotowawczego, do których należą: urząd skarbowy, inspektor kontroli skarbowej oraz urząd celny (art. 53 § 37 KKS);
niefinansowe organy postępowania przygotowawczego, do których zaliczają się: Policja, Straż Graniczna, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralne Biuro Antykorupcyjne oraz Żandarmeria Wojskowa (art. 53 § 38 KKS).
W przypadku wymienionych organów nie sposób mówić o wieloaspektowości działalności procesowej, tak znamiennej dla udziału organu prokuratorskiego w procesie karnym skarbowym. Rola procesowa tych organów w stadium przygotowawczym procesu karnego skarbowego sprowadza się do prowadzenia postępowania przygotowawczego w zakresie spraw należących do ich właściwości.
Zagadnienie nadzoru nad postępowaniem kierowanym przez wyszczególnione powyżej organy postępowania przygotowawczego wymaga odrębnego rozważenia w stosunku do każdej z przedstawionych kategorii organów (zob. także uwagi na ten temat Nb. 1001-1002).
Jeżeli proces karny skarbowy w pierwszym stadium prowadzi niefinansowy organ postępowania przygotowawczego, funkcję nadzoru pełni prokurator lub prokurator wojskowy.
Sprawa organu kompetentnego do wykonywania nadzoru przedstawia się w sposób bardziej skomplikowany w odniesieniu do postępowań, w których organem kierowniczym jest finansowy organ postępowania przygotowawczego. W postępowaniu przygotowawczym przybierającym formę śledztwa nadzór nad finansowymi organami postępowania przygotowawczego należy do prokuratora (arg. a contr ario ex art. 122 § 1 pkt 1 KKS i art. 326 § 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Jeżeli postępowanie przygotowawcze przybiera formę dochodzenia, regułę stanowi sprawowanie nadzoru przez finansowy organ nadrzędny nad organem prowadzącym postępowanie przygotowawcze (art. 326 § 1-3 KPK w zw. z art. 122 § 1 pkt 2 KKS). Ważne staje się podkreślenie, że uprawnienie przysługujące w omawianej materii finansowym organom nadrzędnym nie uchybia możliwości wykonywania czynności nadzorczych przez prokuratora (zob. art. 326 § 3 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS i art. 122 § 1 pkt 2 infine i § 2 KKS). Ustalona reguła doznaje ograniczenia w dwóch grupach sytuacji, w których dochodzi do utraty uprawnień nadzorczych - na rzecz prokuratora - przez organ nadrzędny nad finansowym organem postępowania przygotowawczego, a mianowicie:
w razie najdalej idącej ingerencji nadzorczej prokuratora, przyjmującej postać przejęcia przez ten organ sprawy do swego prowadzenia (art. 122 § 3 KKS);
w przypadkach powołania przez prokuratora biegłych lekarzy psychiatrów w celu zbadania stanu poczytalności oskarżonego lub wystąpienia przez ten organ z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania (art. 122 §2 KKS).
W obu przedstawionych sytuacjach prokurator jest zobowiązany z mocy ustawy do objęcia nadzoru nad postępowaniem przygotowawczym; obligatoryjność nadzoru prokuratorskiego ma charakter bezwzględny i nie zależy ani od treści opinii wydanej przez biegłych, ani też od tego, czy sąd uwzględnił wniosek prokuratora o zastosowanie tymczasowego aresztowania.
Zróżnicowanie finansowych organów prowadzących postępowanie 683 przygotowawcze znajduje odbicie w regulacji organów finansowanych nad nimi nadrzędnych, którymi - zgodnie z art. 53 § 39 pkt 1 i 2 KKS - z reguły są:
miejscowo właściwa izba celna w sprawach należących do właściwości urzędu celnego,
miejscowo właściwa izba skarbowa w sprawach należących do właściwości urzędu skarbowego,
Generalny Inspektor Kontroli, jeżeli postępowanie przygotowawcze prowadził inspektor kontroli skarbowej.
W odniesieniu do postanowień lub zarządzeń wydanych przez którykolwiek z wyszczególnionych organów nadrzędnych nad finansowymi organami postępowania przygotowawczego czynności nadzorcze wykonuje -jako organ nadrzędny - minister właściwy do spraw finansów publicznych (art. 53 § 39 pkt 3 KKS)
Oskarżyciel publiczny prowadzący postępowanie przygotowawcze w sprawach karnych skarbowych (ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki wykonywania tej roli procesowej przez finansowe organy postępowania przygotowawczego)
Właściwość finansowych organów postępowania przygotowawczego
Do wyłącznej właściwości prokuratora należy prowadzenie śledztwa w sprawach, w których o konieczności prowadzenia postępowania przygotowawczego w bardziej sformalizowanej formie przesądza fakt, że osobą podejrzaną jest sędzia, prokurator, funkcjonariusz Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu lub Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Żandarmerii Wojskowej, finanso wego organu postępowania przygotowawczego lub organu nadrzędnego (art. 151b§l oraz art. 151a§ lpkt2i3KKS)
Można wyizolować trzy następujące kryteria determinujące właściwość tych organów:
kwalifikację prawną czynu zabronionego w prawie karnym skarbowym (kryterium przedmiotowe),
ujawnienie przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego przez określony organ,
pozostawanie czynu zabronionego w zakresie działania finansowego organu postępowania przygotowawczego
W odniesieniu do inspektora kontroli skarbowej ujawnienie czynu zabronionego w prawie karnym skarbowym stanowi samodzielne kryterium decydujące o właściwości tego organu, niezależne od kategorii przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, którego postępowanie miałoby dotyczyć (art. 133 § 1 pkt 3 KKS).
W pozostałym zakresie następuje rozgraniczenie właściwości urzędów celnych i urzędów skarbowych. Na tym polu wiodące znaczenie posiada kryterium kwalifikacji prawnej czynu (art. 133 § 1 pkt 1 in principio KKS). W przypadku określonych w ustawie kategorii przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych uprawnienie urzędów celnych do przeprowadzenia postępowania przygotowawczego jest uzależnione od spełnienia wymienionych powyżej kryteriów dodatkowych, a mianowicie ujawnienia czynu przez urzędy celne w zakresie swojego działania (dotyczy to czynów z art. 99,100,106e, 106f i 106k KKS) albo pozostawania czynu w zakresie działania urzędu celnego (dotyczy to czynów z art. 54, 56, 57 § 1, art. 76, 80, 83, 84 § 1, art. 107, 107aoraz 109-111 § 1 KKS)
W zakresie obejmującym wszczęcie postępowania kompetencja finansowych organów postępowania przygotowawczego rozciąga się również na sprawy karne skarbowe nienależące do ich właściwości (art. 133 § 2 KKS). Przedstawione rozwiązanie jest podyktowane z jednej strony względami ekonomiki procesowej, z drugiej strony potrzebą usankcjonowania wszczęcia postępowania przygotowawczego w układzie procesowym, w którym finansowemu organowi postępowania przygotowawczego nie są znane w chwili inaugurowania procesu okoliczności determinujące właściwość rzeczową innego organu, np. Żandarmerii Wojskowej (art. 134 § 1 pkt 4 KKS) lub organu prokuratorskiego (zob. art. 15 Ib i 151 a § 1 pkt 2 i 3 KKS). Z art. 133 § 2 infine KKS jednoznacznie wynika, że finansowy organ postępowania przygotowawczego, który nie jest właściwy rzeczowo do prowadzenia tego postępowania, powinien ograniczyć podejmowane czynności do zabezpieczenia dowodów i przekazać sprawę do dalszego prowadzenia organów i właściwemu.
Oskarżycielem publicznym jest organ państwa, który wnosi i popiera oskarżenie przed sądem albo popiera oskarżenie wniesione przez inny uprawniony podmiot, którym w sprawach o przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe - w związku z generalnym wyłączeniem przepisów Kodeksu postępowania karnego dotyczących pokrzywdzonego (art. 113 § 2 KKS) - może być tylko inny organ państwowy działający w charakterze oskarżyciela publicznego. Przepisy procesowego prawa karnego skarbowego nie przewidują innej kategorii oskarżycieli niż oskarżyciel publiczny.
Występuje on jednocześnie w postępowaniu karnym skarbowym jako rzecznik interesu publicznego. Przyjmując ten punkt widzenia, trzeba zaakcentować, że oskarżyciel publiczny nie może swej działalności procesowej sprowadzać wyłącznie do podejmowania czynności wspierających tezę oskarżenia, lecz powinien również - kierując się dyrektywą bezstronności - dokonywać czynności korzystnych dla oskarżonego, jeżeli przemawiają za tym okoliczności danej sprawy.
Prokurator jest zasadniczym oskarżycielem publicznym zarówno w sprawach o przestępstwa skarbowe, jak i w sprawach o wykroczenia skarbowe. Ma on pozycję nadrzędną wobec innych organów uprawnionych do wystąpienia w charakterze oskarżyciela publicznego, o czym najlepiej świadczy fakt, że jego udział w procesie w omawianej roli procesowej nie jest uzależniony od spełnienia warunku w postaci wniesienia i popierania aktu oskarżenia. Uprawnienia prokuratora przysługują również asesorowi prokuratury, posiadającemu tzw. votum,
z tym zastrzeżeniem, że nie może on występować przed sądem okręgowym i sądem apelacyjnym ani dokonywać żadnych czynności przed Sądem Najwyższym
W sprawach karnych skarbowych podlegających orzecznictwu sądów wojskowych jedynym organem uprawnionym do działania w charakterze oskarżyciela publicznego jest prokurator wojskowy (art. 121 § 3 KKS).
W sprawach o przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe, których rozpoznanie należy do sądów powszechnych, legitymację do wystąpienia w procesie karnym skarbowym w charakterze oskarżyciela publicznego posiadają zgodnie z art. 121 § 1 KKS, oprócz prokuratora, inne organy, które wniosły i popierają akt oskarżenia przed sądem.
W sprawach o wykroczenia skarbowe uprawnienie do sporządzenia i wniesienia aktu oskarżenia oraz do popierania go przed sądem, a także do dokonywania czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia, przysługuje - oprócz oczywiście prokuratora - finansowym organom postępowania przygotowawczego, a także Policji i Straży Granicznej (art. 121 § 2 KKS). W omawianej kategorii spraw wymienione organy mogą wystąpić w procesie sądowym w charakterze oskarżyciela publicznego, jeżeli spełnią warunek o którym mowa w art. 121 § 1 infine KKS, a więc wniosą i będą popierały akt oskarżenia przed sądem. Wobec braku unormowań, z których wynikałoby co innego, należy stwierdzić, że wstąpienie prokuratora do postępowania sądowego w sprawie o wykroczenie skarbowe nie pozbawia uprawnień oskarżycielskich działającego w tym postępowaniu finansowego lub niefinansowego organu postępowania przygotowawczego.
W sprawach o przestępstwa skarbowe, których rozpoznanie nie wymaga przeprowadzenia postępowania zwyczajnego, generalne uprawnienie do sporządzenia, wniesienia, a następnie popierania oskarżenia przed sądem powszechnym przysługuje finansowym organom postępowania przygotowawczego (art. 122 § 1 pkt 1 wzw.zart. 155 § 1 i 2 KKS). W konsekwencji oznacza to, że w tej kategorii spraw finansowy organ postępowania przygotowawczego, inaugurujący postępowanie jurysdykcyjne, działa przed sądem w charakterze oskarżyciela publicznego
Odrębnej analizy wymaga ocena sytuacji procesowej finansowego organu postępowania przygotowawczego w postępowaniu sądowym zainaugurowanym przez prokuratora, który sporządził i wniósł akt oskarżenia (art 331 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS) albo zatwierdził i wniósł akt oskarżenia sporządzony przez finansowy lub niefinansowy organ postępowania przygotowawczego (art. 331 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 i art. 155 § 2 KKSUWyraźnie zarysowujący się na tle naświetlonej sytuacji procesowej brak możliwości spełnienia przez finansowy organ postępowania przygotowawczego warunku wymienionego w art. 121 § 1 KKS w zakresie wniesienia aktu oskarżenia, nie przesądza bynajmniej treści poglądu w kwestii udziału tego organu w omawianych sprawach w charakterze oskarżyciela publicznego. W omawianej materii kluczowe znaczenie ma bowiem unormowanie szczególne zamieszczone w art. 157 § 2 KKS, na mocy którego finansowy organ postępowania przygotowawczego uzyskuje prawo do wystąpienia przed sądem w charakterze oskarżyciela publicznego także wówczas, gdy akt oskarżenia wniósł prokurator.
Oskarżyciele publiczni są zobowiązani do zachowania bezstronnego stosunku do sprawy i uczestników postępowania. Gwarancję bezstronności oskarżycieli publicznych stanowi instytucja wyłączenia określonego podmiotu od udziału w tym charakterze w procesie karnym skarbowym. Ponieważ do wyłączenia oskarżyciela publicznego dochodzi z takich samych przyczyn i w takim samym trybie, jak w przypadku organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze, należy w tym miejscu odesłać do poczynionych już wyżej ustaleń.
Prokurator jest zobowiązany do wzięcia udziału w rozprawie w sprawach o przestępstwa skarbowe podlegających rozpoznaniu w postępowaniu zwyczajnym (art. 46 KPK w zw. z art. KPK i w zw. z art. 113 § 1 KKS oraz art. 157 § 2 KKS). W przedstawionej konfiguracji procesowej udział finansowego organu postępowania przygotowawczego lub jego przedstawiciela, obok prokuratora, w charakterze oskarżyciela publicznego, należy ujmować w sferze uprawnień tych podmiotów. Poza analizowanym układem procesowym prokuratorowi przysługuje w każdej sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe uprawnienie do wystąpienia w charakterze oskarżyciela publicznego. Z jego wykorzystaniem nie należy łączyć uchylenia uprawnień oskarżycielskich innego organu działającego w tym charakterze w procesie karnym skarbowym
Udział finansowego organu postępowania przygotowawczego lub jego przedstawiciela na rozprawie ma charakter obligatoryjny w sprawach karnych skarbowych, w których organ tej jest uprawniony do wniesienia i popierania oskarżenia przed sądem, czyli w sprawach podlegających rozpoznaniu przez sąd w trybie uproszczonym (art. 157 § 1 KKS i art. 46 KPK w zw. z art. 122 § 1 pkt 1 KKS). W opisanej konfiguracji procesowej charakteru działalności finansowego organu postępowania przygotowawczego nie zmienia ani wstąpienie do procesu sądowego prokuratora lub wniesienie przez niego oskarżenia, ani zmiana trybu postępowania z uproszczonego na zwyczajny na podstawie art. 484 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS (więcej na ten temat zob. Rozdział X, § 4, pkt 3).
W sprawach o wykroczenia skarbowe, w których akt oskarżenia wniosła Policja lub Straż Graniczna, wymienione organy są uprawnione do wystąpienia w charakterze oskarżyciela publicznego w postępowaniu przed sądem (art. 121 § 2 KKS).
Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej i jego pełnomocnik
Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej jest szczególną stroną bierną występującą tylko w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe. Jego udział w procesie karnym skarbowym znajduje umocowanie w regulacji instytucji odpowiedzialności posiłkowej, powszechnie uznawanej za tradycyjną i specyficzną konstrukcję prawa karnego skarbowego W definicji legalnej podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, zamieszczonej w art. 53 § 40 KKS, ustawodawca położył nacisk na wezwanie określonego podmiotu przez organ prowadzący postępowanie o przestępstwo skarbowe do udziału w procesie karnym skarbowym w tym charakterze, a więc wyeksponował element formalnoprawny determinujący uzyskanie przez osobę fizyczną, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej statusu omawianej strony procesowej.
Podmiotem pociągniętym do odpowiedzialności posiłkowej jest osoba fizyczną, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, wezwana do udziału w tym charakterze w procesie karnym skarbowym m sprawie o przestępstwo skarbowe, na którąw rezultacie procesu nakłada odpowiedzialność w całości lub w części za karę grzywny lub środek karny ściągnięcia równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów orzeczone wobec sprawcy, jeżeli między sprawcą i tym podmiotem zachodził szczególny stosunek, polegający na tym, że sprawca był zastępcą tego podmiotu, prowadzącym jego sprawy jako pełnomocnik, zarządca, pracownik lub działającym w jakimkolwiek innym charakterze, a zastępowany podmiot odniósł lub mógł odnieść z popełnionego przestępstwa skarbowego jakąkolwiek korzyść majątkową.
W kontekście przytoczonej definicji warto zwrócić uwagę na dwie kwestie Po pierwsze, na obligatoryjny charakter nałożenia odpowiedzialności posiłkowej w razie spełnienia warunków określonych w obowiązujących przepisach, korespondujący z założeniem wzmożenia ochrony publicznego interesu finansowego. Po drugie, na łączącą się ze stanem zaawansowania procesu karnego skarbowego zmianę dotyczącą terminologii służącej do definiowania w Kodeksie karnym skarbowym podmiotu, którego odpowiedzialność posiłkowa jest kwestią stanowiącą uboczny przedmiot procesu. W tej materii należy zaznaczyć, że do czasu nałożenia odpowiedzialności posiłkowej (chociażby nieprawomocnego - zob. art. 166 KKS) wskazany podmiot jest określany w powołanej ustawie mianem „pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej", natomiast od tego momentu dla oznaczenia analizowanej strony procesowej ustawodawca operuje nazwą ..odpowiedzialny posiłkowo".
Pociągnięcie do odpowiedzialności posiłkowej następuje w drodze postanowienia wydawanego przez organ prowadzący na danym etapie postępowanie karne skarbowe (art. 124 § 1 KKS). Może do niego dojść zarówno w postępowaniu przygotowawczym, jak i w postępowaniu jurysdykcyjnym Analiza struktury treściowej postanowienia o pociągnięciu do odpowiedzialności posiłkowej (art. 124 § 3 KKS) pozwala na sformułowanie tezy że wydanie tej decyzji może nastąpić dopiero wówczas, gdy postępowanie przygotowawcze znalazło się w fazie in personom, wtedy bowiem staje się możliwe wskazanie w decyzji podejrzanego, któremu zarzucono przestępstwo skarbowe. Jeżeli materialnoprawne przesłanki odpowiedzialności posiłkowej ujawnią się po wpłynięciu aktu oskarżenia do sądu, ale przed wyznaczeniem rozprawy głównej, prezes sądu kieruje sprawę na posiedzenie sądu w celu rozważenia kwestii pociągnięcia do odpowiedzialności posiłkowej (art. 124 § 5KKS)
Na mocy postanowienia o pociągnięciu do odpowiedzialności posiłkowej określony podmiot uzyskuje status szczególnej strony biernej procesu karnego skarbowego. Wydanie tego postanowienia inauguruje postępowanie w kwestii odpowiedzialności posiłkowej, stanowiącej uboczny przedmiot procesu karnego skarbowego, przebiegające obok zasadniczego nurtu tego procesu, mianowicie postępowania w kwestii odpowiedzialności karnej za przestępstwo skarbowe, Spojrzenie na omawianą decyzję z perspektywy sytuacji procesowej, w jakiej zostaje postawiony podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej, upoważnia do sformułowania tezy, że jej funkcje są adekwatne do funkcji postanowienia o przedstawieniu zarzutów, konstytuującego zasadniczą stronę bierną-podejrzanego. Dokonane spostrzeżenie skłania do zwrócenia uwagi na gwarancyjny charakter postanowienia o pociągnięciu do odpowiedzialności posiłkowej. Biorąc pod uwagę, że wydanie tego postanowienia determinuje uprawnienia osoby, której ono dotyczy, nie można mieć raczej wątpliwości, iż dokonanie tej czynności należy ujmować w kategorii obowiązku organu procesowego, do którego realizacji powinno dojść niezwłocznie w razie ustalenia, że zachodzą materialnoprawne podstawy odpowiedzialności posiłkowej. Zwlekanie z wydaniem analizowanej decyzji i przesłuchanie określonego podmiotu w charakterze świadka należy uznać za niedopuszczalne.
