Skrypt z Prawa Karnego Skarbowego

1. Cechy charakterystyczne prawa karnego skarbowego

Przedmiot ochrony

Prawo karne skarbowe chroni interes finansowy Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego oraz Wspólnot Europejskich. Jest to zatem przedmiot ochrony o charakterze ekonomicznym, a zarazem ponadindywidualnym. Przestępczość skarbowa ma charakter raczej administracyjny niż kryminalny i obejmuje w zasadzie czyny drobne. Pewne czyny skarbowe, takie jak oszustwa, wyłudzenia finansowe na szkodę Skarbu Państwa czy fałszerstwa stanowią
w swej istocie odmiany ich klasycznych pierwowzorów występujących w powszechnym prawie karnym.

Autonomia

Mówimy o autonomii karnoskarbowej regulacji normatywnej względem regulacji normatywnej powszechnego prawa karnego oraz o autonomii pojęć “przestępstwa skarbowego” oraz “wykroczenia skarbowego” względem pojęć “przestępstwo” oraz “wykroczenie” występujące w powszechnym prawie karnym.

Zasadniczo KKS zabrania stosowania do przestępstw skarbowych przepisów części ogólnej KK oraz przepisów ogólnych zawartych w części wojskowej KK.

KKS zakazuje stosowania do wykroczeń skarbowych przepisów części ogólnej KW. Zakaz recepcji z powszechnego prawa karnego doznaje nielicznych wyjątków.

Pojęcie przestępstwa nie obejmuje przestępstwa skarbowego.

Subsydiarność wobec prawa finansowego

Polega na tym, że przepisy prawa karnego skarbowego chronią i zabezpieczają za pomocą sankcji karnych respektowanie norm finansowo - prawnych w takim zakresie, w jakim samo prawo finansowe nie dysponuje wystarczającymi sankcjami w celu przymuszenia do przestrzegania własnych norm. Przepisy prawa karnego skarbowego zawierają zasadniczo normy sankcjonujące, normy sankcjonowane zawarte są w prawie finansowym. Te prawnofinansowe normy sankcjonowane mają charakter pierwotny w stosunku do wtórnych i subsydiarnych względem nich norm sankcjonujących zawartych w prawie karnym skarbowym.

Blankietowa technika legislacyjna

Pojęcie przepisów blankietowych odnoszone jest najogólniej do przepisów, które określając zagrożenie karne, odsyłają jednocześnie w zakresie opisu czynu do innych źródeł prawa. W blankietowych przepisach prawa karnych skarbowych występują odesłania poza KKS do przepisów prawa finansowego, które dopełniają ustawowe opisy czynów zabronionych. Bez tego dopełnienia opisy czynów zabronionych są niekompletne.

Hermetyczny charakter

KKS nie przewiduje możliwości zastosowania przepisów swej części ogólnej do jakichkolwiek istniejących poza KKS przepisów karnych, nawet gdyby miały one ewidentnie “skarbowy” charakter.

Priorytet celu egzekucyjnego przez represją

Bardziej niż o represję chodzi o egzekwowanie należności publicznoprawnych i wyrównanie uszczerbku finansowego Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub innego uprawnionego podmiotu. Im wcześniej zostanie wyrównany uszczerbek finansowy wierzyciela daninowego i zrealizowane będą zobowiązania publicznoprawne, na tym większe ulgi i złagodzenia odpowiedzialności karnej skarbowej może liczyć sprawa przestępstwa lub wykroczenia skarbowego.

2. Funkcje prawa karnego skarbowego

Funkcja sprawiedliwościowa czy też represyjno-sprawiedliwościowa kojarzona jest niekiedy z odwetem. Zastosowanie represji karnej ma zaspokoić poczucie sprawiedliwości zarówno indywidualne (pokrzywdzonego), jak i społeczne.

Bez wątpienia prawo karne skarbowe pełni doniosłą funkcję ochronną, chroniąc interesy finansowe Skarbu Państwa, jednostek samorządu teryto­rialnego i Wspólnot Europejskich.

Jeśli idzie o funkcję prewencyjną prawa karnego to rozróżnia się pre­wencję ogólną (generalną) oraz szczególną (indywidualną).

O prewencji ogólnej mówi się w dwóch aspektach czy też wersjach. Tak zwana negatywna prewencja ogólna oparta jest na negatywnym odczuciu strachu i po­lega, mówiąc krótko, na odstraszaniu potencjalnych sprawców od popeł­niania czynów karalnych. Odstraszanie z zasady wymaga surowych kar.

Natomiast tzw. pozytywna prewencja ogólna polega raczej na utwierdza­niu przekonania w społeczeństwie, iż określone dobra prawne i wartości społeczne są należycie chronione, i tym samym na kształtowaniu świado­mości prawnej społeczeństwa. Tak rozumiana prewencja ogólna nie po­trzebuje surowego karania, wyznacza ona raczej dolną niż górną granicę kary, czyli granicę, poniżej której powstać może w społeczeństwie przekonanie o niedostatecznej ochronie pewnych dóbr i wartości oraz o opłacalności ich naruszania.

Z kolei w obszarze oddziaływania szczególno czy też indywidualno - prewencyjnego ukierunkowanym na konkretnego sprawcę przestępstwa czy wykroczenia skarbowego chodzi o zapobieganie ponownemu naru­szeniu prawa oraz o wychowanie w duchu jego poszanowania.

Funkcja gwarancyjna - prawo karne powinno gwarantować pewność, że obywatel nie będzie po­ciągnięty do odpowiedzialności karnej za żadne zachowanie, które w czasie jego realizacji nie było zabronione pod groźbą kary. Obywatel może być pociąg­nięty do odpowiedzialności karnej jedynie za ściśle w ustawie określone zachowania, wreszcie że zastosowanie represji karnej musi również ściśle opierać się na dokładnej regulacji prawnej. W prawie karnym skarbowym doznaje ta funkcja pewnego upośledzenia z uwagi na blankietowość przepisów karnych skarbowych. Z powodu ich ścisłych powiązań z rozległymi regulacjami prawno - finansowymi granica pomiędzy tym, co dozwolone, a tym, co zakazane nie rysuje się w tym obszarze wyraźnie.

Funkcja kompensacyjna czy też restytucyjna prawa karnego występuje pod nazwą funkcji egzekucyjnej czy też egzekucyjno-kompensacyjnej. Jak już wspomnia­no, filozofia stosowania represji karnej skarbowej opiera się na założeniu priorytetu egzekwowania należności publicznoprawnych i wyrównywania uszczerbku finansowego wierzycieli daninowych przed represją. Jest to więc specyficzna i niezwykle doniosła funkcja prawa karnego skarbowego, jako bardzo pragmatycznej dziedziny karnistyki.

3. Odpowiedzialność posiłkowa

Funkcją instytucji odpowiedzialności posiłkowej jest zabezpiecze­nie realnego wykonania zwłaszcza grzywny, czyli zabezpieczenie finan­sowego interesu państwa. Natomiast istota tej instytucji sprowadza się do „przerzucenia" odpowiedzialności za wykonanie kary majątkowej ze sprawcy czynu na inny podmiot, pozostający ze sprawcą w określonych relacjach.

Odpowiedzialność posiłkowa uregulowana w Kodeksie karnym skarbo­wym nie odnosi się do wykroczeń skarbowych. Odpowiedzialność posiłkowa może zostać nałożona nie tylko na osoby fizyczne, ale także na osoby prawne i jednost­ki organizacyjne niemające osobowości prawnej, którym odrębne przepisy przyznają zdolność prawną.

Przesłanki nałożenia odpowiedzialności posiłkowej są następujące:

• korzyść majątkowa, którą podmiot odpowiedzialny posiłkowo odniósł lub mógł odnieść z przestępstwa skarbowego,

• działanie sprawcy tego przestępstwa w zastępstwie podmiotu odpo­wiedzialnego posiłkowo przy prowadzeniu jego spraw (sprawca dzia­ła jako pełnomocnik, zarządca, pracownik lub w jakimkolwiek innym charakterze).

Przy spełnieniu tych warunków za karę grzywny wymierzoną sprawcy przestępstwa skarbowego czyni się w całości lub w części odpowiedzialnym posiłkowo podmiot pozostający w określonych wyżej relacjach ze sprawcą przestępstwa skarbowego. Odpowiedzialność posiłkowa ma obecnie charakter obligatoryjny

Odpowiedzialność posiłkowa nie jest odpowiedzialnością z tytułu sprawstwa czynu, lecz odpowiedzialnością z powodu czynu innej osoby (sprawcy), zatem odpowiedzialna posiłkowo nie może być osoba, która sama ponosi odpowiedzialność karną skarbową za przestępstwo skarbowe

Odpowiedzialność posiłkowa ma tylko jedną cechę, taką jak odpowiedzial­ność karna. Jest nią jej osobisty charakter jako osobistej odpowiedzialności majątkowej. Dlatego nie obciąża ona spadku po odpowiedzialnym posił­kowo, czyli wygasa ze śmiercią odpowiedzialnego posiłkowo (jeśli był on osobą fizyczną), natomiast nie wygasa w razie śmierci sprawcy skazanego po uprawomocnieniu się orzeczenia oraz jeżeli kary grzywny lub środka karnego ściągnięcia równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów nie wykonano z powodu nieobecności skazanego w kraju.

Odpowiedzialność posiłkową może ponosić kilka podmiotów, wówczas w zasadzie odpowiadają oni solidarnie, chyba że ze względu na okoliczno­ści sprawy sąd określi zakres odpowiedzialności każdego z nich stosownie do osiągniętej korzyści majątkowej. Odpowiedzialności posiłkowej nie stosuje się wobec państwowych jed­nostek budżetowych, o których mowa w ustawie o finansach publicznych

4. Kryteria podziału czynów zabronionych na przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe (kontrawencjonalizacja czynów)

Niejako „w poprzek" typu czy­nu jednolitego rodzajowo o identycznych znamionach ogólnych przebiega jego rozgraniczenie na część stanowiącą już przestępstwo skarbowe i część stanowiącą jeszcze odpowiadające mu wykroczenie skarbowe. Tą techniką ustawodawca posługuje się w Kodeksie karnym skarbowym najczęściej. Ponad 3/4 typów czynów zabronionych to typy przepołowione.

Dwa podstawowe kryteria tego przepołowienia

Ustawowy próg

Z wykroczeniem skarbowym mamy do czynienia wów­czas, gdy wartość przedmiotu czynu bądź kwota uszczuplonej albo nara­żonej na uszczuplenie należności publicznoprawnej nie przekracza tzw. ustawowego progu, czyli pięciokrotnej wysokości minimalnego wynagro­dzenia w czasie popełnienia czynu. Jest to więc, jak widać, kryterium zobiektywizowane.

Według drugiego kryterium przepołowienia z wykroczeniem skarbowym mamy do czynienia wówczas, gdy zachodzi tzw. wypadek mniej­szej wagi. Zdefiniowano go w art. 53 § 8 KKS jako zachowanie również odpowiadające swymi znamionami tej części czynu, która stanowi prze­stępstwo skarbowe, ale różniące się od niego stopniem społecznej szkod­liwości, określonym jako stopień „niski”.

Wy­padek mniejszej wagi, stanowiący wykroczenie skarbowe, to czyn, który w konkretnej sprawie ze względu na jej szczególne okoliczności - zarówno przedmiotowe, jak i podmiotowe - zawiera niski stopień społecznej szkod­liwości, w szczególności gdy uszczuplona lub narażona na uszczuplenie należność publicznoprawna nie przekracza ustawowego progu, a sposób i okoliczności popełnienia czynu zabronionego nie wskazują na rażące lekceważenie przez sprawcę porządku finansowo - prawnego lub reguł ostroż­ności wymaganych w danych okolicznościach albo sprawca dopuszczają­cy się czynu zabronionego, którego przedmiot nie przekracza kwoty małej wartości, czyni to z pobudek zasługujących na uwzględnienie. Za małą wartość Kodeks uznaje wartość, która w czasie popełnienia czynu zabro­nionego nie przekracza dwustukrotnej wysokości minimalnego wynagro­dzenia (art 53 § 14).

5. Podmiot w prawie karnym skarbowym

W ujęciu Kodeksu karnego skarbowego podmiotem odpowiedzialności karnej skarbowej może być tylko osoba fizyczna, człowiek odpowiadający zasadniczo takim samym jak w powszechnym prawie karnym kryterium wieku i poczytalności. Kodeks karny skarbowy nie przewiduje żadnej możliwości obniżenia granicy wiekowej odpowiedzialności karnej skarbowej, którą wyznacza osiągnięcie 17 lat. Ze względu na charakter deliktów skarbowych wiążących się w znacznej mierze z czynnościami prawnymi, działalnością gospodarczą, prowadze­niem rozmaitych ewidencji, z czego wynika duże znaczenie świadomości prawnej oceny zachowania, jest to zupełnie uzasadnione

W stosunku do sprawcy, który popełnił przestępstwo lub wykroczenie skarbowe po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary lub środka karnego stosuje środki wychowawcze, lecznicze lub po­prawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz sto­pień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym prze­mawiają.

W prawie karnym skarbowym aktualny jest podział na czyny powszechne, których podmiotem może być każdy oraz indywidualne, których pod­miot musi mieć cechy określone w ustawie.

Podmiot w Kodeksie karnym skarbowym określany jest bądź zaimkiem „kto", co przeważnie wskazuje na powszechny charakter czynu, bądź to in­dywidualnie, mianowicie najczęściej nazwą mającą swoje znaczenie określone w przepisach prawa podatkowego (np. podatnik, płatnik, inkasent) łub dewizowego (np. rezydent), czasem także przez bliższe określenie cech podmiotu (np. kto będąc uprawnionym do korzystania z procedury odpra­wy czasowej towaru). Zawężenie kategorii podmiotów w prawie karnym skarbowym następuje zasadniczo w typie podstawowym (a nie np. uprzy­wilejowanym lub kwalifikowanym) zatem decyduje o bycie przestępstwa lub wykroczenia skarbowego (a nie o stopniu karalności), co przesądza o tym, że są to tzw. typy indywidualne właściwe, czyli takie, które nie mają odpowiednika w typach powszechnych.