Postanowienie o pociągnięciu do odpowiedzialności posiłkowej powinno zawierać wskazanie oskarżonego, zarzucanego mu przestępstwa skarbowego, kwalifikacji prawnej, podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej oraz podstaw pociągnięcia do tej odpowiedzialności (art. 124 § 3 KKS). Organ procesowy w analizowanym postanowieniu jest zobowiązany przytoczyć nie tylko podstawę prawną wy dawanej decyzji, czyli sam przepis art. 24 § 1 KKS, ale również wskazać podstawę faktyczną, a więc okoliczności wskazujące na istnienie w konkretnej konfiguracji procesowej przesłanek odpowiedzialności posiłkowej.
W toku procesu może dojść do modyfikacji postanowienia o pociągnięciu do odpowiedzialności posiłkowej (art. 124 § 4 KKS), polegającej na jego zmianie lub uzupełnieniu, które wymagają wydania kolejnego postanowienia. Modyfikacja ma charakter pierwotny, jeżeli nie jest konsekwencją uprzedniej modyfikacji zarzutów, i dotyczy np. podmiotowego rozszerzenia postanowienia o pociągnięciu do odpowiedzialności posiłkowej
W przypadku ustalenia w toku procesu karnego skarbowego, iż odpadły materialnoprawne podstawy odpowiedzialności posiłkowej, zmiana postanowienia o pociągnięciu do tej odpowiedzialności polega na jego uchyleniu (art. 124 § 4 zd. 2 KKS). Należy stanąć na stanowisku, że ujawnienie w postępowaniu karnym skarbowym okoliczności determinujących zmianę lub uzupełnienie postanowienia o pociągnięciu do odpowiedzialności posiłkowej wymaga jego modyfikacji przez organ procesowy.
Respektując ustalony charakter działalności procesów ej podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, ustawodawca wzbogaca arsenał środków prawnych przypadających mu w udziale z racji występowania w charakterze strony procesowej, poprzez wyposażenie go w uprawnienia służące do obrony, które z reguły przysługują jedynie oskarżonemu
Upodobnienie do pewnego stopnia statusu procesowego podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej do pozycji procesowej oskarżonego wyraża się również poprzez nałożenie na ten podmiot obowiązków, które zwykle (w procesie karnym
sensu stricto) spoczywają na oskarżonym
Do uprawnień i obowiązków podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, świadczących najlepiej o podobieństwie sytuacji procesowej tej strony szczególnej do sytuacji procesowej oskarżonego należą przede wszystkim:
prawo do korzystania w procesie karnym skarbon z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim (art 72 § 1 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS),
prawo do korzystania z ochrony udzielanej pod postacią gwarancji procesowej wyrażającej się w regule nemo se ipsum accusare tene-tur (art 74 § 1 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS); uprawnienie to oznacza że podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej me ma obowiązku dowodzenia braku podstaw tej odpowiedzialności oraz dostarczania dowodów przeciwko sobie; z uregulowaniem tym wyraźnie koresponduje unormowanie zamieszczone w art. 125 § 4 KKS, z którego wynika bezwzględny zakaz przesłuchania podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej w charakterze świadka, osłaniający podmiot, niemający obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść przed nieuchronnym wewnętrznym konfliktem, w którym znalazłby się kiedy musiałby składać odpowiadające prawdzie zeznania;
obowiązek stawiania się na każde wezwanie organu procesowego oraz zawiadamiania o każdej zmianie miejsca swego zamieszkania lub pobytu trwającego dłużej niż 7 dni (art. 75 KPK w zw. z art. 125 § 1KKS); .
prawo do otrzymania pouczenia na piśmie o przysługujących uprawnieniach i ciążących obowiązkach w procesie karnym skarbowym (art 300 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS); podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej może również żądać przesłuchania go z udziałem pełnomocnika (art. 301 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS);
gwarancja posiadania odpowiedniego czasu na przygotowanie się do udziału w rozprawie (art. 353 § 2 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS); pomiędzy doręczeniem wezwania na rozprawę podmiotowi pociągniętemu do odpowiedzialności posiłkowej a terminem rozprawy powinien być zachowany termin 7-dniowy, zaś uchybienie temu terminowi w stosunku do tego podmiotu lub jego pełnomocnika powoduje, że rozprawa na ich wniosek, zgłoszony przed rozpoczęciem przewodu sądowego, podlega obligatoryjnie odroczeniu.
Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej ogranicza się do możliwości jednoczesnego występowania przez ten podmiot w roli interwenienta w procesie karnym skarbowym.
W procesie karnym skarbowym kluczową rolę odgrywa możliwość korzystania z pomocy pełnomocnika przez strony szczególne, a więc interwenienta oraz podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej (art. 123 § 1 KKS). Oprócz wymienionych stron z pomocy pełnomocnika może korzystać osoba niebędąca stroną, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu (art. 87 § 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Interes prawny takiego podmiotu może wynikać z naruszenia jego praw w drodze czynności procesowych (np. przeszukania)
Koncentrując uwagę na pełnomocniku działającym w imieniu stron szczególnych, można bez trudu zauważyć, że uprawnienie do występowania w tym charakterze przysługuje zarówno adwokatowi, jak i radcy prawnemu (art. 123 § 1 zd. 2 KKS)
W sprawach o przestępstwa skarbowe obowiązuje, podyktowane względami porządkowymi, ograniczenie liczby pełnomocników do trzech (art. 72 w zw. z art. 88 § 1 KPK i w zw. z art. 113 § 1 KKS). Odrębnie uregulowano ograniczenie reprezentacji interwenienta w sprawach o wykroczenia skarbowe, przyjmując, że może on korzystać z pomocy tylko jednego pełnomocnika (art. 123 § 3 KKS). Odwołując się do względów funkcjonalnych, można wyrazić zdanie, że w tej ostatniej kategorii spraw tylko jeden pełnomocnik może reprezentować osobę niebędąca stroną, której interesy w toczącym się postępowaniu wymagają udziału pełnomocnika (art. 87 § 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS)
Źródłem umocowania do działania pełnomocnika jest najczęściej jednostronne oświadczenie woli podmiotu, który ma być reprezentowany. Może być ono złożone na piśmie lub w formie ustnej (art. 83 § 2 w zw. z art. 88 § 2 KPK i w zw. z art. 113 § 1 KKS). Ustne oświadczenie wymaga wpisania do protokołu przez organ prowadzący proces karny skarbowy. Ustanowienie pełnomocnika w osobie adwokata lub radcy prawnego przez interwenienta lub podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej nie podlega kontroli organu procesowego
Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej może ustanowić pełnomocnika od momentu wezwania go w tym charakterze do udziału w procesie karnym skarbowym.
Zawiązanie stosunku pełnomocnictwa w procesie karnym skarbowym może również nastąpić na podstawie zarządzenia prezesa sądu właściwego do rozpoznania sprawy (pełnomocnictwo z urzędu). Wyznaczenie pełnomocnika z urzędu dotyczy następujących sytuacji:
podmiot uprawniony do korzystania z pomocy pełnomocnika, niemający pełnomocnika z wyboru, zwróci się do organu procesowego o jego wyznaczenie z urzędu, wykazując, iż nie jest w stanie bez uszczerbku dla koniecznego utrzymania siebie i swojej rodziny ponieść kosztów pełnomocnictwa (art. 78 § 1 w zw. z art. 88 § 1 KPK i w zw. z art. 113 § 1 KKS); ponieważ wymieniona przesłanka ustanowienia pełnomocnika z urzędu odnosi się wyraźnie do osób fizycznych, nieodzowne staje się dodatkowo zaznaczenie, że w zakresie pełnomocnictw a z urzędu dla podmiotu, niebędącego osobą fizyczną, znajdują zastosowanie - stosownie do treści art. 89 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS - przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, z których wynika, że taki podmiot korzysta z pełnomocnika z urzędu, jeżeli wykaże brak dostatecznych środków na koszty, a sąd uzna, iż udział w procesie karnym skarbowym adwokata lub radcy prawnego z urzędu jest potrzebny dla reprezentowania praw tego podmiotu (art. 113 § 1 i art. 117 § 1 KPC); wniosek o wyznaczenie pełnomocnika z urzędu podlega rozpoznaniu
w trybie właściwym dla rozpoznania wniosku oskarżonego o wyznaczenie obrońcy z urzędu (art. 81 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS); na zarządzenie odmawiające wyznaczenia pełnomocnika z urzędu zażalenie nie przysługuje;
podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej nie posiada pełnomocnika z wyboru, a ustawa wymaga posiadania pełnomocnika przez tę stronę procesową (pełnomocnictwo obligatoryjne). Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej musi mieć pełnomocnika w całym procesie karnym skarbowym, jeżeli:
jest nieletni (art. 79 § 1 pkt 1 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS), czyli nie ukończył 17 lat;
jest głuchy, niemy lub niewidomy (art. 79 § 1 pkt 2 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS); w odniesieniu do wymienionej przyczyny pełnomocnictwa obligatoryjnego zachowują moc ustalenia dokonane w związku z wyjaśnieniem ekwiwalentnej przyczyny obrony obligatoryjnej (zob. wyżej pkt 3);
zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności (art. 79 § 1 pkt 3 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS); jeżeli w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej zarówno w chwili popełniania przez oskarżonego czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, prezes sądu, a na rozprawie sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy ustanowionego z powodu wystąpienia analizowanej przyczyny (art.79 § 4 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS);
w ocenie sądu zachodzą okoliczności utrudniające temu podmiotowi samodzielne reprezentowanie swoich interesów (art. 79 § 2 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS).
Ponieważ wymienione przyczyny wiążą się w przeważającej mierze "z właściwościami człowieka, można stwierdzić, że determinują obowiązkowy udział pełnomocnika przede wszystkim wówczas, jeżeli wystąpią po stronie podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, będącego osobą fizyczną
Wystąpienie pełnomocnika z urzędu - podobnie jak obrońcy z urzędu - ma charakter subsydiarny, to znaczy, że działa on w procesie karnym skarbowym, tylko pod warunkiem że podmiot reprezentowany nie ma pełnomocnika z wyboru (art. 78 § 1 i art. 81 § 1 w zw. z art. 88 § 1 KPK i art. 113§1KKS )
Zakres działania pełnomocnika obejmuje w zasadzie te czynności, do 'których dokonania uprawniony jest podmiot reprezentowany. Ograniczenie zakresu umocowania może wynikać z zarządzenia prezesa sądu o wyznaczeniu pełnomocnika z urzędu lub z aktu pełnomocnictwa albo z charakteru danej czynności co dotyczy np. wyjaśnień podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, skorzystania z prawa do odmowy składania wyjaśnień czy zeznań interwenienta. Należy mieć na uwadze, że pełnomocnik jest związany ..instrukcją mocodawcy"
Udział pełnomocnika w procesie karnym skarbowym nie wyłącza udziału samego mocodawcy (art. 86 § 2 w zw. z art. 88 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Pełnomocnik jest uprawniony w granicach umocowania, do powzięcia i wyrażenia woli. która jest uważana za wolę reprezentowanego. W zasadzie nie jest on ograniczony co do kierunku czynności podejmowanych w imieniu swojego mocodawcy (o contrario z art. 88 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS), co oznacza, że każda czynność, nawet niekorzystna dla reprezentowanego, podjęta w granicach umocowania, wywołuje dla niego skutki, również te niekorzystne. Od ustalonej zasady istnieje jeden istotny wyjątek dotyczący pełnomocnika osoby pociągniętej do odpowiedzialności posiłkowej, który może podejmować czynności wyłącznie na korzyść reprezentowanego (art. 86 § 1 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS). W tym świetle warto zaakcentować, że podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej nie może ponosić ujemnych skutków zaniedbań pełnomocnika, np. w zakresie uchybienia terminowi zawitemu do wniesienia środka odwoławczego.
W kwestiach nieuregulowanych w przepisach procesowego prawa karnego skarbowego, dotyczących pełnomocnika, przewiduje się - opatrzone klauzulą „odpowiedniości" - stosowanie przepisów obowiązujących w postępowaniu cywilnym (art. 89 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).
Interwenient
Interwenient jest szczególną stroną czynną procesu karnego skarbowego. Interwenientem jest podmiot, który nie będąc podejrzanym lub oskarżonym w procesie karnym skarbowym, zgłosił w tym procesie roszczenie do przedmiotów podlegających przepadkowi (art. 53 § 41 KKS) zdolność procesową do wystąpienia po stronie czynnej w analizowanej roli procesowej posiadają nie tylko osoby fizyczne czy osoby prawne, ale s również jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej. Roszczenie interwenienta może wynikać z prawa własności lub innego prawa, np. ograniczonego prawa rzeczowego.
Zgłoszenie interwencji może nastąpić ustnie lub na piśmie do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego w I instancji (art. 126 § 1 KKS). Wprawdzie w ustawie nie zakreślono momentu, w którym najwcześniej może nastąpić zgłoszenie interwencji, nie ulega jednak wątpliwości, że dokonanie tej czynności jest dopuszczalne od chwili wszczęcia procesu karnego skarbowego, nawet przed skierowaniem postępowania przeciwko określonej osobie. Dla wywołania skutków procesowych zgłoszenie interwencji musi zawierać prawdziwe dane dotyczące miejsca zamieszkania, pobytu lub siedziby podmiotu występującego z roszczeniem (art. 126 § 2 KKS).
Skuteczne zgłoszenie interwencji ma charakter konstytuujący (arg. ex art. 126 oraz 53 § 41 KKS), powodujący, że od tej chwili w procesie karnym skarbowym występuje interwenient. Wypowiedzianej tezy nie podważa bynajmniej fakt, że organ kierujący procesem jest uprawniony i zarazem zobowiązany do zbadania, czy interwencja pochodzi od uprawnionego pomiotu, czy została zgłoszona w terminie, a także czy jej zgłoszenie zawiera wskazane już wyżej dane, bez których nie wywołuje ona skutków procesowych. Jeżeli którekolwiek z tych wymagań nie zostało spełnione, interwencję należy uznać za bezskuteczną. Stwierdzenie bezskuteczności interwencji przez sąd wymaga wydania postanowienia. W przypadku innych organów kierujących procesem karnym skarbowym za wystarczające należy uznać potwierdzenie bezskuteczności interwencji w drodze zarządzenia.
Pismo zawierające interwencję powinno odpowiadać ogólnym wymaganiom formalnym pisma procesowego, określonym w art. 119 KPK. Jeżeli zawiera ono braki dotyczące innych danych niż wymienione w art. 126 § 2 KKS, organ procesowy wzywa do ich usunięcia w terminie 7 dni. Uzupełnienie braków w zakreślonym terminie powoduje, że pismo wywołuje skutki od chwili jego wniesienia (art. 120 § 2 zd. 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). W razie nieusunięcia wymienionych braków interwencję uznaje się za bezskuteczną (art. 120 § 2 zd. 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).
Interwenient korzysta w procesie karnym skarbowym z uprawnień, które przepisy procesowego prawa karnego skarbowego wiążą z faktem występowania w charakterze strony procesowej (np. art. 315 § 2, art. 317, 339 § 5 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS) oraz dodatkowych uprawnień wynikających z wyraźnego odesłania do przepisów Kodeksu postępowania karnego dotyczących oskarżonego i pokrzywdzonego lub innych uczestników procesu (np. art. 315 § 1, art. 316 § 1 KPK w zw. z art. 128 §1KKS).
Uprawnienia interwenienta w procesie karnym skarbowym mają charakter ograniczony, przysługują mu bowiem jedynie w granicach interwencji (art. 120 § 3 KKS). W tych granicach interwenient jest legitymowany do podejmowania czynności procesowych zmierzających do zapobieżenia orzeczeniu przepadku przedmiotów, których dotyczy zgłoszone przez niego roszczenie. Uznając inicjowanie czynności dowodowych za jeden z kluczowych aspektów aktywności procesowej interwenienta, warto zaznaczyć, że wnioski dowodowe pochodzące od tego podmiotu mogą dotyczyć z jednej strony okoliczności potwierdzających przysługujące mu prawo do przedmiotów podlegających przepadkowi, z drugiej strony okoliczności, w świetle których orzeczenie przepadku w procesie karnym skarbowym nie powinno nastąpić. Ponieważ możliwość orzeczenia przepadku przedmiotów zachodzi tylko w wypadku popełnienia przestępstw skarbowych lub wykroczeń skarbowych wyraźnie sprecyzowanych w Kodeksie karnym skarbowym, nie można wykluczyć wypowiadania się przez interwenienta w kwestii kwalifikacji prawnej, jeżeli mogłoby to mieć wpływ na dopuszczalność orzeczenia przepadku w konkretnej sprawie. Czynności procesowe interwenienta wykraczające poza granice interwencji należy uznać za bezskuteczne
W procesie karnym skarbowym może wystąpić więcej niż jeden interwenient. W takim wypadku roszczenia poszczególnych uczestników występujących w tej samej roli procesowej mogą wypływać z tego samego źródła prawnego (np. w przypadku współwłaścicieli) lub przysługiwać z różnych tytułów (np. w przypadku właściciela i użytkownika)
Odrębne zagadnienie stanowi kwestia dopuszczalności łączenia roli interwenienta z innymi rolami w procesie karnym skarbowym. Ważne spostrzeżenie, że z przytoczonej na wstępie definicji legalnej interwenienta wyraźnie wynika zakaz łączenia roli procesowej tego podmiotu z rolą oskarżonego lub podejrzanego, nie wyczerpuje całości problematyki można tracić z pola widzenia treści art. 47 w zw. z art. 40 § 1 pkt 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS, wykluczającego kumulację w sprawach karnych skarbowych roli procesowej interwenienta i oskarżyciela publicznego. Osobiste zainteresowanie interwenienta wynikiem sprawy przemawia również przeciwko możliwości jednoczesnego występowania przez ten podmiot w procesie karnym skarbowym w roli biegłego, którego powinien cechować obiektywizm (art. 196 § 1 KPK wzw.zart. 113 § 1 KKS).