Określenie podmiotu przestępstwa lub wykroczenia skarbowego słowem np. „podatnik" - gdy według prawa podatkowego podatnikiem może być osoba fizyczna, a także osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej - nie oznacza bynajmniej przyjęcia odpowiedzial­ności karnoskarbowej osób prawnych. Odpowiedzialność według Kodeksu karnego skarbowego mogą ponosić tylko konkretne osoby fizyczne, miano­wicie te, które będąc uprawnione do decydowania o działaniu danej osoby prawnej łub innej jednostki organizacyjnej, są jednocześnie zobowiązane do przestrzegania reguł obowiązujących w tym działaniu i realizują znamiona określonego typu czynu. Według art. 9 § 3 KKS za przestępstwa i wykro­czenia skarbowe odpowiada jak sprawca także ten, kto na podstawie prze­pisów prawa, decyzji właściwego organu, umowy lub faktycznego wykony­wania zajmuje się sprawami gospodarczymi, w szczególności finansowymi, osoby fizycznej, osoby prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną

6. Rodzaje i funkcje błędu w prawie karnym skarbowym

W Kodeksie karnym skarbowym problematykę błędu reguluje art. 10. Treść poszczególnych jego paragrafów daje podstawę do wyodrębnienia następujących kategorii błędu:

• błąd co do okoliczności stanowiącej ustawowe znamię czynu zabronio­nego

• błąd co do okoliczności stanowiącej znamię typu uprzywilejowanego

• błąd co do okoliczności wyłączającej bezprawność czynu

• błąd co do karalności czynu.

Pierwszy z wymienionych, tj. błąd co do okoliczności stanowiącej ustawowe znamię czynu zabronionego, wyłącza umyślność, zatem pozostający w takim błędzie nie popełnia czynu umyśl­nie. W prawie karnym skarbowym zatem do rozpoznania znamion czynu potrzebna jest wiedza o prawie finansowym. Błąd co do przepisów prawa finansowego jest tym samym błędem co do znamienia typu czynu zabronionego, gdyż to znamię ma znaczenie definiowane przez prawo finansowe. Konsekwencją błędu co do znamienia jest wyłączenie umyślności, co nie oznacza automatycznie wyłączenia wszelkiej odpowiedzialności karnej skarbowej. Błąd co do znamienia czynu zabronionego nie wymaga usprawiedliwienia

Drugim po błędzie co do znamienia typem błędu błąd co do znamienia typu uprzywilejowanego, zwany również uro­jeniem typu uprzywilejowanego. Urojenie to polega na błędnym przeko­naniu, że zachodzi okoliczność stanowiąca znamię czynu zabronionego, od której zależy łagodniejsza odpowiedzialność. Jeżeli to błędne przekonanie jest usprawiedliwione, sprawca, który w takim przekonaniu dopuszcza się czynu zabronionego, odpowiada na podstawie przepisu przewidującego łagodniejszą odpowiedzialność, czyli odpowiada za typ uprzywilejowany, który sobie uroił, pomimo że faktycznie zrealizował znamiona typu podstawowego. W takiej sytuacji zarzut stawia się sprawcy nie za to, co faktycznie zrobił, ale za to, co obejmował swoją świadomością, z czego wy­nika wniosek, że funkcją błędu co do znamienia typu uprzywilejowanego jest redukcja, czyli zmniejszenie winy.

Błąd co do znamienia typu uprzywilejowanego wymaga usprawiedli­wienia.

Kolejnym rodzajem błędu jest błąd co do okoliczności wyłączającej bezprawność, czyli co do kontratypu, zwany dlatego również urojeniem kontratypu. Ten błąd, podobnie jak błąd co do znamienia typu uprzywilejowanego, także musi być usprawiedliwiony, aby mógł wyłączyć winę sprawcy czynu. W świetle Kodeksu karnego skarbo­wego nie występuje błąd co do okoliczności wyłączających winę, ponie­waż wobec braku w tym Kodeksie stanu wyższej konieczności wyłącza­jącego winę pozostałe okoliczności, które dotyczą zdolności podmiotu do bycia winnym (nieletniość, niepoczytalność) oraz okoliczności o charakte­rze podmiotowym, nie mogą z natury być przedmiotem istotnego błędu.

Ostatnim rodzajem błędu jest błąd co do karalności czynu, konkretnie zaś nieświadomość karalności. Jego przeciwieństwo, czy­li urojenie karalności polegające na tym, że sprawca błędnie sądzi, że czyn, który popełnia jest karalny, podczas gdy w rzeczywistości nie jest on karal­ny, jest nieistotny z punktu widzenia odpowiedzialności karnej skarbowej.

Nieświadomość karalności to po prostu nieświadomość tego, że czyn jest zagrożony karą. Należy to odróżnić od nieświadomości bezprawności, która oznacza nieświadomość istnienia prawnofinansowej normy sankcjo­nowanej. Treść tej normy jednocześnie uzupełnia blankietowo określone znamiona zawarte w przepisie Kodeksu karnego skarbowego. Tym samym nieświadomość bezprawności oznacza błąd co do dopełnienia blankieto­wego znamienia. Taki zaś błąd wyłącza umyśl­ność. Natomiast błąd co do karalności to nieświadomość istnienia normy sankcjonującej, czyli karnoskarbowych konsekwencji naruszenia normy sankcjonowanej zawartej w prawie finansowym. Nieświadomość karalności musi być uspra­wiedliwiona. W praktyce wystąpi ona wyjątkowo.

W przypadkach nieusprawiedliwionego błędu co do kontratypu lub co do karalności sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a jeżeli czyn zabroniony jest tylko wykroczeniem skar­bowym, sąd może odstąpić od wymierzenia kary lub środka karnego w po­staci przepadku przedmiotów albo ściągnięcia równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów, chyba że przepadek dotyczy przedmiotów obję­tych zakazem wytwarzania, posiadania, obrotu, przechowywania, przewo­zu, przenoszenia lub przesyłania pod groźbą kary.

7. Specyficzna karnoskarbowa konstrukcja czynnego żalu

W świetle przepisów prawa można zdefiniować czynny żal jako czyn człowieka polegający na podjęciu działania o charakterze kontrakcji ni­weczącej jego przestępne zachowanie. W tak ogólnej definicji mieści się odstąpienie od dokonania czynu i zapobieżenie jego dokonaniu, zapobie­żenie skutkowi przestępnemu, ujawnienie czynu i jego okoliczności przed powołanymi do tego organami państwa, wreszcie odwrócenie szkodliwych następstw czynu. Możemy tu zatem dostrzec aspekty: zapobiegawczy, denuncjacyjny (poznawczy) oraz kompensacyjny.

Pierwszym, niejako wstępnym warunkiem skorzystania z dobrodziej­stwa czynnego żalu, jest warunek denuncjacji. Chodzi tu zarówno o samodenuncjację, czyli ujawnienie czynu własnego i jego istotnych okolicz­ności, jak i zadenuncjowanie osób współdziałających w jego popełnieniu. Przepis art. 16 § 1 KKS żąda od sprawcy zawiadomienia o popełnio­nym czynie i ujawnienia jego istotnych okoliczności, w szczególności osób współdziałających w jego popełnieniu.

Osoba, która skorzystała z czynnego żalu wyłączającego karalność, ujawniając współuczestników czynu, może być następnie w sprawie prze­ciwko tym współuczestnikom powołana na świadka. Osobę taką słusznie określa się w literaturze mianem swoistego świadka koronnego.

Zawiadomienie może być zarówno złożone ustnie do protokołu, jak i na piśmie. Można je złożyć w każdym organie ścigania karnoskarbowego, na­wet niewłaściwym w danym przypadku. Sposób doręczenia czy przedło­żenia organowi zawiadomienia pisemnego jest obojętny, dlatego wskazuje się, że może ono być przedłożone także przez pełnomocnika (nie może jed­nak, rzecz jasna, mieć charakteru anonimu na siebie).

Zawiadomienie jest bezskuteczne, jeżeli zostało złożone w czasie, kiedy organ ścigania miał już wyraźnie udokumentowaną wiadomość o popełnieniu przestępstwa lub wykrocze­nia skarbowego. Zawiadomienie jest także bezskuteczne, jeżeli zostało złożone po rozpoczęciu przez organ ścigania czynności służ­bowej, w szczególności przeszukania, czynności sprawdzającej lub kontro­li zmierzającej do ujawnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, chyba że czynność ta nie dostarczyła podstaw do wszczęcia postępowania o ten czyn zabroniony.