O kumulacji ról procesowych w przypadku interwenienta należy mówić w związku z możliwością przesłuchania go w charakterze świadka.
W świetle ustawowego sformułowania zakazu przesłuchania podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej w charakterze świadka wskazującego, że rozciąga się on także na sytuacje, gdy podmiot ten jest interwenientem (art. 125 § 4 KKS), trudno byłoby uchylić się od konstatacji, że ustawodawca zakłada dopuszczalność kumulacji ról procesowych interwenienta i pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej. Ponieważ w analizowanej sytuacji chodzi o kumulację ról procesowych o charakterze ofensywnym i defensywnym, ważne staje się zaakcentowanie, że z istoty tych ról procesowych nie wynika, aby interesy reprezentowane w ramach każdej z nich, w gruncie rzeczy wzajemnie się przenikające, pozostawały względem siebie w takim stosunku (przeciwstawności), który wykluczałby działalność uczestnika postępowania karnego skarbowego w obu tych rolach jednocześnie, tak jak to ma miejsce np. w przypadku oskarżonego i oskarżyciela posiłkowego na gruncie postępowania karnego sensu stricto. W sytuacji kumulacji omawianych ról procesowych traci na znaczeniu w wymiarze praktycznym wynikające z treści art. 120 § 3 KKS ograniczenie działalności procesowej interwenienta do granic interwencji.
Urealnieniu prawa do zgłoszenia interwencji służy nałożenie na organy prowadzące proces karny skarbowy obowiązku niezwłocznego zawiadomienia o uprawnieniu do wystąpienia z roszczeniem co do przedmiotów podlegających przepadkowi (art. 127 § 2 KKS)
konsekwencje niezgłoszenia interwencji przez osobę uprawnioną do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego w procesie karnym skarbowym z przyczyn niezależnych od niej W zilustrowanej sytuacji w razie prawomocnego orzeczenia przepadku przedmiotów wchodzi w rachubę dochodzenie roszczeń od Skarbu Państwa w drodze powództwa o bezpodstawne wzbogacenie (art. 119 § 2KKS) Roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia wygasa, jeżeli powództwa nie wytoczono w terminie 3 miesięcy, licząc od dnia, w którym powód dowiedział się o prawomocnym orzeczeniu przepadku przedmiotów nie później jednak niż przed upływem 2 lat od daty uprawomocnienia 'się tego orzeczenia (art. 119 § 3 KKS). Upływ tego terminu wywołuje skutek prekluzji, polegający na wygaśnięciu ex legę wskazanego roszczenia Dokonując oceny, czy niezgłoszenie interwencji nastąpiło z przyczyn niezależnych od uprawnionego podmiotu, należy brać pod uwagę z jednej strony czynniki natury obiektywnej, z drugiej strony subiektywne kryterium winy.
Oprócz spełnienia warunków wynikających z treści art. 119 § 2 i 3 KKS do uwzględnienia powództwa o bezpodstawne wzbogacenie, opartego na roszczeniach dotyczących przedmiotów, których przepadek prawomocnie orzeczono w procesie karnym skarbowym, niezbędne jest - stosownie do treści art 405 KC - wykazanie, że Skarb Państwa w wyniku orzeczenia przepadku przedmiotów uzyskał, kosztem osoby zgłaszającej roszczenie, korzyść majątkową bez podstawy prawnej.
Nadzór nad śledztwem i dochodzeniem w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe
W zakresie nadzoru nad postępowaniem przygotowawczym w sprawach karnych skarbowych funkcjonuje podział kompetencji między prokuratorem oraz organami nadrzędnymi nad finansowymi organami postępowania przygotowawczego. Wymienionym w art. 53 § 39 KKS organom nadrzędnym przysługują uprawnienia nadzorcze w odniesieniu do dochodzeń prowadzonych przez finansowe organy postępowania przygotowawczego. W pozostałym zakresie, a zatem w odniesieniu do śledztwa, które prowadzi finansowy organ postępowania przygotowawczego, oraz dochodzenia prowadzonego przez organy niefinansowe, nadzór nad postępowaniem przygotowawczym stanowi domenę prokuratora. Zarówno prokuratorowi, jak i finansowym organom nadrzędnym przysługuje prawo do objęcia nadzorem czynności sprawdzających przeprowadzanych w celu ustalenia podstawy do wszczęcia postępowania przygotowawczego.
Wyłącznie organ prokuratorski może przejąć dochodzenie prowadzone przez finansowy organ postępowania przygotowawczego do własnego prowadzenia (arg. a contr ario ex art. 122 § 1 pkt 2 KKS oraz art. 122 § 3 KKS). Wskazana koncepcja przejawia się również w zastrzeżeniu do wyłącznej kompetencji prokuratora wielu czynności postępowania przygotowawczego, m.in. wymienionych w art. 122 § 2 KKS, które są dokonywane przez organ prokuratorski na wniosek finansowego organu postępowania przygotowawczego, z pominięciem organu nad nim nadrzędnego, sprawującego bieżący nadzór nad dochodzeniem
W ramach sprawowanego nadzoru prokurator lub organ nadrzędny nad finansowym organem postępowania przygotowawczego są zobowiązani do czuwania nad prawidłowym przebiegiem całego postępowania przygotowawczego (art. 326 § 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 i art. 122 § 1 pkt 2 KKS). Wywiązanie się z tego obowiązku może poważnie utrudniać - znajdująca oparcie w zapisie ustawowym - rezygnacja z powiadomienia wymienionych organów nadzorczych o wszczęciu dochodzenia (art. 325e § 3 KPK w zw. z art. 113 § 1 i art. 122 § 1 pkt 2 KKS).
Stojąc na straży prawidłowego przebiegu śledztwa lub dochodzenia zmierzającego do osiągnięcia celów postępowania przygotowawczego, rozpatrywanych na tle ogólnych celów procesu karnego skarbowego prokurator lub organ nadrzędny nad finansowym organem postępowania przygotowawczego mogą w szczególności:
zaznajamiać się z zamierzeniami prowadzącego postępowanie przygotowawcze, wskazywać kierunki postępowania oraz wydawać co do tego zarządzenia („wytyczne"),
żądać przedstawienia sobie materiałów zgromadzonych w postępowaniu,
uczestniczyć w czynnościach dokonywanych przez prowadzących postępowanie, przeprowadzać je osobiście, przy czym tylko prokurator może przejąć sprawę do swego prowadzenia,
wydawać postanowienia, zarządzenia lub polecenia oraz zmieniać i uchylać postanowienia lub zarządzenia wydawane przez prowadzącego postępowanie (art. 326 § 3 KPK w zw. z art. 113 § 1 i art. 122 § 1 pkt 2 KKS).
Do czynności nadzorczych należy zaliczyć zatwierdzanie postanowień kończących postępowanie przygotowawcze.Konsekwencją niewykonania przez organ nieprokuratorski zarządzenia lub polecenia wydanego przez prokuratora w ramach nadzoru nad postępowaniem przygotowawczym jest wszczęcie - na żądanie prokuratora - postępowania służbowego w stosunku do funkcjonariusza, który uchylił się od obowiązku wynikającego z decyzji organu prokuratorskiego. O wyniku tego postępowania należy poinformować prokuratora (art. 326 § 4 KPK wzw.zart. 113 § 1 KKS).
Postępowanie mandatowe (przesłanki postępowania mandatowego, jego przebieg, rodzaje mandatów karnych, uchylenie prawomocnego mandatu karnego)
Postępowanie mandatowe zostało wprowadzone do procedury karnej skarbowej w drodze ustawy - Kodeks karny skarbowy z 1999 r. Postępowanie to charakteryzują najdalej idące redukcje formalizmu w procesie karnym skarbowym w stosunku do postępowania zwyczajnego. Na pierwszy plan należy wysunąć przekazanie kompetencji do rozstrzygania o odpowiedzialności karnej za wykroczenia skarbowe organom niesądowym prowadzące w istocie do ograniczenia kompetencji sądu do sprawowania wymiaru sprawiedliwości we wskazanej kategorii spraw. O dalszych uproszczeniach najlepiej świadczy specyfika analizowanego postępowania szczególnego, która wyraża się w możliwości wystąpienia przez niesądowy organ procesowy (oman postępowania przygotowawczego) lub jego upoważnionego przedstawiciela w określonym układzie okoliczności faktczno-prawnych z propozycją nałożenia kary grzywny w oznaczonej wysokości w drodze mandatu karnego, a następnie wydania takiej decyzji procesowej, jeżeli sprawca wyraża zgodę na rozstrzygnięcie w tej formie kwestii jego odpowiedzialności za wykroczenie skarbowe.
zamysł usprawnienia procesu karnego skarbowego i przyspieszenia reakcji karnej w sprawach o czyny zabronione o stosunkowo niewielkim ciężarze gatunkowym poprzez maksymalne odformalizowanie procesu, pozwalające na uniknięcie wielu, nierzadko czasochłonnych, czynności procesowych.
Dopuszczalność postępowania mandatowego i nałożenia kary grzywny w drodze mandatu karnego jest uzależniona od zachowania, obok przesłanek ogólnych warunkujących proces karny skarbowy, obejmujących zasięgiem swego działania postępowanie mandatowe, dodatkowych warunków, stanowiących przesłanki szczególne tego postępowania.
Wśród przesłanek szczególnych występują takie stany, które są konieczne, aby postępowanie mogło być prowadzone w postępowaniu mandatowym (szczególne przesłanki dodatnie) oraz takie, których wystąpienie wyklucza możliwość toczenia postępowania w tym trybie (szczególne przesłanki ujemne).
Dopuszczalność postępowania mandatowego warunkują następujące przesłanki pozytywne:
sprawa dotyczy czynu stanowiącego wykroczenie skarbowe;
brak jest wątpliwości co do osoby sprawcy i okoliczności popełnienia wykroczenia skarbowego (art. 137 § 1 KKS); spełnienie tej przesłanki należy łączyć z posiadaniem przez organ postępowania przygotowawczego informacji wskazujących ponad wszelką wątpliwość na fakt popełnienia wykroczenia skarbowego oraz sprawstwo określonej osoby, a w ięc okoliczności mające znaczenie dla rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności za wykroczenie skarbowe; do nałożenia grzywny za wykroczenie skarbowe w drodze mandatu karnego nie jest wymagane przyznanie się określonej osoby do popełnienia czynu zabronionego; przyjmując inną optykę, należy zaznaczyć, że sam fakt przyznania się do popełnienia wykroczenia skarbowego nie stwarza jeszcze podstaw do przyjęcia analizowanej przesłanki, jeśli oświadczenie takie nie znajduje oparcia w zgromadzonych w sprawie dowodach, które uznano za wiarygodne;
według organu postępowania przygotowawczego nie zachodzi potrzeba wymierzenia kary surowszej niż kara grzywny w rozmiarze do podwójnej wysokości minimalnego wynagrodzenia (art. 137 § 1 w zw. z art. 48 § 2 KKS); dolną granicę tej kary stanowi - zgodnie z treścią art. 48 § 1 KKS -jedna dziesiąta wysokości minimalnego wynagrodzenia;
sprawca wyraża zgodę na przyjęcie mandatu karnego (art. 137 § 3 KKS); oświadczenie sprawcy w tej kwestii powinno być wyrażone dobrowolnie i musi być wolne od wad; ustawodawca nie formułuje wymagań formalnych, jakim miałoby odpowiadać oświadczenie sprawcy; wziąwszy pod uwagę specyficzny przebieg postępowania mandatowego, należy przyjąć, że udzielenie zgody z reguły przybierze formę ustnego oświadczenia (art. 116 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS), nie można jednak wykluczyć, że zgoda zostanie w sposób jednoznaczny wyrażona za pomocą gestu sprowadzającego się do faktycznego przyjęcia mandatu karnego; jej udzielenie przez sprawcę wymaga odnotowania na dokumencie mandatu karnego (art. 137 § 3 infine KKS).
W aspekcie szczególnych przesłanek pozytywnych postępowania mandatowego odrębne miejsce należy poświęcić problematyce zgody sprawcy na przepadek przedmiotów. W drodze noweli z 28.7.2005 r. (Dz.U. Nr 178, poz. 1479) przyjęto rozwiązanie wprowadzające - w miejsce negatywnej przesłanki trybu mandatowego polegającej na obowiązku orzeczenia przepadku przedmiotów - przesłankę pozytywną w postaci wymogu wyrażenia przez sprawcę zgody na przepadek przedmiotów, jeżeli przepisy materialnego prawa karnego skarbowego przewidują jego obligatoryjne orzeczenie w sprawie o wykroczenie skarbowe (art. 137 § 3 KKS). W ślad za tym ustanowiono obowiązek wystąpienia do sądu przez organ nakładający grzywnę w drodze mandatu karnego z wnioskiem o orzeczenie przepadku przedmiotów tytułem środka zabezpieczającego w razie istnienia podstaw sprecyzowanych w art. 47 § 4 KKS (art. 138 § 6 KKS) To ostatnie unormowanie miało służyć realizacji standardów konstytucyjnych, z których wynika obowiązek każdorazowego orzeczenia o przepadku przedmiotów przez niezawisły sąd (art. 46 Konstytucji RP)
Do przesłanek negatywnych postępowania mandatowego należą:
uszczuplenie należności publicznoprawnej w związku z wykroczeniem skarbowym, chyba że do chwili przyjęcia mandatu karnego wymagalna należność została w całości uiszczona (art. 137 § 2 pkt 1 KKS); konstrukcja tej przesłanki stanowi rezultat wyważenia racji pomiędzy - podyktowaną względami ekonomiki procesowej - potrzebą sprawnego rozstrzygnięcia odpowiedzialności karnej w sprawach o drobne czyny, do jakich można zaliczyć wykroczenia skarbowe oraz zabezpieczeniem kompensacyjnego celu reakcji karnej, sprowadzającego się w istocie do wyrównania uszczerbku finansowego Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub innego uprawnionego podmiotu;
wystąpienie zbiegu przepisów określonego w art. 7 § 1 KKS, gdy ten sam czyn sprawcy wykroczenia skarbowego wyczerpuje zarazem znamiona przestępstwa skarbowego (art. 137 § 2 pkt 2 KKS); przesłanka ta wynika w sposób logicznie konieczny z przyjętego w prawie karnym skarbowym założenia, że tryb mandatowy znajduje zastosowanie jedynie w sprawach o wykroczenia skarbowe; warto odnotować, że nie stanowi przeszkody w prowadzeniu postępowania w trybie mandatowym fakt, że czyn wyczerpuje znamiona kilku wykroczeń skarbowych;
za wykroczenie skarbowe należałoby orzec przepadek przedmiotów (art. 137 § 2 pkt 4 KKS); ta przesłanka negatywna wynika z uchylenia w opisanym wyżej wyroku Trybunału Konstytucyjnego przepisów art. 137 § 3 i art. 138 § 6 KKS, które pozwalały na nałożenie grzywny w drodze mandatu karnego i wystąpienie do sądu o uzupełniające orzeczenie dotyczące przepadku przedmiotów. Wypada zauważyć, że obecne ujęcie normatywne analizowanej przesłanki negatywnej, przyjęte w wyniku noweli z 7.11.2008 r. (Dz.U. Nr 215, poz. 1355), trudno byłoby uznać za w pełni zadawalające z punktu widzenia standardu konstytucyjnego wyznaczonego w art. 46 Konstytucji RP, można bowiem odnieść wrażenie, że za jego pomocą ustawodawca zwykły sankcjonuje przeniesienie decyzji w kwestii orzeczenia przepadku ze szczebla niezawisłego sądu na szczebel organów postępowania przygotowawczego.
Postępowanie mandatowe ma charakter fakultatywny, co oznacza, że nałożenie grzywny w drodze mandatu karnego w sytuacji istnienia szczególnych przesłanek dodatnich i braku szczególnych przesłanek ujemnych pozostaje w sferze uprawnień organu postępowania przygotowawczego, który w miejsce wskazanej decyzji procesowej może nadać sprawie bieg i prowadzić ją na zasadach ogólnych (w formie dochodzenia) lub w trybie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności (arg. ex. art. 137 § 1 KKS)
Przebieg postępowania mandatowego. Rodzaje mandatów karnych
Kompetencja w tej materii przysługuje przede wszystkim finansowym organom postępowania przygotowawczego lub ich upoważnionemu przedstawicielowi albo upoważnionym przez urząd celny funkcjonariuszom celnym pełniącym służbę w izbie celnej (art. 136 § 1 in principio KKS). Umocowanie nie-finansowych organów postępowania przygotowawczego do prowadzenia postępowania mandatowego musi wypływać z przepisu szczególnego. Takie szczególne upoważnienie przewiduje rozporządzenie Rady Ministrów z 31.1.2006 r. (Dz.U. Nr 25, poz. 184) w sprawie nakładania kary grzywny w drodze mandatu karnego za wykroczenia skarbowe, wydane na podstawie delegacji ustawowej zamieszczonej w art. 136 § 2 KKS.
Przysługuje - oprócz finansowych organów postępowania przygotowawczego - upoważnionym funkcjonariuszom Policji, upoważnionym funkcjonariuszom Straży Granicznej oraz upoważnionym funkcjonariuszom Żandarmerii Wojskowej (§ 2 pkt 4-6 rozporządzenia)
Postępowanie mandatowe i nałożenie w jego ramach grzywny za wykroczenie skarbowe w drodze mandatu karnego nie wymaga uprzedniego wszczęcia procesu karnego skarbowego. W świetle aktualnego brzmienia art. 136 § 1 infine KKS nie można mieć wątpliwości co do tego, że ewentualne wszczęcie postępowania przygotowawczego w sprawie o wykroczenie skarbowe nie stanowi przeszkody w nałożeniu grzywny w drodze mandatu karnego.