Dalszy warunek czynnego żalu ma już charakter fiskalny i jest wyra­zem jego funkcji egzekucyjnej. Zgodnie z art. 16 § 2 KKS skuteczna de­nuncjacja wyłącza karalność tylko wtedy, gdy w terminie wyznaczonym przez uprawniony organ postępowania przygotowawczego sprawca uiści w całości wymagalną należność publicznoprawną uszczuploną popełnio­nym czynem zabronionym.

Jeżeli czyn nie polega na uszczupleniu tej należności, natomiast obli­gatoryjny jest przepadek przedmiotów, sprawca powinien złożyć te przed­mioty, a w razie niemożności ich złożenia - uiścić ich równowartość pieniężna. Nie nakłada się obowiązku uiszczenia równowartości pieniężnej, jeżeli przepadek dotyczy przedmiotów, których wytwarzanie, posiada­nie, obrót, przewóz, przenoszenie lub przesyłanie jest zabronione. Obo­wiązek uiszczenia równowartości pieniężnej przedmiotów.

Omawiana instytucja karnoskarbowego czynnego żalu wyłączającego karalność nie jest w żaden sposób ograniczona przedmiotowo, tzn. dotyczy wszystkich przestępstw i wykroczeń skarbowych. Jest natomiast ograni­czona podmiotowo, co oznacza, że pewne kategorie sprawców są wyłączo­ne spod tej instytucji, czyli nie mogą z niej skorzystać. W świetle art. 16 § 6 KKS są nimi:

• dopuszczający się czynu w formie tzw. sprawstwa kierowniczego, po­legającego na kierowaniu wykonaniem czynu zabronionego,

• dopuszczający się czynu w formie tzw. sprawstwa polecającego, po­legającego na poleceniu innej osobie wykonania czynu z wykorzysta­niem uzależnienia tej osoby od siebie,

• organizatorzy grupy albo związku mającego na celu popełnienie prze­stępstwa skarbowego oraz kierujący taką grupą lub związkiem, chy­ba że zawiadomienia o popełnionym czynie dokonają ze wszystkimi członkami grupy lub związku,

• prowokatorzy, czyli nakłaniający inną osobę do popełnienia przestęp­stwa lub wykroczenia skarbowego w celu skierowania przeciwko niej postępowania o ten czyn zabroniony.

8. Tzw. idealny zbieg przepisów prawa karnego powszechnego i prawa karnego skarbowego

Konstrukcja zwana idealnym zbiegiem przepisów polega na przyjęciu, że sprawca dopuścił się tylu przestępstw czy też wykroczeń, ile przepisów karnych naruszył.

Jeżeli ten sam czyn będący przestępstwem skarbowym lub wykroczeniem skarbowym wyczerpuje zarazem znamiona przestępstwa lub wykroczenia określo­nego w przepisach karnych innej ustawy, stosuje się każdy z tych prze­pisów.

Skoro nakazuje on „stosowanie każdego z tych przepisów", czyli zarówno przepisu karno­skarbowego, jak i innego karnego do „tego samego czynu", to oznacza, że ten sam czyn stanowi zarówno przestępstwo lub wykroczenie skarbowe, jak i przestępstwo lub wykroczenie powszechne. W konsekwencji prowa­dzi się oddzielne postępowania i wydaje oddzielne orzeczenia odnośnie do przestępstwa lub wykroczenia skarbowego oraz odnośnie do przestępstwa lub wykroczenia powszechnego. Istotne są te właśnie konsekwencje, które sprowadzają się do tego, że „ten sam czyn" rozpatrywany jest w jednym postępowaniu jako delikt skarbowy, w innym zaś -jako przestępstwo lub wykroczenie powszechne.

Przepis art. 8 § 2 KKS stanowi, że wy­konaniu podlega tylko najsurowsza z kar, co nie stoi na przeszkodzie wy­konaniu środków karnych lub innych środków orzeczonych na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów. Środki karne i środki zabezpie­czające oraz dozór stosuje się, choćby je orzeczono tylko na podstawie jednego ze zbiegających się przepisów. W razie orzeczenia za zbiegające się czyny zabronione zakazów tego samego rodzaju lub pozbawienia praw publicznych sąd stosuje odpowiednio przepisy o karze łącznej.

Wykonanie kar oparto na zasadzie ab­sorpcji. Jedynie gdy obok kary najsurowszej, która podlega wykonaniu, orzeczono także karę grzywny, również ta kara podlega łącznemu wykona­niu; w razie orzeczenia obok kary najsurowszej kilku kar grzywny, łączne­mu wykonaniu podlega tylko grzywna najsurowsza.

Jeżeli ten sam czyn wyczerpuje znamiona kilku przepisów Kodeksu, a zarazem także znamiona przepisu karnego spoza Kodeksu, to mamy do czynienia ze „spiętrzeniem zbiegów" - czyli z rzeczywistym zbiegiem przepisów Kodeksu (do którego stosuje się kumulatywną kwalifikację z art. 7 § 1 KKS) oraz z rzeczywistym zbiegiem przepisów Kodeksu i in­nego przepisu karnego (do którego z kolei zastosowanie znajdzie konstruk­cja „zbiegu idealnego" z art. 8 § 1 KKS).

9. Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności jako środek karny

Dobrowolne zaś poddanie się odpowiedzialności nigdy nie uchodziło, nie miało uchodzić i nie może uchodzić nadal za „zaniechanie ukarania". Wskazuje się na warunki dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, wśród których jest waru­nek uiszczenia kwoty odpowiadającej co najmniej najniższej karze grzyw­ny grożącej za dany czyn zabroniony. W orzeczeniu zezwalającym na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności sąd orzeka m.in. tytułem kary grzywny kwotę nie wyższą niż uiszczona przez sprawcę.

Zatem grzywna określona jest jako „kwota odpowiadająca (...) karze grzywny", sąd zaś orzeka, lite­ralnie rzecz biorąc, nie grzywnę, lecz „kwotę tytułem kary grzywny".

Formalnie Kodeks zalicza dobrowolne poddanie się odpowiedzialno­ści do kategorii środków karnych. Przez to nie jest to instytucja zupełnie uznaniowa. Jej dobrowolność i fakultatywność nie oznaczają dowolności w jej stosowaniu.

Decyzja udzielania zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowie­dzialności leży wyłącznie w gestii sądu, zaś poprzedzające ją negocjacje ze sprawcą mogą być prowadzone wyłącznie w finansowym organie po­stępowania przygotowawczego.

W prawie materialnym określone są zarówno przesłanki dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, jak i przeszkody do zasto­sowania tej instytucji (wyłączenia). Tak więc, po pierwsze, wina sprawcy i okoliczności popełnienia przestępstwa lub wykroczenia skarbowego nie mogą budzić wątpliwości. Wymóg ten, odnoszony wprost do sądu, dotyczyć jednak musi także siłą rzeczy finansowego organu postępowania przygotowawczego, to ten organ występuje bowiem do sądu z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, a uzasadnienie takiego wniosku powinno wskazywać m.in. dowody świadczące o tym, że wina i okoliczności czynu nie budzą wątpliwości.