W procesie karnym skarbowym przewiduje się dwa rodzaje mandatów karnych, na podstawie których nakłada się grzywnę za wykroczenie skarbowe, a mianowicie:
mandat karny wydawany ukaranemu po uiszczeniu kary grzywny bezpośrednio na ręce organu, który ją nałożył; ten rodzaj mandatu określa się mianem gotówkowego; dopuszczalność wydania mandatu karnego gotówkowego została wąsko zakreślona w ustawie, przewiduje się bowiem jego wydanie wyłącznie w stosunku do osób czasowo przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub nie-mających stałego miejsca zamieszkania albo stałego miejsca pobytu (art. 138 § 2 KKS) oraz osób wprawdzie stale przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jednak czasowo opuszczających to terytorium (art. 138 § 3 KKS); analizowane rozwiązanie służy zagwarantowaniu efektywnej represji karnej i uiszczenia nałożonej przez organ postępowania przygotowawczego grzywny w sytuacjach, w których wyegzekwowanie mandatu karnego kredytowanego mogłoby natrafiać trudności; mandat gotówkowy staje się prawomocny z chwilą uiszczenia grzywny organowi postępowania przygotowawczego, który ją nałożył;
mandat karny kredytowany, wydawany za potwierdzeniem odbioru ukaranemu, na którym spoczywa obowiązek uiszczenia nałożonej grzywny w terminie 7 dni; ta forma mandatu karnego stanowi regułę w procesie karnym skarbowym; mandat karny kredytowany z chwilą pokwitowania jego odbioru zyskuje cechę prawomocność
Upoważniony organ postępowania przygotowawczego lub jego przedstawiciel, wymierzając karę grzywny w drodze mandatu karnego, jest zobowiązany do określenia wykroczenia skarbowego zarzucanego sprawcy oraz pouczenia o warunkach dopuszczalności postępowania mandatowego, a przede wszystkim o skutkach prawnych braku zgody na przyjęcie mandatu karnego. Udzielenie pouczenia w tej ostatniej kwestii sprowadza się do poinformowania o treści art. 139 KKS, przewidującego - w sytuacji braku wymaganej w przepisach zgody sprawcy - rozpoznanie sprawy na zasadach ogólnych (§ 1 powołanego przepisu), a ponadto możliwość - zwłaszcza gdy sprawca wykroczenia skarbowego przebywa stale za granicą albo gdy nie można ustalić jego miejsca zamieszkania lub pobytu w kraju - tymczasowego zajęcia mienia ruchomego sprawcy, w szczególności przedmiotów zagrożonych przepadkiem. Warto przy tej okazji odnotować, że jeśli w terminie 7 dni od daty dokonania tymczasowego zajęcia nie zostanie wydane postanowienie o zabezpieczeniu, tymczasowe zajęcie upada ipso iure (art. 295 § 4 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). W przypadku wydania mandatu karnego kredytowanego pouczenie powinno dodatkowo obejmować informację o obowiązku uiszczenia nałożonej kary grzywny w terminie 7 dni od daty przyjęcia mandatu oraz o skutkach jego niedopełnienia (art. 138 § 5 KKS), polegających na wszczęciu egzekucji w trybie określonym przepisami postępowania egzekucyjnego w administracji (art. 187 § 2 KKS), bez potrzeby kierowania sprawy do sądu. Należy zaznaczyć, że pouczenie nie może przybierać formy, która stanowiłaby przejaw wywierania presji na sprawcę wykroczenia skarbowego
Nadzór nad postępowaniem mandatowym prowadzonym przez finansowe organy postępowania przygotowawczego albo Straż Graniczną lub Policję należy do ministra właściwego do spraw finansów publicznych, natomiast nad postępowaniem mandatowym, które prowadzi Żandarmeria Wojskowa, nadzór sprawuje Minister Obrony Narodowej. W ramach sprawowanego nadzoru właściwi ministrowie korzystają jedynie z instrumentów o charakterze administracyjnym, które mogą przybrać formę żądania sprawozdań, domagania się określonych szkoleń lub udzielenia wyjaśnień dotyczących konkretnych postępowań
Uchylenie prawomocnego mandatu karnego
Przyczynę uchylenia prawomocnego mandatu karnego stanowi uchybienie polegające na nałożeniu kary grzywny w drodze mandatu karnego za czyn niebędący czynem zabronionym, jako wykroczenie skarbowe (art. 140 § 1 KKS). Przedstawione uchybienie może wynikać z pociągnięcia do odpowiedzialności karnej w trybie mandatowym za czyn, który jest prawnie irrelewantny z punktu widzenia norm szeroko rozumianego prawa karnego materialnego albo za czyn wypełniający znamiona wykroczenia pospolitego, przestępstwa lub przestępstwa skarbowego. Przyjmując inną perspektywę, można stwierdzić, że uchylenia mandatu karnego w postępowaniu karnym skarbowym nie determinuje ani fakt, iż czyn stanowiący wykroczenie skarbowe, w związku z którym wydano mandat karny, należało zakwalifikować na podstawie innego przepisu penalizującego wykroczenie skarbowe niż wskazany przez organ procesowy, ani też brak upoważnienia organu postępowania przygotowawczego lub jego przedstawiciela do wydania mandatu karnego. Nie wymaga również uchylenia mandatu karnego uchybienie polegające na wymierzeniu kary grzywny w wysokości przekraczającej granicę dopuszczalnej grzywny, jaką można wymierzyć w trybie mandatowym. W ostatniej z opisanych sytuacji ukarany może dochodzić roszczeń przeciwko Skarbowi Państwa na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu
Postępowanie w przedmiocie uchylenia prawomocnego mandatu jest
inaugurowane na wniosek ukaranego lub z urzędu. Ponieważ uchylenie do
tyczy decyzji procesowej posiadającej cechę prawomocności, wniosek inicjujący postępowanie sądowe w tej kwestii należy uznać za nadzwyczajny
środek zaskarżenia, tyle że odnoszący się do decyzji wydanej przez organ niesądowy
Uprawnienie ukaranego podlega ograniczeniu w drodze zakreślenia siedmiodniowego terminu zawitego, w którym wniosek może zostać złożony, biegnącego od daty uprawomocnienia się mandatu, a więc od chwili uiszczenia grzywny nałożonej mandatem gotówkowym lub od daty przyjęcia (za pokwitowaniem odbioru) mandatu kredytowanego. W razie uchybienia ustalonemu terminowi wniosek ukaranego nie wywołuje skutków prawnych (art. 120 § 2 KPK w zw. z art. 113 KKS). Zawity charakter analizowanego terminu przesądza o możliwości jego przywrócenia przez sąd właściwy do rozpoznania wniosku o uchylenie prawomocnego mandatu karnego. Wychodząc od spostrzeżenia, że wniosek o uchylenie mandatu karnego nie należy do kategorii środków odwoławczych (zwyczajnych lub nadzwyczajnych), trzeba przyjąć, że z jego wniesieniem nie wiąże się obowiązywanie zakazu reformationis in peius (arg. ex art. 434, 443 KPK wzw.zart. 113 § 1 KKS)
Regułę stanowi orzekanie w przedmiocie uchylenia prawomocnego mandatu karnego przez sąd rejonowy, w którego okręgu został on wydany (art. 140 § 2 KKS w zw. z art. 115 § 2 KKS). Odchylenie od tej reguły dotyczy sytuacji, w której ukaranym jest żołnierz w czynnej służbie wojskowej, kiedy o uchyleniu decyduje wojskowy sąd garnizonowy (art. 116 § 2 KKS). Sąd orzeka jednosobowo na posiedzeniu (art. 140 § 2 zd. 2 KKS i art. 30 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS), w którym może uczestniczyć ukarany, organ, który nałożył karę grzywny w drodze mandatu karnego, albo przedstawiciel tego organu oraz ujawniony interwenient (art. 140 § 2 zd. 3 KKS). Wymienione podmioty powinny być zawiadomione o czasie i miejscu posiedzenia sądu (art. 117 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS), podczas którego mogą składać oświadczenia oraz wnioski w formie ustnej lub na piśmie (art. 116 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). W celu ustalenia podstaw do uchylenia prawomocnego mandatu karnego sąd może zarządzić czynności sprawdzające.
W wyniku rozpoznania wniosku o uchylenie prawomocnego mandatu karnego sąd wydaje postanowienie o uchyleniu lub odmowie uchylenia mandatu karnego. Pierwsza z wymienionych decyzji zapada w razie stwierdzenia opisanej wyżej przyczyny uchylenia prawomocnego mandatu karnego. W pozostałych wypadkach sąd odmawia uchylenia mandatu karnego. Przyjęcie w ustawie możliwości udziału wymienionych powyżej podmiotów w posiedzeniu w przedmiocie uchylenia mandatu karnego skłania do wyrażenia aprobaty dla poglądu, że rozstrzygnięcie negatywne w tej kwestii powinno zapaść nie tylko w postępowaniu zainaugurowanym na wniosek ukaranego, ale także w postępowaniu wszczętym z urzędu (T. Grzegorczyk, Komentarz, s. 470). Postanowienia o uchyleniu lub odmowie uchylenia prawomocnego mandatu karnego nie podlegają zaskarżeniu (arg. ex art. 459 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS)
Jeżeli uchybienie stanowiące podstawę uchylenia prawomocnego mandatu karnego polega na nałożeniu kary grzywny za czyn, który nie stanowi czynu zabronionego w świetle obowiązującego prawa, sąd, uchylając mandat karny, powinien nakazać podmiotowi, na którego rachunek bankowy lub do którego kasy wpłacono grzywnę, niezwłoczny zwrot ukaranemu kwoty, która została przez niego uiszczona. Odmiennie przedstawiają się konsekwencje uchylenia prawomocnego mandatu karnego z powodu uchybienia sprowadzającego się do nałożenia kary grzywny w procesie karnym skarbowym za czyn wyczerpujący znamiona przestępstwa skarbowego, przestępstwa powszechnego lub wykroczenia powszechnego. W naświetlonej konfiguracji procesowej zasadniczym skutkiem uchylenia mandatu karnego jest rozpoznanie sprawy na zasadach ogólnych według przepisów regulujących postępowanie o czyny zabronione należące do kategorii, pod którą w rzeczywistości podpada czyn, w związku z którym wydano mandat karny (art. 140 § 4 KKS). Dodatkowym skutkiem jest zatrzymanie ex legę uiszczonej przez ukaranego grzywny do czasu zakończenia postępowania - bez konieczności wydania decyzji w tej kwestii -jako zabezpieczenia majątkowego grożących mu kar, środków karnych lub innych środków oraz kosztów postępowania (art. 140 § 3 KKS).
Postępowanie w przedmiocie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności (faza negocjacyjna postępowania w przedmiocie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności)
Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności zostało wprowadzone po raz pierwszy do procedury karnej skarbowej w drodze ustawy karnej skarbowej z 2.8.1926 r. (Dz.U. Nr 105, poz. 609)
Na wyeksponowanie zasługuje przede wszystkim konsensualny charakter tworzącego analizowaną instytucję szczególnego trybu procedowania, o którym świadczy dopuszczalność rozstrzygnięcia sprawy karnej skarbowej na kanwie porozumienia zawartego pomiędzy finansowymi organami postępowania przygotowawczego i sprawcą, opartego na zasadzie do uł des. Motywem przewodnim tej koncepcji normatywnej jest - podobnie jak w przypadku postępowania mandatowego - pragmatyczny zamysł odciążenia wymiaru sprawiedliwości od spraw drobniejszych, zalegających w sądach w wyniku stosowania tradycyjnych, długotrwałych procedur. Nieodzowne staje się zaznaczenie, że wzgląd na odformalizowanie i usprawnienie procesu karnego skarbowego za pośrednictwem dobrowolnego poddania się odpowiedzialności nie przysłonił kompensacyjnej funkcji prawa karnego skarbowego, której realizacja została zagwarantowana poprzez nałożenie na sprawcę, korzystającego z dobrodziejstw analizowanej instytucji, obowiązku wyrównania uszczerbku w sferze publicznoprawnej, wynikającego z popełnienia czynu zabronionego
Kwintesencję dobrowolnego poddania się odpowiedzialności rozpatrywanego w kategoriach szczególnego trybu postępowania stanowią określone modyfikacje przebiegu procesu karnego skarbowego w stosunku do postępowania zwyczajnego.
Struktura postępowania szczególnego w kwestii dobrowolnego poddania się odpowiedzialności obejmuje dwie - wyodrębnione w ustawie -fazy. Na pierwszą z nich składają się negocjacje prowadzone ze sprawcą przez finansowy organ postępowania przygotowawczego, których zwieńczeniem może być wystąpienie do sądu z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności (faza negocjacyjna). Drugą fazę wypełnia postępowanie przed sądem, zmierzające do zweryfikowania porozumienia zawartego w fazie negocjacyjnej i do wydania końcowego rozstrzygnięcia w kwestii dobrowolnego poddania się odpowiedzialności wyodrębnione fazy zostaną poniżej kolejno zanalizowane.
Faza negocjacyjna postępowania - wniosek sprawcy o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności:
Zainauaurowanie postępowania w kwestii dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, równoznaczne z rozpoczęciem pierwszej fazy tego postępowania, następuje na podstawie wniosku sprawcy przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Sprawca może wystąpić ze wskazanym wnioskiem zarówno w postępowaniu prowadzonym przez finansowy organ postępowania przygotowawczego, jak i w postępowaniu prowadzonym przez inny organ tyle że w tym ostatnim wypadku złożenie wniosku implikuje przekazanie sprawy o wykroczenie skarbowe lub przestępstwo skarbowe finansowemu organowi postępowania przygotowawczego w celu przeprowadzenia postępowania negocjacyjnego (art. 134 § 4 w zw. z art. 142 § 1 KKS
Pojęcie „sprawcy", będącego osobą legitymowaną do wystąpienia z wnioskiem o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności należy definiować poprzez odwołanie się do wszelkich postaci sprawstwa określonych w art. 9 KKS, a w przy padku spraw o przestępstwa skarbowe również form zjawiskowych popełnienia czynu zabronionego w postaci podżegania i pomocnictwa oraz formy stadialnej w postaci usiłowania. Spraw ca inicjujący postępowanie w kwestii dobrowolnego poddania się odpowiedzialności korzy sta z uprawnień przysługujących podejrzanemu, w tym rzecz jasna z domniemania niewinności i prawa do obrony (art. 142§ 5 KKS). Należy zaznaczyć, że wniosek o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności może zostać złożony przez sprawcę przed skierowaniem przeciwko niemu postępowania karnego, a zatem przed przedstawieniem zarzutów w sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe
Na organach prowadzących postępowanie przygotowawcze spoczywa obowiązek pouczenia sprawcy o uprawnieniu do złożenia wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności (art. 142 § 2 KKS oraz art. 16 § 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 i art. 114 § 2 KKS), chyba że rozpoznanie i rozstrzygnięcie sprawy w analizowanym postępowaniu szczególnym byłoby niedopuszczalne ze względu na zagrożenie przestępstwa lub wykroczenia skarbowego inną karą niż grzywna lub popełnienie czynu w warunkach uzasadniających obostrzenie kary {arg. ex art. 17 KKS). Pouczenie o prawie do złożenia wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności powinno nastąpić przed pierwszym przesłuchaniem, co oznacza obowiązek jego udzielenia po ogłoszeniu postanowienia o przedstawieniu zarzutów lub poinformowaniu o treści zarzutu, a przed przesłuchaniem określonej osoby w charakterze podejrzanego
Wniesienie aktu oskarżenia w sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, w której dopuszczalne jest zastosowanie instytucji dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, bez uprzedniego pouczenia sprawcy o prawie do złożenia wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności może prowadzić do zwrotu sprawy przez sąd na podstawie art. 345 § 1 w zw. z art. 339 § 3 pkt 4 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS w celu usunięcia braku wynikającego z nieudzielenia pouczenia.
Złożenie wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności może nastąpić jedynie do momentu wniesienia aktu oskarżenia do sądu. Podany termin należy do kategorii terminów prekluzyjnych, co wyklucza możliwość jego przywrócenia. Wniosek złożony z naruszeniem terminu nie wywołuje skutków procesowych. Odrodzenie prawa do złożenia przedmiotowego wniosku jest możliwe pod warunkiem zwrotu sprawy przez sąd do uzupełnienia postępowania przygotowawczego (art. 345 w zw. z art. 339 § 3 pkt 4 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).
Wniosek o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności może zostać złożony na piśmie lub ustnie do protokołu (art. 142 § 4 zd. 1 KKS). Biorąc pod uwagę konsekwencje, jakie pociąga za sobą wystąpienie z takim wnioskiem, należy przyjąć, że regułą powinno być jego osobiste złożenie przez sprawcę. Odchylenia od sformułowanej reguły są podyktowane względami gwarancyjnymi związanymi z przedstawicielstwem ustawowym po stronie biernej. Przedstawiciel ustawowy może złożyć wniosek o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności w imieniu sprawcy, który wprawdzie ukończył 17 lat, ale jest osobą małoletnią (art. 142 § 3 KKS) lub ubezwłasnowolnioną (art. 76 KPK w zw. żart. 113 § 1 KKS).
Do wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedział- 1083 ności sprawca jest zobowiązany dołączyć dowody wykonania czynności określonych w art. 143 § 1-3 KKS, stanowiących warunki brzegowe (wstępne), od których spełnienia zależy skuteczność składanego wniosku. Do warunków tych należą:
uiszczenie należności publicznoprawnej, jeżeli w związku z przestępstwem skarbowym lub wykroczeniem skarbowym nastąpiło uszczuplenie tej należności, chyba że do chwili zgłoszenia wniosku ta wymagalna należność została w całości uiszczona (art. 143 § 1 pkt 1 KKS); warunek ten jest wy razem dążenia do wyrównania uszczerbku finansów ego wy rządzonego przestępstwem skarbowym lub wykroczeniem skarbowym:
wpłacenie tytułem kary grzywny kwoty odpowiadającej co najmniej jednej trzeciej minimalnego wynagrodzenia, a za wykroczenie skarbowe - kwoty odpowiadającej co najmniej jednej dziesiątej tego wynagrodzenia (art. 143 § 1 pkt 2 KKS): przyjąć należy, że podstawę ustaleń co do kwoty, jaka w inna być uiszczona tytułem kary grzyw ny, stanów i minimalne wy nagrodzenie z daty zgłoszenia wniosku;
uiszczenie co najmniej zryczałtowanej równowartości kosztów postępowania (art. 143 § 1 pkt 3 KKS); rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 8.12.2005 r. w sprawie wysokości zryczałtowanych kosztów postępowania związanych ze zgłoszeniem wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpow iedzialności w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe (Dz.U. Nr 244, poz. 2074) określa wysokość tych kosztów w sprawach o przestępstwa skarbowe na jedną dziesiątą minimalnego wynagrodzenia, natomiast w sprawach o wykroczenia skarbowe na jedną dwunastą minimalnego wynagrodzenia;
wyrażenie zgody na przepadek przedmiotów, jeżeli przepisy niniejszego kodeksu przewidują jego obligatoryjne orzeczenie, a w razie niemożności złożenia takich przedmiotów uiszczenie kwoty stanowiącej ich równowartość (art. 143 § 2 KKS); jeżeli orzeczenie przepadku przedmiotów ma charakter fakultatywny, wymagania stawiane sprawcy ulegają złagodzeniu, przysługuje mu bowiem uprawnienie do ograniczenia zakresu zgody na przepadek przedmiotów, do niektórych z nich, a nawet do złożenia wniosku o całkowite zaniechanie orzekania przepadku przedmiotów; w ostatniej z naświetlonych sytuacji niemożność złożenia przedmiotów, których przepadek mógłby zostać orzeczony również powoduje, że w to miejsce sprawca jest zobowiązany uiścić ich równowartość pieniężną, przy czym możliwe jest jej ograniczenie do kwoty odpowiadającej wartości tylko niektórych przedmiotów zagrożonych przepadkiem; w analizowanym wypadku wchodzi także w rachubę wystąpienie przez sprawcę z wnioskiem o całkowite zaniechanie orzekania obowiązku uiszczenia równowartości pieniężnej przedmiotów zagrożonych przepadkiem (art. 143 § 3 KKS ; uiszczenie równowartości pieniężnej jest wykluczone, gdyby miało odnosić się do przedmiotów zagrożonych przepadkiem, których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przewóz, przenoszenie lub przesyłanie jest zabronione (art 143 § 4 w zw. z art. 29 pkt 4 KKS); wymóg zgody na przepadek przedmiotów lub uiszczenia ich równowartości pieniężnej odpada w sytuacji uiszczenia przez sprawcę, przy złożeniu wniosku o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, należności publicznoprawnej dotyczącej przedmiotów zagrożonych przepadkiem,
chyba że należność ta jest niewspółmiernie niska do kwoty równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów albo Przepadek dotyczy wy
mienionych powyżej przedmiotów, określonych w art. 29 pkt 4 KKS
lub przedmiotów specjalnie przysposobionych do popełnienia czynu
zabronionego (art. 143 § 5 w zw. z art. 31 § 3 pkt 2 KKS).