Kolejne warunki adresowane do sprawcy są następujące:

• uiszczenie wymagalnej należności publicznoprawnej, jeżeli w związku z przestępstwem lub wykroczeniem skarbowym nastąpiło uszczuplenie tej należności;

• uiszczenie kwoty odpowiadającej co najmniej najniższej karze grzywny grożącej za dany czyn, aczkolwiek w toku negocjacji z finansowym orga­nem dochodzenia organ ten może uzależnić wniesienie do sądu wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności od uiszcze­nia jeszcze dodatkowej kwoty, nieprzekraczającej jednak łącznie z już uiszczoną wysokości połowy sumy odpowiadającej górnej granicy usta­wowego zagrożenia w danym przypadku (art. 146 § 2 pkt 1 KKS);

• wyrażenie zgody na przepadek przedmiotów co najmniej w takim za­kresie, w jakim ten przepadek jest obowiązkowy, w razie zaś niemoż­ności złożenia przedmiotów - uiszczenie ich równowartości pieniężnej, chyba że chodzi o przedmioty objęte zakazami wytwarzania, posiada­nia, obrotu, przewozu itp.;

• uiszczenie co najmniej zryczałtowanej równowartości kosztów postę­powania

Według art. 17 § 2 KKS dobrowolne poddanie się odpowiedzialności jest możliwe tylko w sprawach zagrożonych wyłącznie grzywną (tym sa­mym zawsze może ono dotyczyć wykroczeń skarbowych), nie jest nato­miast możliwe, nawet jeżeli przestępstwo skarbowe jest zagrożone wyłącznie grzywną, ale popełniono je w warunkach stanowiących podstawę do nadzwyczajnego obostrzenia kary, wreszcie nie jest także możliwe, gdy zgłoszono interwencję (czyli roszczenie) co do przedmiotów podlegają­cych przepadkowi, chyba że interwencja zostanie cofnięta do czasu wnie­sienia aktu oskarżenia do sądu.

10. Przepadek korzyści majątkowej i ściągnięcie jej równowartości w prawie karnym skarbowym

Środek karny przepadku korzyści majątkowej ma charakter subsydiarny wobec przepadku przedmiotów pochodzących bezpośrednio z prze­stępstwa skarbowego oraz objętych zakazami wytwarzania, przechowy­wania, obrotu itp. Jeżeli sprawca osiągnął z popełnienia przestępstwa skarbowego, chociażby pośrednio, korzyść majątkową niepodlegającą przepadkowi przedmiotów pochodzących bez­pośrednio z przestępstwa skarbowego lub objętych wspomnianymi za­kazami obrotu, wytwarzania itp., sąd orzeka środek karny przepadku tej korzyści majątkowej.

Dla dopuszczalności orzekania środka karnego przepadku korzyści ma­jątkowej nie ma znaczenia okoliczność, czy sprawca przestępstwa skarbo­wego działał w celu osiągnięcia takiej korzyści. Istotny jest tylko fakt osiąg­nięcia z popełnienia przestępstwa skarbowego chociażby pośrednio ko­rzyści majątkowej niepodlegającej przepadkowi przedmiotów określonych w art. 29 pkt 1 lub 4 KKS.

W razie więc skazania za przestępstwo skarbowe, z którego popełnienia sprawca osiągnął, chociażby pośrednio, korzyść majątkową dużej warto­ści, uważa się, że mienie, które sprawca objął we władanie lub do którego uzyskał jakikolwiek tytuł w czasie popełnienia przestępstwa skarbowego lub po jego popełnieniu, do chwili wydania chociażby nieprawomocnego wyroku stanowi korzyść majątkową uzyskaną z popełnienia przestępstwa skarbowego, chyba że sprawca lub inna zainteresowana osoba przedstawi dowód przeciwny.

Jeżeli natomiast okoliczności sprawy wskazują na duże prawdopodobieństwo, że sprawca taki przeniósł na osobę fizyczną, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, faktycznie lub pod jakimkolwiek tytułem prawnym, mienie stanowiące korzyść majątko­wą uzyskaną z popełnienia przestępstwa skarbowego, uważa się, że rzeczy będące w samoistnym posiadaniu tej osoby lub jednostki oraz przysługują­ce jej prawa majątkowe należą do sprawcy, chyba że zainteresowana oso­ba lub jednostka organizacyjna przedstawi dowód zgodnego z prawem ich uzyskania.

Środek karny w postaci ściągnięcia równowartości pieniężnej przepad­ku korzyści majątkowej ma charakter subsydiarny wobec samego przepad­ku tej korzyści. W razie zatem niemożności orzeczenia przepadku korzyści majątkowej przepis art. 33 § 1 zd. 2 KKS nakazuje orzec ściągnięcie jej równowartości pieniężnej. Także tego środka karnego nie stosuje się, jeżeli korzyść majątkowa podlega zwrotowi innemu uprawnionemu podmiotowi, w razie zaś współwłasności orzeka się przepadek równo­wartości pieniężnej udziału należącego do sprawcy.

11. Nadzwyczajne obostrzenie kary w prawie karnym skarbowym

Nadzwyczajne obostrzenie kary jest obligatoryjne, jeżeli sprawca:

• popełnia umyślnie przestępstwo skarbowe, powodując uszczuplenie na­leżności publicznoprawnej dużej wartości, albo popełnia umyślnie prze­stępstwo skarbowe, a wartość przedmiotu czynu zabronionego jest duża;

• uczynił sobie z popełniania przestępstw skarbowych stałe źródło dochodu;

• popełnia dwa albo więcej przestępstw skarbowych, zanim zapadł pierwszy wyrok, chociażby nieprawomocny, co do któregokolwiek z nich i każdy z tych czynów wyczerpuje znamiona przestępstwa skar­bowego określonego w tym samym przepisie, a odstępy czasu pomię­dzy nimi nie są długie:

• skazany za umyślne przestępstwo skarbowe na karę pozbawienia wol­ności lub karę ograniczenia wolności albo karę grzywny, w ciągu 5 lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary pozbawienia wolności lub 6 miesięcy kary ograniczenia wolności albo po uiszczeniu grzywny wynoszącej co najmniej 120 stawek dziennych popełnia umyślnie prze­stępstwo skarbowe tego samego rodzaju;

• popełnia przestępstwo skarbowe, działając w zorganizowanej grupie albo w związku mającym na celu popełnienie przestępstwa skarbowego;

• popełnia przestępstwo skarbowe, używając przemocy lub grożąc na­tychmiastowym jej użyciem albo działając wspólnie z inną osobą, któ­ra używa przemocy lub grozi natychmiastowym jej użyciem;

• przez nadużycie stosunku zależności lub wykorzystanie krytycznego położenia doprowadza inną osobę do popełnienia czynu zabronionego jako przestępstwo skarbowe.

Z powyższego katalogu przesłanek nadzwyczajnego obostrzenia kary wynika, że są nimi:

• duża wartość uszczuplenia należności publicznoprawnej lub przedmio­tu czynu,

• zawodowy lub zorganizowany charakter popełnianych przestępstw skarbowych,

• recydywa skarbowa,

• ciąg przestępstw skarbowych,

• szczególnie groźne kategorie zjawiskowe,

• rozbójniczy sposób działania.

Pomimo zaistnienia przesłanek nadzwyczajnego obostrzenia kary wy­mienionych wyżej w pkt 1 i 3, sprawca uniknie obostrzenia, jeżeli przed zamknięciem przewodu sądowego w I instancji uszczuplona w związku z danym przestępstwem skarbowym i wymagalna należność publiczno­prawna zostanie uiszczona w całości.

Także sprawca działający w strukturach zorganizowanych (pkt 5) unik­nie obostrzenia kary, jeżeli odstąpi od udziału w zorganizowanej grupie lub związku i ujawni przed organem ścigania istotne okoliczności zamierzone­go przestępstwa skarbowego, prze z co zapobiegnie jego popełnieniu.

Odnośnie do pojęcia „stałe źródło dochodu" przyjmuje się, że nie musi to być źródło ani główne, ani wyłączne, nie jest też ono tożsame z poję­ciem „stałego źródła utrzymania". Strona podmiotowa zachowania opisa­nego w art. 37 § 1 pkt 2 KKS (czyli „uczynienia sobie z popełniania prze­stępstw skarbowych stałego źródła dochodu") polega na tym, że sprawca działa, bądź to z góry powziętym zamiarem uzyskiwania dochodów w re­zultacie powtarzania określonego rodzaju działań sprawczych, bądź też z zamiarem odnawianym, polegającym na tym, że przy nadarzającej się okazji sprawca, dążąc do uzyskania dochodu, realizuje znamiona przestęp­stwa skarbowego, mając świadomość, że jego zachowanie stanowi frag­ment pewnej sekwencji czynów, z których każdy przynosi zwiększenie sta­nu majątkowego.

Zorganizowana grupa przestępcza to porozumienie co najmniej 3 osób o strukturze bardziej uproszczonej i mniej sformalizowanej, niż to ma miej­sce w przypadku zorganizowanego związku przestępczego. Istotną cechą zorganizowanej grupy jest wyraźne przywództwo. Zorganizowana grupa przestępcza z punktu widzenia kryterium jej zorganizowanego charakte­ru jest czymś pośrednim pomiędzy tylko współsprawstwem a już zorga­nizowanym związkiem przestępczym. Cechami tego ostatniego są trwałe formy organizacyjne, oznaczone kierownictwo oraz określona dyscyplina członków. Związek od grupy odróżnia też inny sposób dopuszczania no­wych członków.

Z kolei pod pojęciem przemocy rozumie się takie oddziaływanie środka­mi fizycznymi, które poprzez wpływ na procesy motywacyjne ofiary prze­mocy ma na celu ukierunkowanie jej decyzji w pożądanym przez stosują­cego przemoc kierunku lub przełamanie oporu albo wyeliminowanie z góry możliwości podjęcia jakiejkolwiek decyzji czy przejawienia oporu.

Wreszcie groźba to wyrażona w jakikolwiek sposób zapowiedź wzbu­dzająca w zagrożonym określoną obawę. Przesłanka „nadużycia stosunku zależności lub wykorzystania krytycz­nego położenia" i „doprowadzenia" innej osoby do popełnienia czynu za­bronionego jako przestępstwo skarbowe jest szersza od sprawstwa poleca­jącego, które jednak w niej się zawiera. „Uzależnienie" bowiem, jako pewna relacja pomiędzy osobami, to nic innego jak „stan zależności". Może ono być trwałe lub przejściowe. Prze­pis art. 9 § 1 KKS mówi o jego „wykorzystaniu", zaś art. 37 § 1 pkt 7 KKS - o „nadużyciu". Różnica pomiędzy wykorzystaniem a nadużyciem uza­leżnienia, czyli stanu zależności, jest bardzo nieostra. Można nawet wyra­zić wątpliwości, czy jakakolwiek różnica pomiędzy tymi pojęciami dałaby się jednoznacznie i klarownie przeprowadzić.

12. Przedawnienie karalności w prawie karnym skarbowym

Art. 44. § 1. Karalność przestępstwa skarbowego ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęło lat:

1) 5 - gdy czyn stanowi przestępstwo skarbowe zagrożone karą grzywny, karą ograniczenia wolności lub karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 3 lat;

2) 10 - gdy czyn stanowi przestępstwo skarbowe zagrożone karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata.

§ 2. Karalność przestępstwa skarbowego polegającego na uszczupleniu lub narażeniu na uszczuplenie należności publicznoprawnej ustaje także wówczas, gdy nastąpiło przedawnienie tej należności.

§ 3. W wypadkach przewidzianych w § 1 lub § 2 bieg przedawnienia przestępstwa skarbowego polegającego na uszczupleniu lub narażeniu na uszczuplenie należności publicznoprawnej rozpoczyna się z końcem roku, w którym upłynął termin płatności tej należności. Jeżeli sprawca przestępstwa skarbowego dopuścił się uszczuplenia lub narażenia na uszczuplenie należności celnej, bieg jego przedawnienia rozpoczyna się z dniem, w którym powstał dług celny; jeżeli nie jest możliwe określenie dnia powstania długu celnego, bieg przedawnienia przestępstwa skarbowego rozpoczyna się z dniem najwcześniejszym, w którym istnienie długu celnego zostało ustalone.

§ 4. W wypadkach przewidzianych w § 1 lub § 2, jeżeli dokonanie przestępstwa skarbowego zależy od nastąpienia określonego w kodeksie skutku, bieg przedawnienia rozpoczyna się od czasu, gdy skutek nastąpił.

§ 5. Jeżeli w okresie przewidzianym w § 1 lub § 2 wszczęto postępowanie przeciwko sprawcy, karalność popełnionego przez niego przestępstwa skarbowego określonego w § 1 pkt 1 ustaje z upływem 5 lat, a przestępstwa skarbowego określonego w § 1 pkt 2 - z upływem 10 lat od zakończenia tego okresu.

§ 6. W razie uchylenia prawomocnego orzeczenia przedawnienie biegnie od dnia wydania orzeczenia w tym przedmiocie, chyba że karalność przestępstwa skarbowego już ustała.

§ 7. Przedawnienie nie biegnie, jeżeli przepis ustawy nie pozwala na wszczęcie lub dalsze prowadzenie postępowania w sprawie o przestępstwo skarbowe.

13. Uchylanie się od obowiązku podatkowego

Art. 54. § 1. Podatnik, który uchylając się od opodatkowania, nie ujawnia właściwemu organowi przedmiotu lub podstawy opodatkowania lub nie składa deklaracji, przez co naraża podatek na uszczuplenie,

podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych albo karze pozbawienia wolności, albo obu tym karom łącznie.

§ 2. Jeżeli kwota podatku narażonego na uszczuplenie jest małej wartości, sprawca czynu zabronionego określonego w § 1

podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych.

§ 3. Jeżeli kwota podatku narażonego na uszczuplenie nie przekracza ustawowego progu, sprawca czynu zabronionego określonego w § 1

podlega karze grzywny za wykroczenie skarbowe.

14. Firmanctwo

Art. 55. § 1. Podatnik, który w celu zatajenia prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek lub rzeczywistych rozmiarów tej działalności, posługuje się imieniem i nazwiskiem, nazwą lub firmą innego podmiotu i przez to naraża podatek na uszczuplenie,

podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych albo karze pozbawienia wolności do lat 3, albo obu tym karom łącznie.

§ 2. Jeżeli kwota podatku narażonego na uszczuplenie jest małej wartości, sprawca czynu zabronionego określonego w § 1

podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych.

§ 3. Jeżeli kwota podatku narażonego na uszczuplenie nie przekracza ustawowego progu, sprawca czynu zabronionego określonego w § 1

podlega karze grzywny za wykroczenie skarbowe.

15. Oszustwo w deklaracji podatkowej

Art. 56. § 1. Podatnik, który składając organowi podatkowemu, innemu uprawnionemu organowi lub płatnikowi deklarację lub oświadczenie, podaje nieprawdę lub zataja prawdę albo nie dopełnia obowiązku zawiadomienia o zmianie objętych nimi danych, przez co naraża podatek na uszczuplenie,

podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych albo karze pozbawienia wolności, albo obu tym karom łącznie.