Niedopełnienie któregokolwiek z wymienionych warunków należy uznać za brak w zakresie wymagań formalnych wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, podlegający usunięciu w trybie określonym w art. 143a kks.
Wniosek sprawcy o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności podlega kontroli finansowego organu postępowania przygotowawczego pod kątem spełnienia wymagań formalnych. Kontrola obejmuje sprawdzenie zarówno warunków szczególnych wniosku, które zostały przedstawione wyżej (zob. art. 142 § 4 zd. 2 i art. 143 § -3 KKS) jak i ogólnych wymagań formalnych pisma procesowego, jeżelii wniosek został przez sprawcę złożony w formie pisemnej (art. 119 § 1 KPK w zw. z art 113 § 1 KKS) W razie stwierdzenia braków formalnych wniosku finansowy organ postępowania przygotowawczego wzywa sprawcę do ich usunięcia w terminie 7 dni. Wezwanie wymaga wydania zarządzenia (art. 93 § 2 i 3 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS), które należy doręczyć wnoszącemu pismo z pouczeniem o skutkach nieusunięcia braku, a więc o implikacji w postaci bezskuteczności złożonego wniosku (art. 143a § 2 zd. 2 KKS). Stwierdzając bezskuteczność wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, finansowy organ postępowania przygotowawczego wydaje zarządzenie, które nie podlega zaskarżeniu zażaleniem (arg. a contr ario ex art. 466 i 459 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Skutek zawitości wynikający z uchybienia 7-dniowemu terminowi do usunięcia braków wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności stanowi kryterium, na podstawie którego analizowany termin można zaliczyć do kategorii terminów zawitych.
Uzupełnienie wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności w terminie 7 dni pociąga za sobą skutki ex tunc, sprawia bowiem, iż wniosek wywołuje skutki od dnia jego pierwotnego wniesienia (art. 143a § 2 zd. 1 KKS).
Wniosek sprawcy o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności może zostać cofnięty. Cofnięcie wniosku jest oświadczeniem woli sprawcy, obejmującym odstąpienie od inicjatywy zmierzającej do rozstrzygnięcia jego odpowiedzialności za przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe w drodze dobrowolnego poddania się odpowiedzialności. Może ono być złożone na piśmie lub ustnie do protokołu (art. 116 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Jeżeli pisemne cofnięcie wniosku, nie odpowiada wymaganiom formalnym, usunięcie braków formalnych następuje w trybie określonym w art. 120 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS. W razie skutecznego cofnięcia wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności sprawca traci prawo jego ponownego złożenia w sprawie o ten sam czyn zabroniony, którego dotyczył uprzednio złożony wniosek (art. 143a § 2 KKS)
Uprawnienie do cofnięcia wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności jest ograniczone w dwojaki sposób. Z jednej strony, przewiduje się, że cofnięcie wniosku jest niedopuszczalne przed upływem miesiąca od dnia jego złożenia. Z drugiej strony, ustawa zakłada, że analizowane uprawnienie może być wykorzystane najpóźniej do czasu wniesienia do sądu wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności (art. 144 § 1 KKS)
Cofnięcie przez sprawcę wniosku o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności jest całkowicie wykluczone, jeżeli w terminie miesiąca od jego złożenia finansowy organ postępowania przygotowawczego zakończył fazę negocjacyjną, występując do sądu z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Cofnięcie wniosku dokonane w sytuacji istnienia przedstawionych ograniczeń jest bezskuteczne, co oznacza, że postępowanie w przedmiocie dobrowolnego podania się odpowiedzialności toczy się nadal, na podstawie uprzednio złożonego przez sprawcę wniosku. W tej kwestii za wy starczające należy uznać stwierdzenie przez finansowy organ postępowania przygotowawczego okoliczności powodującej, iż cofnięcie nie wywołuje skutków prawnych.
Uiszczone przez sprawcę kwoty podlegają z mocy prawa - bez konieczności wydawania postanowienia w tej kwestii - zatrzymaniu do zakończenia postępowania jako zabezpieczenie grożących mu kar, środków karnych lub innych środków oraz kosztów postępowania (art. 144 § 3 KKS)
Ponieważ w konsekwencji skutecznego cofnięcia wniosku jego rozpoznanie jest niedopuszczalne, należy uznać, że w rozpatrywanej konfiguracji procesowej finansowy organ postępowania przygotowawczego wydaje postanowienie o pozostawieniu wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności bez rozpoznania
Faza negocjacyjna - rozpoznanie wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności:
W razie złożenia przez sprawcę wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności finansowy organ postępowania przygotowawczego może zamiast wniesienia aktu oskarżenia wystąpić niezwłocznie do sądu z wnioskiem o udzielenie takiego zezwolenia albo odmówić wystąpienia z takim wnioskiem. W rozpatrywanym zakresie uprawnienia organu procesowego znamionuje swoista „asymetryczność". Wymóg „niezwłoczności" wniesienia przez organ finansowy wniosku o udzielenie przez sąd zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności należy odczytywać funkcjonalnie, zauważając, że przestrzeń czasową, dzielącą moment złożenia przez sprawcę wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności i skierowanie do sądu wniosku o udzielenie takiego zezwolenia, wypełniają czynności zmierzające do kontroli formalnej wniosku sprawcy oraz negocjacje finansowego organu postępowania przygotowawczego ze sprawcą. Zasadniczym przejawem konsensualnego charakteru analizowanego postępowania szczególnego jest możliwość uzależnienia przez finansowy organ postępowania przygotowawczego wystąpienia do sądu z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności od spełnienia przez sprawcę dodatkowych warunków zakreślonych przez wskazany organ, wykraczających poza zakres obowiązków, stanowiących warunki brzegowe, od których realizacji zależy skuteczność wniosku sprawcy. Sformułowanie takich dodatkowych warunków jest w istocie punktem wyjścia dla przeprowadzenia negocjacji i zawarcia porozumienia pomiędzy sprawcą i finansowym organem postępowania przygotowawczego, co do treści składanego do sądu wniosku, a pośrednio także zapadającego w postępowaniu sądowym wyroku. Negocjacje powinny mieścić się w ramach wyznaczonych z jednej strony przez warunki brzegowe, które wymagają spełnienia przy wniesieniu przez sprawcę wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, z drugiej natomiast strony przez sprecyzowane dalej maksymalne wymagania, jakie mogą być postawione sprawcy.
Dodatkową gwarancję kompensacji uszczerbku finansowego, który wystąpił w sferze publicznoprawnej w wyniku przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, stanów i nałożenie na finansowy organ postępowania przygotowawczego obowiązku uzależnienia złożenia do sądu wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności od uiszczenia w całości uszczuplonej należności publicznoprawnej (art. 146 § 1 KKS)
Dodatkowe warunki stawiane sprawcy przez finansowy organ postępowania przygotowawczego mogą wiązać się z uzależnieniem wystąpienia do sądu z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności od:
uiszczenia tytułem kary grzywny dodatkowej kwoty, nieprzekraczającej jednak łącznie z kwotą już wpłaconą wysokości połowy sumy odpowiadającej górnej granicy ustawowego zagrożenia za dany czyn zabroniony (art. 146 § 2 pkt 1 KKS); w przypadku wykroczeń skarbowych, określając maksimum wymagań, które w analizowanym zakresie mogą być stawiane sprawcy, należy za punkt odniesienia przyjąć górną granicę grzywny dla czynów należących do omawianej kategorii, odpowiadającą dwudziestokrotności minimalnego wynagrodzenia (art. 48 § 1 KKS); sprawa jest nieco bardziej skomplikowana w przypadku przestępstw skarbowych, w tym wypadku bowiem maksimum wymagań stanowi kwota, która łącznie z już uiszczoną przez sprawcę - tytułem kary grzywny - kwotą, odpowiada iloczynowi połowy liczby stawek dziennych grzywny, jaką jest zagrożone dane przestępstwo skarbowe i ustalonej przez organ procesowy wysokości jednej stawki dziennej (w granicach od jednej trzydziestej minimalnego wynagrodzenia do czterystukrotności tej ułamkowej kwoty - art. 23 § 3 KKS);
wyrażenia zgody na przepadek przedmiotów nieobjętych wnioskiem sprawcy o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, a w razie niemożności ich złożenia - od uiszczenia równowartości pieniężnej tych przedmiotów (art. 146 § 2 pkt 2 KKS); uiszczenie równowartości pieniężnej jest wykluczone, gdyby miało zastępować złożenie przedmiotów, których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przewóz, przenoszenie lub przesyłanie jest zabronione jako przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe (art. 146 § 2 pkt 1 KKS);
uiszczenia pozostałych kosztów postępowania (art. 146 § 2 pkt 3 KKS); odwołując się do reguł wykładni funkcjonalnej i systemowej, analizowany warunek należy łączyć z kosztami postępowania poprzedzającego sformułowanie żądania ich dodatkowego uiszczenia, jeżeli przekroczyły one zryczałtowaną równowartość kosztów postępowania uiszczoną przy złożeniu wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności
Przed określeniem rodzaju, czasu i sposobu wykonania spoczywających na sprawcy lub nałożonych na niego obowiązków finansowy organ postępowania przygotowawczego powinien wysłuchać sprawcę, a jeżeli jest on niepełnoletni, jego przedstawiciela ustawowego (art. 146 § 3 KKS)
Uznając w wyniku przeprowadzonych negocjacji, że zachodzą podstawy do złożenia do sądu wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, finansowy organ postępowania przygotowawczego przystępuje niezwłocznie do jego sporządzenia. Odwołując się do wykładni językowej art. 145 § 1 KKS, można stwierdzić, że wniosek o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności stanowi czynność zastępującą akt oskarżenia, jako podstawową skargę inicjującą postępowanie sądowe w kwestii rozstrzygnięcia odpowiedzialności karnej skarbowej, jest zatem surogatem aktu oskarżenia. Ustalone znaczenie analizowanego wniosku uwidacznia się w obrębie jego struktury treściowej (art. 145 § 2 i 3 KKS) poprzez wyraźną zbieżność poszczególnych jej elementów z wymaganiami w zakresie treści aktu oskarżenia
Na strukturę treściową wniosku o udzielenie przez sąd zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności składają się:
imię i nazwisko sprawcy oraz inne dane określające jego tożsamość,
dokładne określenie czynu zarzucanego sprawcy ze wskazaniem czasu, miejsca, sposobu i okoliczności jego popełnienia, a zwłaszcza wysokości uszczuplonej lub narażonej na uszczuplenie należności publicznoprawnej,
wskazanie przepisów Kodeksu, pod które zarzucany czyn podpada,
dokładne określenie wykonanych przez sprawcę obowiązków, o których mowa w art. 143 § 1-3 KKS,
wskazanie sądu właściwego do udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności (art. 145 § 2 KKS).
Powinno obejmować sprecyzowanie zarówno obowiązków, którym sprawca powinien był uczynić zadość, składając wniosek o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, jak i dodatkowych obowiązków, które sprawca spełnił realizując warunki porozumienia wypracowanego w fazie negocjacyjnej przed finansowym organem postępowania przygoto-wawczegoiW treści wniosku finansowy organ postępowania przygotowawczego określa kwotowe sumę, którą sprawca uiścił tytułem kary grzywny.
Możliwość ograniczenia uzasadnienia wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności do dwóch kwestii, z których pierwszą stanowi wskazanie dowodów świadczących o tym, że wina sprawcy i okoliczności popełnienia czynu nie budzą wątpliwości. Ważne staje się podkreślenie, że ustawa nie przewiduje warunku w postaci przyznania się sprawcy do winy. Trzeba jednak przyjąć, że w wypadku braku wyjaśnień, w których sprawca przyznawałby się do popełnienia czynu, na organie finansowym spoczywa obowiązek dokonania szczególnie wnikliwej i ostrożnej oceny zebranego materiału dowodowego, co powinno znaleźć odzwierciedlenie w uzasadnieniu skierowanego do sądu wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności
Druga z kwestii, do których można zawęzić uzasadnienie analizowanego wniosku, łączy się z obowiązkiem wykazania, że udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności stanowi wystarczającą reakcję na przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, zwłaszcza z punktu widzenia zaspokojenia interesu finansowego Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub innego uprawnionego podmiotu. Realizację przedstawionych wymagań dotyczących treści uzasadnienia należy uznać za niezbędną dla zagwarantowania rozstrzygnięcia przez sąd kwestii odpowiedzialności karnej określonej osoby w analizowanym trybie szczególnym w sposób odpowiadający prawdzie i poczuciu sprawiedliwości.
Z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności należy przesłać sądowi cały materiał zgromadzony w postępowaniu poprzedzającym złożenie wniosku wraz z załącznikami, pod postacią np. dokumentów lub dowodów rzeczowych (art. 145 § 4 KKS). Finansowy organ postępowania przygotowawczego jest zobowiązany zawiadomić sprawcę o wniesieniu do sądu wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, a jeżeli sprawca nie uzyskał jeszcze pełnoletności, również jego przedstawiciela ustawowego (art. 145 § 5 KKS)
Druga spośród wymienionych na wstępie alternatywnych decyzji, do których wydania może dojść w konsekwencji rozpoznania wniosku sprawcy o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, ma charakter negatywny i przyjmuje formę postanowienia o odmowie wystąpienia do sądu z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Decyzja tej treści powinna zapaść w razie niespełnienia przez sprawcę chociażby jednego z warunków brzegowych określonych w art. 143 § 1-3 KKS lub niewykonania dodatkowych obowiązków nałożonych przez finansowy organ postępowania przygotowawczego, stosujący art. 146 § 2 KKS, albo ujawnienia okoliczności wyłączającej dopuszczalność udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, ustalonej w przepisach materialnego prawa karnego skarbowego (art. 17 § 2 KKS) przyczyn negatywnego rozstrzygnięcia w przedmiocie wniosku sprawcy o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności należy ponadto zaliczyć pojawienie się wątpliwości co do winy lub okoliczności popełnienia czynu zabronionego, którego dotyczy wniosek albo ustalenie, że w konkretnym układzie procesowym pociągnięcie do odpowiedzialności w analizowanym trybie nie stanowi wystarczającej reakcji na przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe.
W razie wydania negatywnej decyzji w przedmiocie wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności niezbędne jest wyczerpujące podanie powodów nieuwzględnienia wniosku sprawcy, a zatem skrupulatne wyjaśnienie podstawy faktycznej postanowienia, a także wskazanie przesłanek prawnych jego wydania
Na postanowienie odmawiające wniesienia wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności przysługuje zażalenie do organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego, o czym należy sprawcę pouczyć (art. 147 KKS). Organ II instancji dysponuje uprawnieniami charakterystycznymi dla rewizyjnego modelu kontroli odwoławczej, ma zatem prawo uchylić lub utrzymać w mocy zaskarżone orzeczenie. Uchylenie postanowienia o odmowie wniesienia wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności pociąga za sobą konieczność wydania rozstrzygnięcia wtórnego, na mocy którego sprawa podlega przekazaniu finansowemu organowi postępowania przygotowawczego w celu ponownego rozważenia kwestii podstaw do wystąpienia do sądu z omawianym wnioskiem. Utrzymanie w mocy postanowienia o odmowie wystąpienia do sądu z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności oznacza wyczerpanie toku instancji zażaleniowej i uzyskanie przez zaskarżoną decyzję atrybutu prawomocności. Zasadniczą konsekwencją uprawomocnienia się negatywnej decyzji w kwestii wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności jest powrót do sytuacji sprzed złożenia tego wniosku, oznaczający w istocie kontynuację postępowania przygotowawczego w danej sprawie. W analizowanej konfiguracji procesowej następuje ponadto zatrzymanie z mocy prawa kwot wpłaconych przez sprawcę tytułem grzywny i kosztów procesu w celu zabezpieczenia grożących sprawcy kar. środków karnych i innych środków oraz kosztów postępowania (art. 147 zd. 2 KKS).
Faza sądowa postępowania w kwestii dobrowolnego poddania się odpowiedzialności
Do zainaugurowania postępowania sądowego w trybie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności dochodzi - zgodnie z zasadą skargowości (art. 14 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS) - na podstawie skargi, która w analizowanym postępowaniu szczególnym przybiera postać wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności.