§ 2. Jeżeli kwota podatku narażonego na uszczuplenie jest małej wartości, sprawca czynu zabronionego określonego w § 1

podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych.

§ 3. Jeżeli kwota podatku narażonego na uszczuplenie nie przekracza ustawowego progu, sprawca czynu zabronionego określonego w § 1

podlega karze grzywny za wykroczenie skarbowe.

§ 4. Karze określonej w § 3 podlega także ten podatnik, który mimo ujawnienia przedmiotu lub podstawy opodatkowania nie składa w terminie organowi podatkowemu lub płatnikowi deklaracji lub oświadczenia.

16. Przemyt celny

Art. 86. § 1. Kto, nie dopełniając ciążącego na nim obowiązku celnego, przywozi z zagranicy lub wywozi za granicę towar bez jego przedstawienia organowi celnemu lub zgłoszenia celnego, przez co naraża należność celną na uszczuplenie,

podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych albo karze pozbawienia wolności, albo obu tym karom łącznie.

§ 2. Tej samej karze podlega sprawca, jeżeli przemyt celny dotyczy towaru w obrocie z zagranicą, co do którego istnieje reglamentacja pozataryfowa.

§ 3. Jeżeli kwota należności celnej narażonej na uszczuplenie lub wartość towaru w obrocie z zagranicą, co do którego istnieje reglamentacja pozataryfowa, jest małej wartości, sprawca czynu zabronionego określonego w § 1 lub 2

podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych.

§ 4. Jeżeli kwota należności celnej narażonej na uszczuplenie lub wartość towaru w obrocie z zagranicą, co do którego istnieje reglamentacja pozataryfowa, nie przekracza ustawowego progu, sprawca czynu zabronionego określonego w § 1 lub 2

podlega karze grzywny za wykroczenie skarbowe.

17. Oszustwo celne

Art. 87. § 1. Kto przez wprowadzenie w błąd organu uprawnionego do kontroli celnej naraża należność celną na uszczuplenie,

podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych albo karze pozbawienia wolności, albo obu tym karom łącznie.

§ 2. Tej samej karze podlega sprawca, jeżeli oszustwo celne dotyczy towaru lub usługi w obrocie z zagranicą, co do których istnieje reglamentacja pozataryfowa.

§ 3. Jeżeli kwota należności celnej narażonej na uszczuplenie lub wartość towaru lub usługi w obrocie z zagranicą, co do których istnieje reglamentacja pozataryfowa, jest małej wartości, sprawca czynu zabronionego określonego w § 1 lub 2

podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych.

§ 4. Jeżeli kwota należności celnej narażonej na uszczuplenie lub wartość towaru lub usługi w obrocie z zagranicą, co do których istnieje reglamentacja pozataryfowa, nie przekracza ustawowego progu, sprawca czynu zabronionego określonego w § 1 lub 2

podlega karze grzywny za wykroczenie skarbowe.

18. Ogólna charakterystyka przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych przeciwko organizacji gier i zakładów wzajemnych

Rozdział 9 Części szczególnej KKS obejmuje karnoskarbową ochroną pewną szczególną sferę działalności związanej z organizowaniem i pro­wadzeniem szeroko rozumianych gier i zakładów. Sfera ta jest dość new­ralgiczna i wymagająca karnoprawnej ochrony przynajmniej z dwóch po­wodów.

Po pierwsze, państwo ma w tej sferze swój monopol (aczkolwiek ma on obecnie tendencję do ograniczania swego zakresu) i czerpie z tej działalności różnego rodzaju dochody.

Po drugie zaś -jak słusznie podkreśla się w doktrynie - sfera ta jest obecnie przedmiotem penetracji ze strony pew­nych struktur zorganizowanej przestępczości, widzącej w niej zwłaszcza instrument legalizacji dochodów, czyli „prania brudnych pieniędzy".

Przepisy omawianego Rozdziału KKS chronią w zasadzie róż­norodne dobra prawne, nie tylko z kategorii stricte ekonomicznych, jak in­teres finansowy państwa i jego monopol, ale także innych, jak porządek publiczny, interes wymiaru sprawiedliwości (w ujawnianiu dochodów po­chodzących z przestępstw) czy też po prostu rzetelność i uczciwość w prowadzeniu gier (z tego punktu widzenia moż na powiedzieć, że przepisy omawianego rozdziału wspomagają w pewnym stopniu nawet karnopraw­ną ochronę mienia).

Zmiany intytulacji omawianego rozdziału KKS są ewidentnym dowodem subsydiarnego i wtórnego charakteru prawa kar­nego skarbowego także w tym zakresie. Również treść art. 53 § 35 KKS wskazuje na to, że podstawowy aparat pojęciowy stosowany w typizacji przepisów Rozdziału 9 KKS wywodzi się wprost z ustawy z 29.7.1992 r. o grach i zakładach wzajemnych.

Istota zachowań penalizowanych w przepisach Rozdziału 9 KKS spro­wadza się do urządzania lub prowadzenia nielegalnych gier lub zakładów, uczestnictwa w nich, wreszcie nielegalnej sprzedaży losów.

19. Odmiany procesu karnego skarbowego - założenia konstrukcyjne postępowań szczególnych

Można wyizolować, stanowiący jej rdzenną część, modelowy przebieg procesu karnego skarbowego w kwestii odpowiedzialności karnej, który w ak­tualnym stanie prawnym wyznacza tok procesu w zasadzie jedynie w od­niesieniu do spraw o przestępstwa skarbowe (postępowanie zwyczajne). Postępowanie zwyczajne jest postępowaniem typu podstawowego

Odmiany procesu o zmodyfikowanym przebiegu określa się mianem „trybów szczególnych" lub „postępowań szczególnych". Cechę definiu­jącą postępowania szczególne stanowi to, że jego przebieg związany z nurtem odpowiedzialności karnej różni się istotnie od przebiegu pro­cesu karnego skarbowego, uznanego za typowy w danym systemie pra­wa karnego procesowego.

Przyjmując formalizm postępowania zwyczajnego za punkt odniesienia dla oceny postępowań szczególnych, można poddać je klasyfikacji, obej­mującej trzy następujące grupy:

• postępowania szczególne równoważne (ekwiwalentne), których for­malizm procesowy - mimo wprowadzonych zmian - nie odbiega od formalizmu postępowania zwyczajnego,

• postępowania szczególne wzbogacone, których formalizm procesowy podlega zwiększeniu poprzez wprzęgnięcie do ich przebiegu pewnych czynności nieznanych postępowaniu zwyczajnemu,

• postępowania szczególne zredukowane, przewidujące uproszczenie, a niekiedy rezygnację z czynności obligatoryjnych, występujących w postępowaniu zwyczajnym.

W sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe naj­liczniejszą grupę tworzą postępowania szczególne (tryby szczególne) o zredukowanym formalizmie w stosunku do postępowania zwyczajne­go, do których należą:

• postępowanie o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności,

• postępowanie nakazowe,

• postępowanie uproszczone (art. 117 § 1 pkt 1-3 KPK).