W I instancji wniosek o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności rozpoznaje sąd rejonowy albo wojskowy sąd garnizonowy, a w sprawach o przestępstwa skarbowe popełnione przez żołnierz) posiadających stopień majora i wyższy (art. 115 § 2 i art. 654 § 1 pkt 1 KPK w zw. z art. 115 § 3 KKS) wojskowy sąd okręgowy. W zakresie właściwości miejscowej sądu należy odwołać się do kryteriów sprecyzowanych w art. 31 KPK (w zw. z art. 113 § 1 KKS)
Sąd rozpoznaje analizowany wniosek na posiedzeniu w składzie jednoosobowym. Sprawcy oraz jego obrońcy, a także - w określonych wypadkach (zob. art. 142 § 3 KKS) -jego przedstawicielowi ustawowemu przysługuje bezwzględne uprawnienie do wzięcia udziału w posiedzeniu sądu. co oznacza, że wymienione podmioty należy powiadomić o czasie i miejscu posiedzenia (art. 148 § 3 zd. 1 KKS i art. 117 § 1 KPK w zw. żart. 113 § 1 KKS). Nieusprawiedliwione niestawiennictwo wskazanych uczestników postępowania prawidłowo zawiadomionych o posiedzeniu nie stoi na przeszkodzie procedowaniu nad wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności (art. 148 § 3 KKS). Uregulowanie kwestii uczestnictwa w analizowanym posiedzeniu finansowego organu postępowania przygotowawczego lub jego przedstawiciela jest podporządkowane innej regule, ponieważ poza sytuacją, w której wskazany organ lub jego przedstawiciel zostaje zobowiązany przez prezesa sądu lub sąd do stawienia się na posiedzeniu, przysługuje im jedynie względne uprawnienie do wzięcia w nim udziału (art. 96 § 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS), co oznacza, że mogą w nim uczestniczyć, jeśli się stawią, nie jest jednak konieczne informowanie ich o czasie i miejscu posiedzenia.
Sąd powinien przystąpić do rozpoznania wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności niezwłocznie, czyli bez zbędnej zwłoki, tak szybko, jak to jest w okolicznościach danej sprawy możliwe. Wymóg niezw tocznego przystąpienia do orzekania przez sąd nie przekreśla bynajmniej kontroli formalnej wniosku skierowanego do sądu przez finansowy organ postępowania przygotowawczego. W tej kwestii znajduje zastosowanie tryb określony w art. 120 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS
W konsekwencji merytorycznego rozpoznania wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności sąd wydaje jedno z następujących alternatywnych rozstrzygnięć:
udziela zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności (art. 148 § 5 KKS); w wyniku noweli do Kodeksu karnego skarbowego z 28.7.2005 r. (Dz.U. Nr 178, poz. 1479), dostosowującej regulację kodeksową do standardów konstytucyjnych (art. 42 ust. 3 Konstytucji RP), omawiane rozstrzygnięcie wymaga zachowania formy wyroku; wyrok udzielający zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności powinien zawierać elementy wyszczególnione w art. 413 § 1 KPK (w zw. z art. 113 § 1 KKS), które podlegają doprecyzowaniu w art. 18 § 1 KKS, przewidującym, że sąd, udzielając zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, orzeka tytułem kary grzywny kwotę uiszczoną przez sprawcę oraz przepadek przedmiotów, przy czym tylko w takich granicach, w jakich sprawca wyraził na to zgodę, a w razie niemożności złożenia przedmiotów w zakresie, w jakim uiścił ich równowartość; ponieważ omawiany wyrok jest wydawany poza rozpraw ą, jego treść udostępnia się publicznie przez złożenie odpisu wyroku na okres 7 dni w sekretariacie, o czym należy uczynić wzmiankę w protokole posiedzenia (art. 418a KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS); odpis wyroku podlega doręczeniu finansowemu organowi postępowania przygotowawczego oraz sprawcy (arg ex. art. 100 § 3 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS); prawomocny wyrok o zezwoleniu na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności nie podlega wpisowi do Krajowego Rejestru Karnego (art. 18 § 2 KKS), co gwarantuje uniknięcie piętna skazania i zachowanie przymiotu niekaralności, mimo rzeczywistego pociągnięcia do odpowiedzialności karnej za przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe;
zwraca sprawę finansowemu organowi postępowania przygotowawczego (art. 148 § 6 KKS); negatywna decyzja sądu w kwestii zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności przybiera formę postanowienia (art. 93 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS); przyczyna wydania decyzji tej treści została ujęta w ustawie mało precyzyjnie poprzez odwołanie się do uznania przez sąd, że nie ma podstaw do uwzględnienia wniosku: wypełniając tę ogólną formułę treścią, należałoby wskazać przede wszystkim okoliczności wymienione w art. 17 § 2 KKS, wyłączające dopuszczalność uwzględnienia wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, niewypełnienie przez sprawcę ciążących na nim lub nałożonych na niego obowiązków w zakresie określonym w art. 143 § 1-3 i w art. 146 § 1 i 2 KKS, a także pojawienie się wątpliwości co do winy sprawcy i okoliczności popełnienia czynu zabronionego; ponadto należy przyjąć, iż brak podstaw do uwzględnienia wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności może wynikać z uznania przez sąd, że propozycja rozstrzygnięcia sprawy karnej skarbowej sformułowana we wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności nie stanowi wystarczającej reakcji na przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe; w kontekście ostatniej z wymienionych okoliczności nieodzowne staje się zaakcentowanie faktu związania sądu treścią odnośnego wniosku; uwzględnienie wniosku przez sąd pociąga za sobą konieczność udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności na warunkach objętych porozumieniem finansowego organu postępowania przygotowawczego ze sprawcą i zaproponowanych we wniosku; sąd nie ma uprawnienia do modyfikowania treści wniosku i uzależnienia jego uwzględnienia np. od spełnienia przez sprawcę dalszych obowiązków; związanie sądu propozycją rozstrzygnięcia sprawy sformułowaną we wniosku stanowi przejaw konsensualnego charakteru instytucji dobrowolnego poddania się odpowiedzialności i oznacza w istocie ograniczenie roli sądu do zatwierdzenia, ewentualnie odmowy zatwierdzenia, propozycji, która została wypracowana w fazie negocjacyjnej, bazującej na porozumieniu pomiędzy finansowym organem postępowania przygotowawczego i sprawcą; w przypadku negatywnego rozstrzygnięcia w przedmiocie wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności uiszczone przez sprawcę kwoty podlegają zatrzymaniu ipso iure do czasu zakończenia postępowania, jako zabezpieczenie grożących mu kar, środków karnych lub innych środków oraz kosztów postępowania (art. 148 § 6 zd. 2 KKS); postanowienie sądu odmawiające uwzględnienia analizowanego wniosku nie podlega zaskarżeniu {arg. a contr ario ex art. 459 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).
decyzje sądu wydawane w analizowanym postępowaniu szczególnym, które nie stanowią orzeczeń in merito. Do takich decyzji należą:
postanowienie o zwrocie sprawy w celu uzupełnienia postępowania; decyzja ta stanowi konsekwencję stwierdzenia przez sąd, że prawidłowe rozpoznanie wniosku i wydanie merytorycznego rozstrzygnięcia nie jest możliwe na skutek niekompletności materiału dowodowego; podstawę tej decyzji stanowi art. 345 § 1 KPK (w zw. z art. 113 § 1 KPK), którego transpozycja na grunt analizowanej konfiguracji procesowej upoważnia do sformułowania tezy, że sąd jest legitymowany do zwrotu sprawy w celu uzupełniania postępowania, jeżeli materiał dowodowy wykazuje istotne braki w zakresie przesłanek decydujących o zezwoleniu na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, uniemożliwiające merytoryczne orzekanie w przedmiocie wniosku złożonego przez finansowy organ postępowania przygotowawczego, a dokonanie niezbędnych czynności przez sąd powodowałoby znaczne trudności; zastrzeżenie uprawnienia do przeprowadzenia fazy negocjacyjnej i złożenia wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności do wyłącznej kompetencji finansowego organu postępowania przygotowawczego posiada zasadnicze znaczenie dla argumentacji wspierającej tezę, że adresatem postanowienia sądu o zwrocie sprawy do uzupełnienia postępowania jest wymieniony organ finansowy; postanowienie wydane na podstawie art. 345 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KPK podlega zaskarżeniu zażaleniem, które przysługuje stronom (art. 345 § 3 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS); uprawomocnienie się analizowanego postanowienia oznacza ustanie zawisłości sprawy przed sądem i cofnięcie postępowania do fazy negocjacyjnej, w której decyzję co do dalszego biegu procesu karnego skarbowego podejmuje finansowy organ postępowania przygotowawczego; 2) postanowienie o umorzeniu postępowania; do wydania tego orzeczenia w analizowanym postępowaniu dochodzi w konsekwencji ujawnienia przez sąd przeszkody procesowej, wynikającej z braku warunku dopuszczalności procesu karnego skarbowego (art. 17 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS); ponieważ analizowane postanowienie zamyka drogę do wydania wyroku, należy uznać, że przysługuje od niego zażalenie (art. 459 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).
Postępowanie odwoławcze w trybie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności jest w zasadzie podporządkowane ogólnym standardom obowiązującym w postępowaniu przed sądem II instancji w sprawach karnych skarbowych. Odchylenia od tego założenia legislacyjnego dotyczą w gruncie rzeczy trzech zagadnień, a mianowicie kwestii składu orzekającego sądu odwoławczego, forum, na którym dochodzi do rozpoznania środka odwoławczego oraz kwestii zakresu kontroli odwoławczej wyroku zezwalającego na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności.
Dwie pierwsze spośród podniesionych kwestii uregulowano w szczególny sposób w art. 149 § 2 KKS, z którego wynika, że sąd rozpoznaje środek odwoławczy w trybie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności na posiedzeniu w składzie jednoosobowym.
Zakresu kontroli odwoławczej dotyczy ograniczenie możliwości uchylenia lub zmiany przez sąd odwoławczy wyroku zezwalającego na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności do sytuacji, w której w zaskarżonym wyroku dopuszczono się uchybienia polegającego na orzeczeniu tytułem kary grzywny kwoty innej niż uiszczona przez sprawcę lub przepadku przedmiotów albo uiszczenia ich równowartości pieniężnej w zakresie nieobjętym zgodą sprawcy (art. 149 § 1 KKS).
Odwołując się do założenia racjonalności ustawodawcy, uznać należy, że ograniczenie zakresu kontroli apelacyjnej, wynikające z art. 149 § 1 KKS, dotyczy wyłącznie względnych przyczyn odwoławczych, co oznacza, że powołany przepis stanowi uregulowanie o charakterze lex specialis tylko w stosunku do unormowania zamieszczonego w art. 438 KPK (w zw. z art. 113 § 1 KKS). W konsekwencji można zatem przyjąć, że analizowane unormowanie nie tamuje drogi do weryfikacji wyroku zezwalającego na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności pod kątem rażących uchybień przepisom prawa, stanowiących bezwzględne przyczyny odwoławcze wymienione w art. 439, 440 i 455 KPK, która finalnie może doprowadzić do zmiany lub uchylenia orzeczenia z innych przyczyn niż wskazane w art. 149 § 1 KKS.
Sąd odwoławczy przeprowadzający kontrolę wyroku o udzieleniu 1098 zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności ma do dyspozycji pełen wachlarz rozstrzygnięć przewidzianych w art. 437 § 1 KPK. W zależności od wyników kontroli sąd wydaje jedno z następujących rozstrzygnięć:
utrzymuje w mocy zaskarżony wyrok; takie rozstrzygnięcie zapada wówczas, gdy sąd I instancji orzekł tytułem grzywny kwotę uiszczoną przez sprawcę oraz przepadek przedmiotów lub uiszczenie ich równowartości pieniężnej w zakresie, w jakim sprawca wyraził zgodę na orzeczenie wskazanych środków represji karnej i nie zachodzi żadna z bezwzględnych przyczyn odwoławczych, determinujących zmianę lub uchylenie zaskarżonego orzeczenia niezależnie od granic środka odwoławczego;
zmienia zaskarżony wyrok; zmiana wyroku wymaga uwzględnienia w orzeczeniu zapadającym w instancji odwoławczej porozumienia zawartego przez finansowy organ postępowania przygotowawczego ze sprawcą, co w praktyce powinno z reguły polegać na dostosowaniu treści wyroku sądu odwoławczego do wysokości kwoty uiszczonej tytułem grzywny przez sprawcę lub do zakresu udzielonej przez sprawcę zgody na orzeczenie przepadku przedmiotów albo uiszczenie ich równowartości pieniężnej;
uchyla zaskarżony wyrok; uchylenie stanowi rozstrzygnięcie pierwotne instancji odwoławczej, na mocy którego wyrok zezwalający na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności przestaje obowiązywać; wydaje się, że choć rozstrzygnięcie wtórne polegające na przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania będzie na tle analizowanej konfiguracji procesowej stanowiło regułę, to nie można całkowicie wykluczyć rozstrzygnięcia w postaci umorzenia postępowania np. w wypadku przewidzianym w art. 439 § 1 pkt 9 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS.
Postępowanie uproszczone (przesłanki postępowania uproszczonego, wyrok zaoczny i jego zaskarżenie)
Postępowanie uproszczone spełnia kluczową rolę w procesie karnym skarbowym ze względu na zakres spraw o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe podlegających rozpoznaniu w tym trybie. Stanowi ono przy tym podstawowy tryb procesu dla spraw o wykroczenia skarbowe, w tych sprawach nie prowadzi się bowiem postępowania w trybie zwyczajnym.
Postępowanie uproszczone zasadza się na jednostopniowej modyfikacji (redukcji formalizmu) przebiegu procesu, polegającej na wprowadzeniu określonych zmian bezpośrednio w stosunku do postępowania zwyczajnego. W płaszczyźnie normatywnej projekcję tego założenia konstrukcyjnego znajdujemy w art. 468 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS, z których wynika, że w postępowaniu uproszczonym w sprawach karnych skarbowych należy stosować przepisy o postępowaniu zwyczajnym, jeżeli przepisy regulujące analizowany tryb szczególny zamieszczone w Rozdziale 51 KPK oraz inne przepisy procesowego prawa karnego skarbowego, dotyczące rozpoznania sprawy w tym trybie (m.in. art. 122 § 1 pkt 1, art. 157 KKS), nie stanowią inaczej
Prowadzenie postępowania uproszczonego jest uzależnione od zachowania przesłanek ogólnych, decydujących o dopuszczalności każdego procesu karnego skarbowego oraz przesłanek szczególnych warunkujących analizowany tryb szczególny. Na gruncie obowiązującej regulacji postępowania uproszczonego jedynym dodatkowym warunkiem pozytywnym (pozytywną przesłanką szczególną) decydującym o prawnej dopuszczalności procedowania przez sąd w tym trybie jest przeprowadzenie postępowania przygotowawczego w formie dochodzenia (art. 469 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Oddziaływanie negatywnej przesłanki postępowania uproszczonego, którą stanowi podleganie sprawy orzecznictwu sądów wojskowych, ma zasięg ograniczony do spraw o przestępstwa skarbowe. W sprawach o wykroczenia skarbowe postępowanie przed sądem wojskowym przebiega według przepisów o postępowaniu uproszczonym (art. 646 KPK w zw. z art. 113 § 1 i art. 116 §5 KKS).
Sama możliwość prowadzenia dochodzenia w sprawie o przestępstwo skarbowe nie wystarcza dla jej urzeczywistnienia. Patrząc z tej perspektywy, uznać należy, że w kontekście dopuszczalności sądowego postępowania uproszczonego bez znaczenia pozostaje odpadnięcie negatywnego warunku prowadzenia dochodzenia w czasie trwania śledztwa, jeżeli postępowanie przygotowawcze - mimo możliwości jego przekształcenia i przyjęcia mniej sformalizowanej formy procedowania - dokończono w formie śledztwa. Tutaj nieodzowne staje się uzupełniające wyjaśnienie, że o ile w odniesieniu do dochodzenia na pierwszy plan wysuwa się konieczność zweryfikowania dopuszczalności tej formy postępowania, o tyle podobna weryfikacja nie jest potrzebna w przypadku śledztwa, prawna dopuszczalność (legalność) sumowi bowiem trwały atrybut tej formy postępowania przygotowawczego, co w rezultacie oznacza, że śledztwo jest legalnie prowadzone również wtedy, gdy sprawa o przestępstwo skarbowe może być prowadzona w dochodzeniu.^ < ^ Uzależnienie możliwości procedowania w postępowaniu uproszczonym od faktycznego przeprowadzenia dochodzenia (art. 469 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS), nie zaś od warunków dopuszczalności tej formy postępowania przygotowawczego, oznacza, że wystąpienie okoliczności wykluczających prowadzenie dochodzenia w toku procesu sądowego pozostaje bez wpływu na dopuszczalność rozpoznania sprawy w analizowanym trybie szczególnym.
Modyfikacje charakteryzujące postępowanie uproszczone, stanowiące kwintesencję tego trybu szczególnego można przedstawić w trzech grupach.
Pierwszą grupę tworzą modyfikacje dotyczące składu orzekającego. W wyniku nowelizacji Kodeksu postępowania karnego z 15.3.2007 r. (Dz.U. Nr 112, poz. 766), ustanawiającej regułę rozpoznania spraw w I instancji, w składzie jednego sędziego (art. 28 § 1 KPK), szczególne unormowanie funkcjonujące w postępowaniu uproszczonym, przewidujące rozpoznanie sprawy w składzie jednego sędziego (art. 476 § 1 inprincipio KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS), utraciło swoje dotychczasowe znaczenie modyfikujące, stając się w istocie przejawem swoistej nadregulacji (su-perflmtm). W aspekcie rozważanej problematyki charakter modyfikujący posiada natomiast uregulowanie przewidujące wyłączenie możliwości postanowienia przez sąd orzekający w trybie uproszczonym o rozpoznaniu sprawy w składzie trzech sędziów ze względu na jej wagę lub zawiłość (art. 476 § 1 zd. 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Inna modyfikacja dotycząca omawianej grupy zagadnień wyraża się w możliwości wydania przez prezesa sądu okręgowego zarządzenia o rozpoznaniu w składzie jednego sędziego apelacji od wyroku wydanego w postępowaniu uproszczonym (art. 476 § 2 KPK w zw. z art. 113 §1 KKS).
Druga grupa zmian łączy się z rozszerzeniem kręgu organów uprawnionych do wystąpienia w roli oskarżyciela publicznego w sprawach karnych skarbowych poprzez udzielenie upoważnienia do wniesienia i popierania oskarżenia w postępowaniu uproszczonym prowadzonym w tej kategorii spraw organom nieprokuratorskim. Upoważnienie to stanowi wyjątek od reguły obowiązującej w systemie prawa karnego procesowego, zgodnie z którą głównym oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest prokurator (art. 45 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Źródłem umocowania innych organów państwa do wystąpienia w charakterze oskarżyciela publicznego w sprawach karnych skarbowych są przepisy Kodeksu karnego skarbowego, określające jednocześnie zakres przysługujących im uprawnień (art. 45 § 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Ponieważ problematyka organów legitymowanych do występowania w charakterze oskarżyciela publicznego w sprawach karnych skarbowych została już przedstawiona wyżej (Rozdział IV, § 3, pkt 2), tutaj należy ograniczyć się do przypomnienia, że w omawianej kategorii spraw generalne uprawnienie do występowania w charakterze oskarżyciela publicznego zamiast łub obok prokuratora przysługuje finansowym organom postępowania przygotowawczego (art. 122 § 1 pkt 1 w zw. z art. 155 § 1 i § 2 KKS). Ponadto w sprawach o wykroczenia skarbowe w roli oskarżyciela publicznego może wystąpić Policja lub Straż Graniczna (art. 121 § 2 KKS), pod warunkiem że wniesie i będzie popierać akt oskarżenia przed sądem.
Na trzecią, najobszerniejszą grupę zmian wyróżniających postępowanie uproszczone składają się modyfikacje związane bezpośrednio z jego przebiegiem, które wyłaniają się na tle następujących rozwiązań normatywnych:
w rezultacie ustalenia, że akt oskarżenia spełnia warunki formalne, a sprawa wymaga rozpoznania na rozprawie, można dokonać jednocześnie dwóch czynności procesowych, łącząc doręczenie oskarżonemu, podmiotowi pociągniętemu do odpowiedzialności posiłkowej oraz interwenientowi odpisu aktu oskarżenia z wezwaniem na rozprawę (art.475 KPK w zw. z art. 113 § 1, art. 125 § 1 i art. 128 § 1 KKS);
w razie zainaugurowania postępowania sadowego w trybie uproszczonym udział w rozprawie finansowego organu postępowania przygotowawczego w charakterze oskarżyciela publicznego jest obligatoryjny (art. 157 § 1 KKS stanowiący lex specialis w stosunku do przepisu art. 477 KPK oraz art. 46 KPK w zw. z art. 122 § 1 pkt 1 KKS), a niestawiennictwo tego organu tamuje rozpoznanie sprawy; w naświetlonej konfiguracji procesowej udział prokuratora w rozprawie należy oceniać przez pryzmat art. 477 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS, przyjmując, że nie jest on obowiązkowy, a jego niestawiennictwo nie tamuje toku rozprawy;
niestawiennictwo prawidłowo wezwanego oskarżonego na rozprawie głównej nie stoi na przeszkodzie prowadzeniu postępowania podczas jego nieobecności, chyba że usprawiedliwszy swoje niestawiennictwo, wniósł o odroczenie rozprawy; jeżeli oskarżony nie zgłosił wniosku o odroczenie rozprawy połączonego z należytym usprawiedliwieniem niestawiennictwa, a nie stawił się również jego obrońca, istnieje możliwość wydania wyroku zaocznego (art. 479 § 1 i art. 480 KPK); należy zaznaczyć, że na analogicznych zasadach oparta jest regulacja dotycząca oceny niestawiennictwa na rozprawie podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, przy czym zakres jej zastosowania jest szerszy, obejmuje bowiem również rozprawę prowadzoną w trybie zwyczajnym (art. 158 KKS oraz art. 480 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS);
każdorazowa przerwa w rozprawie może trwać nie dłużej niż 21 dni (art. 484 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS); konsekwencję przekroczenia terminu przerwy w sprawach o przestępstwa skarbowe stanowi zmiana trybu postępowania z uproszczonego na zwyczajny; w omawianej sytuacji kontynuacja rozpoznania sprawy w postępowaniu zwyczajnym jest niezależna od stanowiska oskarżonego lub innych stron (art. 484 § 2 KPK wzw. z art. 113 § 1 KKS); ponieważ zmiana trybu postępowania z uproszczonego na zwyczajny na podstawie art. 484 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS w sprawie o przestępstwo skarbowe nie powoduje przewartościowania sprawy, utrzymującej nadal status sprawy, w której uprawniony do wniesienia i popierania oskarżenia jest finansowy organ postępowania przygotowawczego, należy przyjąć - na podstawie art. 46 KPK w zw. z art. 122 § 1 pkt 1 KKS - że wymieniony organ jest zobowiązany do udziału w rozprawie kontynuowanej w trybie zwyczajnym, a jego niestawiennictwo tamuje jej dalszy bieg; w przedstawionej sytuacji udział prokuratora w rozprawie wyznaczonej w trybie zwyczajnym nie jest obowiązkowy.
Wyrok zaoczny
Wyrokowanie zaoczne w zakresie odpowiedzialności karnej za przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe stanowi zmodyfikowaną postać postępowania uproszczonego. Konstrukcja ta ma charakter fakultatywny, co oznacza, że wydanie wyroku zaocznego pozostaje w sferze uprawnień sądu. Uprawnienie to w zakresie rozstrzygnięcia o głównym przedmiocie procesu karnego skarbowego aktualizuje się w sytuacji, w której - obok zachowania przesłanek ogólnych i szczególnych decydujących o dopuszczalności postępowania uproszczonego - spełnione są następujące, dodatkowe warunki wyrokowania zaocznego:
na rozprawie nie stawił się zarówno oskarżony, jak i jego obrońca, mimo że zostali ojej terminie prawidłowo powiadomieni, a jednocześnie brak jest wniosku oskarżonego o odroczenie rozprawy, który byłby połączony z usprawiedliwieniem jego niestawiennictwa (art. 479 § 1 i art. 480 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS),
istnieje możliwość odczytania wyjaśnień oskarżonego (art. 479 § 2 KPK w zw. z art. 113 §1 KKS).
Poza wymienionymi warunkami pozytywnymi sytuuje się okoliczność wyłączająca możliwość wydania wyroku zaocznego (negatywna przesłanka wyrokowania zaocznego), którą stanowi potrzeba orzeczenia tytułem środka zabezpieczającego innego środka niż przepadek przedmiotów (art. 481 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).
Należy zaakcentować, że wyrok wydany na rozprawie, na której wprawdzie nie stawił się oskarżony, nie usprawiedliwiając swojej nieobecności, ale był obecny jego obrońca, nie jest wyrokiem zaocznym (arg. ex art. 479 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Nie stanowi również wyroku zaocznego wyrok wydany na rozprawie prowadzonej w dalszym ciągu pod nieobecność oskarżonego, który po złożeniu wyjaśnień opuścił salę rozprawy bez zezwolenia przewodniczącego (art. 376 § 1 zd. 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS) lub wydany pomimo jego nieobecności w sytuacjach określonych w art. 377 KPK (w zw. z art. 113 § 1 KKS).
W każdym wypadku niestawiennictwa oskarżonego na rozprawie wyznaczonej w postępowaniu uproszczonym odczytuje się uprzednio złożone przez niego wyjaśnienia. Można wówczas dokonać również czynności dowodowych w formie tzw. rekwizycyjnego przeprowadzenia dowodu przez sędziego wyznaczonego ze składu lub sąd wezwany do pomocy prawnej fart. 479 § 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).
Z zastrzeżeniem ograniczenia wynikającego z dopuszczalności orzeczenia tytułem środka zabezpieczającego jedynie przepadku przedmiotów (art. 481 KPK), przyjąć należy, że treścią wyroku zaocznego może być każde rozstrzygnięcie. Oznacza to przede wszystkim, że oprócz skazania, wyrokiem zaocznym można również oskarżonego uniewinnić lub umorzyć postępowanie.
Wyrok zaoczny podlega z urzędu doręczeniu oskarżonemu, podmiotowi pociągniętemu do odpowiedzialności posiłkowej oraz interwenientowi (art.482 § 1 zd. 1 KPKwzw.zart. 113 § l,art. 125 § 1 iart. 128 § 1 KKS). W terminie 7 dni od doręczenia odpisu wyroku zaocznego oskarżony może wnieść sprzeciw, usprawiedliwiając jednocześnie swą nieobecność na rozprawie (art. 482 § 1 zd. 2 KPK). Oprócz oskarżonego prawo do wniesienia sprzeciwu, stanowiącego procesową formę braku zgody na wydany wyrok zaoczny, przysługuje podmiotowi pociągniętemu do odpowiedzialności posiłkowej. Sprzeciw tego podmiotu dla swej skuteczności nie wymaga usprawiedliwienia nieobecności na rozprawie. Wniesienie sprzeciwu niewyczerpuje sposobów zakwestionowania wyroku zaocznego, podlega on bowiem zaskarżeniu na zasadach ogólnych poprzez wniesienie zwyczajnego środka odwoławczego w postaci apelacji. Względy gwarancyjne przesądziły o wprowadzeniu rozwiązania przewidującego, że oskarżony oraz podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej mogą połączyć ze sprzeciwem wniosek o uzasadnienie wyroku na piśmie na wypadek nieprzyjęcia lub nieuwzględnienia sprzeciwu (art. 482 § 1 zd. 3 KPK).
Przyjęcia sprzeciwu należy odmówić, jeżeli został wniesiony po terminie lub przez osobę nieuprawnioną, a także wtedy, gdy sprzeciw pochodzący od oskarżonego w ogóle nie zawiera usprawiedliwienia nieobecności na rozprawie i brak ten nie został usunięty w terminie 7-dniowym, wyznaczonym na podstawie art. 120 § 1 KPK. W drodze wnioskowania per analogiom do art. 506 § 2 KPK można przyjąć, że decyzja o przyjęciu lub odmowie przyjęcia sprzeciwu od wyroku zaocznego należy do prezesa sądu. Na zarządzenie prezesa sądu o odmowie przyjęcia sprzeciwu, jako zamykające drogę do wydania wyroku, przysługuje zażalenie (art. 459 § 1 KPK). Od odmowy przyjęcia sprzeciwu, stanowiącej rozstrzygnięcie formalne, należy odróżnić nieuwzględnienie sprzeciwu, do którego może dojść w następstwie merytorycznej kontroli tego środka zaskarżenia. Sąd wydaje postanowienie o nieuwzględnieniu sprzeciwu, jeżeli uzna nieobecność oskarżonego na rozprawie za nieusprawiedliwioną. Postanowienie to podlega zaskarżeniu zażaleniem (art. 482 § 2 KPK).
Jeżeli oskarżony lub podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej wnieśli sprzeciw, nie połączywszy z nim wniosku o uzasadnienie wyroku na piśmie, nieprzyjęcie lub nieuwzględnienie sprzeciwu powoduje, że wyrok zaoczny staje się prawomocny, chyba że nie upłynął jeszcze termin do złożenia wskazanego wniosku lub wniosek taki został złożony przez inny uprawniony podmiot. W razie nieprzyjęcia lub nieuwzględnienia sprzeciwu, z którym połączono wniosek o uzasadnienie wyroku zaocznego na piśmie, sąd jest zobowiązany sporządzić uzasadnienie, które następnie doręcza się oskarżonemu.
Uwzględnienie sprzeciwu otwiera drogę do ponownego rozpoznania sprawy w zakresie rozstrzygnięcia o zasadniczym przedmiocie procesu karnego skarbowego (art. 482 § 3 KPK). Nie powoduje ono jednak automatycznej utraty mocy prawnej przez wyrok zaoczny. Do wywołania takiego skutku konieczne jest stawienie się oskarżonego lub jego obrońcy na rozprawie wyznaczonej w następstwie uwzględnienia sprzeciwu (art. 482 § 3 KPK). Gdy do tego dojdzie, wyrok zaoczny traci moc ipso iure. W świetle brzmienia art. 482 § 3 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS nie sposób uchylić się od konstatacji, że stawiennictwo oskarżonego lub obrońcy na rozprawie wyznaczonej w następstwie wniesienia sprzeciwu warunkuje utratę mocy prawnej przez wyrok zaoczny, również w sytuacji jego zaskarżenia sprzeciwem w zakresie dotyczącym rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności karnej w sprawie karnej skarbowej przez podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej.
Ponieważ połączenie ze sprzeciwem wniosku o uzasadnienie wyroku zaocznego następuje wyłącznie „na wypadek nieprzyjęcia lub nieuwzględnienia sprzeciwu" (art. 482 § 1 zd. 3 KPK), należy uznać, że ów wniosek nie wywołuje żadnych skutków w sytuacji wyznaczenia rozprawy w następstwie uwzględnienia sprzeciwu
Od wyroku zaocznego w stosunku do oskarżonego należy odróżnić wyrok rozstrzygający kwestię odpowiedzialności posiłkowej w sytuacji niestawiennictwa podmiotu pociągniętego do takiej odpowiedzialności, prawidłowo zawiadomionego o terminie rozprawy. Możliwość wydania wyroku w przedstawionej konfiguracji procesowej oznacza w istocie dopuszczalność wyrokowania zaocznego, tyle że w odniesieniu do podmiotu odpowiedzialnego posiłkowo (art. 479 § 1 KPK w zw. z art 113 § 1 KKS). Uprawnienie sądu do wydania wyroku mającego charakter zaoczny w stosunku do podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej zostało ujęte szerzej aniżeli wyrokowanie zaoczne w zakresie głównego przedmiotu procesu karnego skarbowego (względem oskarżonego), może być bowiem wykorzystane zarówno w postępowaniu uproszczonym, jak i w postępowaniu zwyczajnym.
Warunkiem rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności posiłkowej pod nieobecność podmiotu pociągniętego do tej odpowiedzialności jest jego niestawiennictwo na rozprawie, o której został prawidłowo powiadomiony, oraz brak wniosku tego podmiotu o odroczenie rozprawy, który byłby połączony z usprawiedliwieniem niestawiennictwa (art. 158 § 2 KKS). W aspekcie dopuszczalności wydania wyroku mającego charakter zaoczny w stosunku do podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej bez znaczenia pozostaje stawienie się na rozprawie jego pełnomocnika.
Wyrok wydany w rozpatrywanym układzie procesowym, w którym sąd rozstrzygnął o nałożeniu odpowiedzialności posiłkowej, podlega doręczeniu podmiotowi pociągniętemu do tej odpowiedzialności (art. 482 § 1 zd. 1, KPK w zw. z art. 158 § 3 KKS). Wymienionemu podmiotowi przysługuje w takim wypadku sprzeciw od wyroku w zakresie rozstrzygnięcia o nałożeniu odpowiedzialności posiłkowej (art. 482 § 1 zd. 2 KPK w zw. z art. 158 § 3 KKS). Sprzeciw tego podmiotu jest skuteczny, jeżeli zostanie wniesiony w terminie 7 dni od doręczenia wyroku i zawiera usprawiedliwienie jego nieobecności na rozprawie. Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej może połączyć ze sprzeciwem wniosek o uzasadnienie wyroku, zabezpieczając sobie w ten sposób możliwość uruchomienia kontroli odwoławczej na wypadek nieprzyjęcia lub nieuwzględnienia sprzeciwu (art. 482 § 1 zd. 3 KPK w zw. z art. 158 § 3 KKS).
Wniesienie sprzeciwu przed podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej w zakresie rozstrzygnięcia o nałożeniu tej odpowiedzialności prowadzi do utraty mocy prawnej wyroku w części obejmującej wskazane rozstrzygnięcie, jeżeli na rozprawie wyznaczonej w następstwie uwzględnienia sprzeciwu stawi się podmiot, od którego ten środek zaskarżenia pochodził, lub jego pełnomocnik (art. 482 § 3 zd. 2 infine KPK w zw. z art. 158 § 3 KKS). W analizowanej sytuacji na nowo wyznaczonej rozprawie sąd ponownie rozpoznaje kwestię odpowiedzialności posiłkowej.
Wyrok mający charakter wyroku zaocznego tylko w stosunku do podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej może zostać zakwestionowany przez pozostałe strony procesowe wyłącznie na zasadach ogólnych poprzez wniesienie apelacji
Uwzględnienie sprzeciwu przez sad i stawienie się na rozprawie podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej lub jego pełnomocnika powoduje, że apelacja którejkolwiek z pozostałych stron procesowych w zakresie obejmującym rozstrzygnięcie o nałożeniu odpowiedzialności posiłkowej musi być uznana za bezprzedmiotową ze względu na brak substratu zaskarżenia (utratę w tej części mocy prawnej przez zaskarżony wyrok), co oznacza, że podlega rozpoznaniu tylko w odniesieniu do pozostałych rozstrzygnięć zamieszczonych w wyroku, jeżeli były one objęte zakresem zaskarżenia.
Wyrok zapadający w postępowaniu uproszczonym w sprawie o przestępstwo skarbowe może mieć charakter wyroku zaocznego zarówno w stosunku do podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, jak i oskarżonego. W takim wypadku w razie wykorzystania uprawnienia do wniesienia sprzeciwu przez oskarżonego ewentualne wnioski o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie, pochodzące od innych stron, pozostawia się bez biegu do czasu wyznaczenia nowej rozprawy dla oskarżonego. Ponieważ sprzeciw oskarżonego wywołuje dalej idące skutki niż apelacja, należy uznać, że w razie uwzględnienia sprzeciwu i stawienia się oskarżonego lub jego obrońcy na rozprawie wskazane wnioski stają się bezprzedmiotowe, dotyczą bowiem sporządzenia uzasadnienia wyroku, który już nie funkcjonuje w obrocie prawnym. Należy im jednak nadać bieg, gdy ani oskarżony, ani jego obrońca nie stawią się na rozprawie. Jeżeli w wypadku skutecznego wniesienia sprzeciwu zarówno przez podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej, jak i oskarżonego, na rozprawie stawił się tylko pierwszy z wymienionych uczestników postępowania lub jego pełnomocnik, a pochodzący od nich sprzeciw obejmował jedynie rozstrzygnięcie o nałożeniu odpowiedzialności posiłkowej, wyrok traci moc jedynie w zakresie tego rozstrzygnięcia, co oznacza, że w pozostałym zakresie orzeczenie to może zostać poddane kontroli odwoławczej, a zatem konieczne staje się jego doręczenie wraz z uzasadnieniem stronom, które o to występowały i są uprawnione do wniesienia apelacji. Odwołując się do funkcjonalnych reguł wykładni, należy zaakceptować pogląd, że w zobrazowanej sytuacji zaskarżony wyrok nie wymaga uzasadnienia w zakresie rozstrzygnięcia nakładającego odpowiedzialność posiłkową
Zmiana trybu postępowania
Zmiana trybu postępowania może zmierzać do przejścia z trybu zwyczajnego na tryb uproszczony. Jej podstawę stanowi ujawnienie przez sąd do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego, że w sprawie legalnie przeprowadzono dochodzenie, które pozwala na wydanie postanowienia o zmianie trybu postępowania sądowego ze zwyczajnego na uproszczony.
Konieczność dokonania zmiany trybu postępowania zmierzającej w odwrotnym kierunku, aktualizująca się jedynie w sprawach o przestępstwa skarbowe (arg. ex art. 117 § 1 KKS), może stanowić konsekwencję:
stwierdzenia braku pozytywnej przesłanki szczególnej postępowania uproszczonego; w tym zakresie należy mieć na uwadze dwie zasadnicze konfiguracje procesowe, a mianowicie:
ustalenie w fazie wstępnej kontroli oskarżenia, że wskazany w akcie oskarżenia tryb uproszczony jest nieadekwatny - w świetle art. 469 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS - do formy postępowania przygotowawczego, ponieważ w sprawie o przestępstwo skarbowe faktycznie przeprowadzono śledztwo; w przedstawionej sytuacji sąd powinien wydać na podstawie art. 339 § 3 pkt 3 KPK postanowienie o zmianie trybu postępowania z uproszczonego na zwyczajny; warto odnotować, że wydanie takiego postanowienia nie wchodzi w rachubę w przypadku stwierdzenia na tym samym etapie procesu, że brak przesłanki postępowania uproszczonego wynika z przeprowadzenia w spawie dochodzenia, mimo niedopuszczalności tej formy postępowania przygotowawczego, oznaczałoby to bowiem - niemożliwe do zaakceptowania w tej fazie procesu sądowego - sankcjonowanie nieprawidłowości pierwszego stadium postępowania poprzez zmianę trybu postępowania sądowego; przyjąć należy, że w ostatniej z naświetlonych sytuacji procesowych wykrystalizowuje się istotny brak postępowania przygotowawczego, którego usunięcie wymaga zwrotu sprawy do postępowania przygotowawczego, na podstawie art. 345 KPK (w zw. z art. 113 § 1 KKS);
ustalenie braku w zakresie przesłanki postępowania uproszczonego po rozpoczęciu przewodu sądowego; w takim wypadku sąd jest uprawniony do prowadzenia sprawy w dalszym ciągu w postępowaniu zwyczajnym, pod warunkiem że oskarżony wyrazi na to zgodę (art. 483 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS); w razie braku zgody oskarżonego nieodzowne staje się odroczenie rozprawy i wyznaczenie jej ponownie w trybie zwyczajnym; ten sam sposób procedowania należy przyjąć dla układu procesowego, w którym niedopuszczalność postępowania uproszczonego ustalono w toku rozprawy głównej przed rozpoczęciem przewodu sądowego;
przekroczenia dwudziestojednodniowego terminu przerwy w rozprawie; w takiej sytuacji sąd rozpoznaje sprawę o przestępstwo skarbowe w dalszym ciągu w postępowaniu zwyczajnym, niezależnie od tego, jak strony, w tym oskarżony, zapatrują się na kwestię kontynuacji procesu sądowego (art. 484 § 2 KPK).
Możliwa jest również zmiana postępowania uproszczonego na inne postępowanie szczególne, np. postępowanie nakazowe. Wstępnej oceny w tej kwestii dokonuje prezes sądu, który może skierować sprawę na posiedzenie sądu w celu rozważenia zmiany trybu postępowania wskazanego w akcie oskarżenia (art. 339 § 3 pkt 3 KPK). Jeżeli sąd na posiedzeniu ustali, że zachodzą przesłanki do wydania wyroku nakazowego, może wydać postanowienie o zmianie trybu postępowania z uproszczonego na nakazowy, otwierając w ten sposób drogę do rozstrzygnięcia sprawy na posiedzeniu w formie wyroku nakazowego.
Postępowanie w stosunku do nieobecnych (przesłanki postępowania w stosunku do nieobecnych, przebieg tego postępowania oraz kontrola wyroku wydanego w postępowaniu w stosunku do nieobecnych)
Postępowanie w stosunku do nieobecnych należy do tradycyjnych konstrukcji prawa karnego skarbowego. ^Funkcjonowanie tego trybu w procesie karnym skarbowym jest genetycznie podporządkowane koncepcji zakładającej wzmożoną ochronę interesu finansowego Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego lub innego uprawnionego podmiotu, której urzeczywistnienie wymaga sprawowania wymiaru sprawiedliwości nawet wtedy, jeśli sprawca lub podmiot odpowiedzialny posiłkowo przebywa za granicą
Postępowanie w stosunku do nieobecnych stanowi tryb szczególny postępowania karnego skarbowego, „nakładający się na postępowanie zwyczajne lub uproszczone" w tym sensie, że przepisy regulujące analizowane postępowanie szczególne przewidują zmodyfikowanie przebiegu procesu karnego skarbowego prowadzonego w trybie zwyczajnym lub w trybie uproszczonym.
Proces karny skarbowy toczy się w rozpatrywanym trybie szczególnym w stosunku do nieobecnej strony biernej procesu karnego skarbowego, a więc oskarżonego lub podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej (art. 173 § 3 KKS). W układzie procesowym, w którym po stronie biernej występuje więcej niż jeden podmiot, dopuszczalne jest stosowanie trybu w stosunku do nieobecnych wobec niektórych z defensywnych stron procesowych, np. tylko w stosunku do podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej bądź w odniesieniu do niektórych współoskarżonych lub współ pociągniętych do odpowiedzialności posiłkowej.
Odchylenia od pełnej realizacji zasady prawa do obrony w postępowaniu w stosunku do nieobecnych mają jedynie charakter czasowy i są w istocie podyktowane postawą procesową samego oskarżonego lub podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, uchylających się od wymiaru sprawiedliwości. Świadczy o tym najlepiej fakt, iż zgłoszenie się oskarżonego lub podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej do organu ścigania karnego lub sądu powoduje natychmiastowe uchylenie trybu w stosunku do nieobecnych i kontynuowanie procesu na zasadach ogólnych (w trybie zwyczajnym lub uproszczonym) z zachowaniem wyższego standardu gwarancji procesowych chroniących prawa wymienionych stron procesowych.
Wzgląd na efektywność reakcji karnej na przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, której pełne urzeczywistnienie wobec sprawcy przebywającego poza granicami kraju albo sprawcy, którego miejsca zamieszkania lub pobytu nie można ustalić, mogłoby natrafiać trudności, stanowi motyw przewodni rozwiązania normatywnego zakładającego możliwość ograniczenia wydanego w postępowaniu w stosunku do nieobecnych jedynie do przepadku przedmiotów (art. 19 & 4 KKS).
W związku z tym, że postępowanie w stosunku do nieobecnych tworzy się poprzez modyfikacje nakładające się na postępowanie zwyczajne lub uproszczone nieodzowne staje się podkreślenie, że dopuszczalność analizowanego trybu zależy zarówno od zachowania przesłanek szczególnych znamionujących ten tryb, jak i spełnienia przesłanek postępowania bazowego (zwyczajnego lub uproszczonego).
Do urzeczywistnienia dodatniej przesłanki postępowania w stosunku do nieobecnych dochodzi w razie wystąpienia jednego z następujących stanów:
sprawca przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego albo podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej przebywa stale za granicą (art. 173 § 1 inprincipio KKS); w drodze argumentacji a contrario z art. 173 § 1 inprincipio KKS można postawić tezę, że prowadzenie postępowania w stosunku do nieobecnych nie wchodzi w rachubę, jeżeli pobyt sprawcy przestępstwa skarbowego łub wykroczenia skarbowego albo podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej za granicą nie ma stałego charakteru; w takim wypadku można rozważać zawieszenie postępowania karnego skarbowego na podstawie art. 22 § 1 KPK (w zw. z art. 113 § 1 KKS); w aspekcie realizacji omawianego warunku dopuszczalności postępowania w stosunku do nieobecnych bez znaczenia pozostaje obywatelstwo sprawcy lub pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, będącego osobą fizyczną;
nie jest możliwe ustalenie miejsca zamieszkania lub pobytu w kraju sprawcy lub podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej; stwierdzenie opisanego stanu powinno być poprzedzone czynnościami o charakterze sprawdzającym, a w sprawach o przestępstwa skarbowe (ograniczenie dotyczące wykroczeń skarbowych wynika z art. 113 § 3 pkt 1 KKS) również czynnościami poszukiwawczymi; konsekwencją ujawnienia, że niemożność ustalenia miejsca pobytu sprawcy w kraju wynika z faktu jego ukrywania się przed wymiarem sprawiedliwości, powinno być zawieszenie postępowania karnego skarbowego (art. 22 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS) i podjęcie w sprawach o przestępstwa skarbowe poszukiwań, które mogą być prowadzone przy zastosowaniu instytucji listu gończego (art. 278 i 279 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).
Do przesłanek negatywnych postępowania w stosunku do nieobecnych, których wystąpienie wyklucza możliwość jego prowadzenia, należą następujące stany:
wina sprawcy lub okoliczności popełnienia czynu zabronionego albo istnienie podstaw odpowiedzialności posiłkowej budzą wątpliwości (art 173 §2 pkt l i § 3 KKS); przesłanka ta ma istotne znacznie gwarancyjne; w obliczu faktu orzekania pod nieobecność strony biernej, nie do pomyślenia byłoby rozstrzygniecie kwestii odpowiedzialności karnej lub odpowiedzialności posiłkowej w postępowaniu w stosunku do nieobecnych, gdyby zebrany materiał dowodowy pozostawiał miejsce na wątpliwości co do oceny określonego zachowania, wyczerpującego znamiona przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego oraz jego sprawcy albo warunków do nałożenia odpowiedzialności posiłkowej na określony podmiot;
oskarżony o przestępstwo skarbowe lub podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej ukrył się po wniesieniu do sądu aktu oskarżenia, a także wówczas, gdy w toku postępowania przed sądem ustalono miejsce zamieszkania lub pobytu w kraju danego podmiotu (art. 173 § 2 pkt 2 w zw. z § 3 KKS); ukrycie się oskarżonego lub podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej po zainaugurowaniu postępowania sądowego powinno skutkować odroczeniem rozprawy lub zawieszeniem postępowania i zarządzeniem poszukiwań sprawcy w przypadku przestępstwa skarbowego (art. 278 i 279 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS); jeżeli ukrycie się miało miejsce po doręczeniu odpisu aktu oskarżenia, może wchodzić w rachubę wyrokowanie zaoczne w sprawie o przestępstwo skarbowe
Przebieg postępowania w stosunku do nieobecnych
Zainaugurowanie procedowania w trybie dla nieobecnych następuje na podstawie postanowienia wydawanego przez organ prowadzący postępowanie. Ponieważ okoliczności, stanowiące przesłanki pozytywne postępowania w stosunku do nieobecnych mogą zostać ujawnione w toku postępowania przygotowawczego lub postępowania przed sądem, należy zaznaczyć, że w pierwszym stadium procesu karnego skarbowego legitymowany do wydania odnośnego postanowienia jest - legę non distinguente - każdy organ prowadzący to postępowanie, natomiast w postępowaniu jurysdykcyjnym - sąd. W postępowaniu przygotowawczym postanowienie organu nieprokuratorskiego o prowadzeniu sprawy w trybie w stosunku do nieobecnych wymaga zatwierdzenia przez prokuratora. W razie braku zatwierdzenia przez organ prokuratorski analizowane postanowienie nie wywołuje skutków procesowych, co w konsekwencji oznacza prowadzenie postępowania na zasadach ogólnych. W pierwszym stadium procesu karnego skarbowego specyfika omawianego postępowania szczególnego wyraża się poprzez zmiany w przebiegu postępowania przygotowawczego prowadzonego w formie śledztwa lub dochodzenia.
Postanowienia o zastosowaniu postępowania w stosunku do nieobecnych nie ogłasza się nieobecnej stronie, co jest logiczną konsekwencją faktycznej niemożności dokonania tej czynności (art. 175 § 2 KKS). Analizowane postanowienie nie podlega również zaskarżeniu (a contrario z art. 459 § 1 i 2 KPK w zw. z art. 113 §1 KKS).
W postępowaniu w stosunku do nieobecnych obowiązuje zasada, 1122 w myśl której nie stosuje się w jego ramach przepisów wymagających obecności oskarżonego lub podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej (art. 174 KKS). Należy zaznaczyć, że w stadium jurysdykcyjnym przytoczonej zasadzie podporządkowane jest wprowadzenie modyfikacji w ramach analizowanego postępowania szczególnego zarówno w stosunku do postępowania zwyczajnego, jak i postępowania uproszczonego: Na tej podstawie można przyjąć, że postępowanie w stosunku do nieobecnych przebiega w stadium sądowym według przepisów regulujących postępowanie zwyczajne lub uproszczone, z tym zastrzeżeniem, że ^^ dodatkowo znajdują w nim zastosowanie przepisy normujące analizowane postępowanie szczególne, natomiast nie stosuje się unormowań Kodeksu karnego skarbowego lub Kodeksu postępowania karnego (w zw. z art. 113 § l KKS), przewidujących czynności procesowe związane z osobą oskarżonego lub podmiotem pociągniętym do odpowiedzialności posiłkowej i oparte na ich osobistym udziale, np. przesłuchania wymienionych stron (art. 171 KPK), przeprowadzenia konfrontacji (art. 172 KPK) lub okazania osoby z ich udziałem (art 173 KPK).
Jednym z podstawowych instrumentów gwarancyjnych, zabezpieczających interesy procesowe oskarżonego lub podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej w szczególnej sytuacji procesowej związanej z rozstrzygnięciem kwestii odpowiedzialności prawnej (karnej lub posiłkowej) podczas ich nieobecności, jest obowiązek wyznaczenia przez prezesa sądu właściwego do rozpoznania sprawy odpowiednio obrońcy lub pełnomocnika z urzędu dla nieobecnej strony biernej (art. 176 § 1 i 2 KKS). Obowiązek ten aktualizuje się z chwilą wydania postanowienia o rozpoznaniu sprawy w trybie w stosunku do nieobecnych, niezależnie od fazy, w jakiej znajduje się wówczas proces karny skarbowy. Aby uniknąć niejasności, należy wyjaśnić, że wyznaczenie obrońcy z urzędu dla nieobecnego oskarżonego jest obowiązkowe zarówno w sprawach o przestępstwa skarbowe, jak i w sprawach o wykroczenia skarbowe,
Obrońcą wyznaczonym z urzędu może być wyłącznie adwokat, natomiast w sprawach o wykroczenia skarbowe również radca prawny (zob. art. 122a § 2 KKS). Dla nieobecnego podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej wyznaczenie z urzędu adwokata lub radcy prawnego (zob. art. 123 § 1 KKS) jest równoznaczne z udzieleniem pełnomocnictwa (art 176 § 2 zd. 2 KKS). W postępowaniu w stosunku do nieobecnych obrońca oskarżonego lub pełnomocnik pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej jest zobowiązany do uczestnictwa nie tylko w rozprawie odwoławczej, ale w całym postępowaniu, zainaugurowanym na skutek wniesienia środka odwoławczego (art. 176 § 1 zd. 2 w zw. z § 2 KKS).
Uchybienie procesowe, polegające na zaniechaniu ustanowienia z urzędu obrońcy dla nieobecnego oskarżonego lub pełnomocnika dla nieobecnego podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej podlega ocenie przez pryzmat bezwzględnej przyczyny uchylenia orzeczenia przewidzianej w art. 439 § 1 pkt 10 KPK (w zw. z art. 113 § 1 KKS).
Kontrola wyroku wydanego w postępowaniu w stosunku do nieobecnych
Wyrok wydany w postępowaniu w stosunku do nieobecnych może być zaskarżony przez wszystkie strony, w tym nieobecną stronę bierną, na zasadach ogólnych w drodze wniesienia apelacji (zob. Rozdział XI, w szczególności § 2 i 3).
Specyficznym środkiem zaskarżenia, przysługującym od prawomocnego wyroku skazującego wydanego w postępowaniu w stosunku do nieobecnego oskarżonego, jest wniosek o wyznaczenie rozprawy. Ocena tego środka zaskarżenia przez pryzmat skutków procesowych, jakie wywołuje jego wniesienie, pozwala na zaliczenie go do kategorii quasi sprzeciwów. Uprawnienie do złożenia wniosku o wyznaczenie rozprawy przysługuje wyłącznie skazanemu. Nie można jednak wykluczyć jego wniesienia przez obrońcę (art. 86 § 1 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).
Urealnieniu prawa skazanego do złożenia wniosku o wyznaczenie rozprawy służy obowiązek doręczenia temu podmiotowi prawomocnego wyroku, aktualizujący się z chwilą zgłoszenia się skazanego do dyspozycji sądu lub z chwilą jego ujęcia (art. 177 § 1 KKS). Przy doręczeniu wyroku skazanemu należy udzielić pouczenia o uprawnieniu do złożenia wniosku o wyznaczenie rozprawy oraz terminie do jego wniesienia (art. 16 § 2 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS).
Skuteczność wniosku o wyznaczenie rozprawy zależy od zachowania czternastodniowego terminu biegnącego od doręczenia skazanemu prawomocnego wyroku. Termin ten ma charakter zawity, co wywołuje konsekwencje w kontekście możliwości jego przywrócenia i ewentualnego wstrzymania wykonalności orzeczenia (art. 126 i 127 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Skazany nie ma obowiązku podnosić jakichkolwiek zarzutów przeciwko zapadłemu rozstrzygnięciu, składany wniosek powinien jednak odpowiadać ogólnym wymaganiom stawianym pismom procesowym (art. 119 KPK w zw. z art. 113 § 1 KKS). Uzupełnienie ewentualnych braków formalnych wniosku o wyznaczenie rozprawy następuje w trybie określonym w art. 120 KPK (w zw. z art. 113 § 1 KKS). Konsekwencję wniesienia wniosku o wyznaczenie rozprawy przez osobę nieuprawnioną lub po terminie albo nieusunięcia braków odnośnego wniosku w terminie siedmiodniowym, stanowi odmowa jego przyjęcia przez prezesa sądu, w którym zapadł kwestionowany w drodze quasi sprzeciwu wyrok.
Złożenie wniosku o wyznaczenie rozprawy nie przesądza o utracie mocy prawnej wyroku wydanego w postępowaniu w stosunku do nieobecnych. Dla wywołania takiego skutku prawnego konieczne jest dodatkowo stawienie się skazanego na rozprawie wyznaczonej w następstwie wniesienia wniosku
Obowiązek wyznaczenia rozprawy spoczywa na sądzie, którego wyrok się Uprawomocnił, a zatem na sądzie I instancji, jeżeli od wyroku tego sądu nie wniesiono apelacji, a na sądzie odwoławczym w razie wyczerpania toku instancji. Moc prawną na skutek wniesienia omawianego quasi--sprzeciwu traci jedynie wyrok zapadły w instancji, w której uzyskał cechę prawomocności.
Wychodząc od stwierdzenia, że wniosek o wyznaczenie rozprawy nie jest środkiem odwoławczym, należy przyjąć, że z jego wniesieniem nie łączy się działanie zakazu reformationis inpeius. W postępowaniu wyznaczonym w następstwie złożenia wniosku skazany korzysta z ochrony wynikającej z zakazu reformationis in peius tylko wówczas, gdy utracił moc wyrok sądu II instancji, wydany w następstwie kontroli odwoławczej, zainaugurowanej wyłącznie na korzyść oskarżonego.
Konieczne staje się podkreślenie, że oprócz wniosku skazanego o wyznaczenie rozprawy, wzruszenie prawomocnego wyroku wydanego w postępowaniu w stosunku do nieobecnych może nastąpić w drodze nadzwyczajnych środków zaskarżenia w postaci kasacji lub wniosku o wznowienie postępowania (zob. Nb. 1174 i U86).
52