Postępowanie w stosunku do nie­obecnych (art. 117 § 1 pkt 4 KKS), należące do tradycyjnych konstrukcji prawa karnego skarbowego. Jego istnienie zdaje się usprawiedliwiać myśl, że wzmożona ochrona interesu finansowego Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego lub innego uprawnionego podmiotu uzasadnia po­trzebę sprawowania wymiaru sprawiedliwości nawet wtedy, jeśli sprawca przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego przebywa za gra­nicą albo nie można ustalić jego miejsca zamieszkania lub pobytu w kra­ju. Jednoznaczna klasyfikacja postępowania w stosunku do nieobecnych napotyka pewien opór związany z faktem, że stanowi ono tryb szczególny procesu karnego skarbowego, „nakładający się na postępowanie zwyczaj­ne lub uproszczone" w tym sensie, że stosując przepisy regulujące postępowanie w stosunku do nieobecnych (art. 173-177 KKS), dokonuje się modyfikacji procesu karnego skarbowego przebiegającego w trybie zwyczajnym lub w trybie uproszczonym.

Aktualna redakcja art. 117 KKS skłania do sformułowania tezy, że przedstawione w tym przepisie wyliczenie postępowań szczególnych występują­cych w procesie karnym skarbowym ma charakter wyczerpujący. Analizując jedną z metod wprowadzania modyfikacji w przebiegu procesu karnego skarbowego w ramach postępowań szczególnych, można je poddać swoistej gradacji.

Konstrukcja postępowania szczególnego pierwszego stopnia zasadza się na wprowadzeniu pewnych zmian w przebiegu procesu karne­go skarbowego w stosunku do postępowania zwyczajnego. W takim wy­padku w zakresie nieobjętym zmianami charakteryzującymi postępowanie szczególne przewiduje się odesłanie wprost do stosowania przepisów re­gulujących postępowanie zwyczajne.

Jeżeli punktem wyjścia dla odchy­leń w przebiegu procesu karnego skarbowego związanych z określonym trybem szczególnym jest inne postępowanie szczególne (wyjściowa po­stępowanie szczególne), należy mówić o postępowaniu szczególnym drugiego stopnia. W czystej postaci do tej ostatniej kategorii na gruncie procesu karnego skarbowego należy zaliczyć mówiące zmodyfikowaną postać trybu uproszczonego.

Jeśli do roz­strzygnięcia odpowiedzialności karnoskarbowej nie dojdzie w trybie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności albo trybie mandato­wym, wówczas proces karny skarbowy toczy się na zasadach ogólnych (zob. art. 139 § 4 i art. 140 § 4 KKS), co należy rozumieć w ten sposób, że - w zależności od spełniania warunków przewidzianych w ustawie - orze­czenie o przedmiocie procesu może nastąpić w jednym z pozostałych po­stępowań szczególnych (uproszczonym lub nakazowym) lub - w przypad­ku spraw o przestępstwa skarbowe - w postępowaniu zwyczajnym.

Przepisy regulujące postępowania szczególne należy ujmować w kategorii unormowań wyjątkowych, wymagających ścisłej interpre­tacji. Przyjmując inny punkt widzenia, można stwierdzić, że w obliczu wyjątkowego charakteru przepisów prawnych ustanawiających odrębności postępowań szczególnych brak jest podstaw do ich stosowania w oparciu o wykładnię rozszerzającą.

20. Charakterystyka organów prowadzących postępowanie przygotowawcze w sprawach karnych skarbowych

Katalog organów postępowania przygotowawczego: urząd skarbowy, inspektora kontroli skarbowej, urząd celny, Straż Graniczną, Policję, Agen­cję Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralne Biuro Antykorupcyjne oraz Żandarmerię Wojskową. Kompetencja tych organów do prowadzenia postępowania przygotowawczego w procesie karnym skarbowym wynika ze szczegółowych uregulowań, określających zakres spraw należących do ich właściwości. Przedstawiony katalog organów postępowania przygotowawczego należy uzupełnić, dołączając do niego prokuratora.

Prokurator posiada szczególną pozycję wśród organów postępowania przygotowawczego. Prymat prokuratora wyraża się przede wszystkim w tym, że jest on legitymowany do prowadzenia postępowania przygotowawczego w każdej sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, podczas gdy uprawnienie innych organów do kierowania postępowaniem przygotowawczym podlega ograniczeniu.

W postępowaniu prowadzonym przez finansowe organy postępowania przygotowawczego prokurator może wykonywać nadzór obok organu nadrzędnego nad wskazanymi organami postępowania przygotowawczego, kiedy to czynności nadzorcze pozostają najczęściej w związku z dokonywaniem czynności zastrzeżonych dla prokuratora albo zamiast nich. Oprócz przedstawionych wielorakich aspektów działalności prokuratora w stadium przygotowawczym procesu karnego skarbowego dla uzyskania pełnego obrazu jego pozycji procesowej konieczne staje się wyeksponowanie uprawnienia - pozostającego w zakresie sprawowanego nadzoru - do przejęcia każdej sprawy do osobistego prowadzenia.

Organy wyszczególnione należy sklasyfikować w dwóch grupach, wyróżniając:

• finansowe organy postępowania przygotowawczego, do których należą: urząd skarbowy, inspektor kontroli skarbowej oraz urząd celny

• niefinansowe organy postępowania przygotowawczego, do których zaliczają się: Policja, Straż Graniczna, Agencja Bezpieczeństwa We­wnętrznego, Centralne Biuro Antykorupcyjne oraz Żandarmeria Wojskowa

Rola procesowa tych organów w stadium przygotowawczym procesu karnego skarbowego sprowadza się do prowadzenia postępowania przygotowawczego w zakresie spraw należących do ich właściwości.

Właściwość finansowych organów postępowania przygotowawczego

Do wyłącznej właściwości prokuratora należy prowadzenie śledztwa w sprawach, w których o konieczności prowadzenia postępowania przygotowawczego w bardziej sformalizowanej formie przesądza fakt, że osobą podejrzaną jest sędzia, prokurator, funkcjonariusz Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu lub Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Żandarmerii Wojskowej, finansowego organu postępowania przygotowawczego lub organu nadrzędnego.

Można wyizolować trzy następujące kryteria determinujące właściwość tych organów:

• kwalifikację prawną czynu zabronionego w prawie karnym skarbowym (kryterium przedmiotowe),

• ujawnienie przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego przez określony organ,

• pozostawanie czynu zabronionego w zakresie działania finansowego organu postępowania przygotowawczego.

W odniesieniu do inspektora kontroli skarbowej ujawnienie czynu zabronionego w prawie karnym skarbowym stanowi samodzielne kryterium decydujące o właściwości tego organu, niezależne od kategorii przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, którego postępowanie miałoby dotyczy.

W pozostałym zakresie następuje rozgraniczenie właściwości urzędów celnych i urzędów skarbowych. Na tym polu wiodące znaczenie posiada kryterium kwalifikacji prawnej czynu. W przypadku określonych w ustawie kategorii przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych uprawnienie urzędów celnych do przeprowadzenia postępowania przygotowawczego jest uzależnione od spełnienia wymienionych powyżej kryteriów dodatkowych, a mianowicie ujawnienia czynu przez urzędy celne w zakresie swojego działania albo pozostawania czynu w zakresie działania urzędu celnego.

W zakresie obejmującym wszczęcie postępowania kompetencja finansowych organów postępowania przygotowawczego rozciąga się również na sprawy karne skarbowe nienależące do ich właściwości. Przedstawione rozwiązanie jest podyktowane z jednej strony względami ekonomiki procesowej, z drugiej strony potrzebą usankcjonowania wszczęcia postępowania przygotowawczego w układzie procesowym, w którym finansowemu organowi postępowania przygotowawczego nie są znane w chwili inaugurowania procesu okoliczności determinujące właściwość rzeczową innego organu, np. Żandarmerii Wojskowej lub organu prokuratorskiego. Finansowy organ postępowania przygotowawczego, który nie jest właściwy rzeczowo do prowadzenia tego postępowania, powinien ograniczyć podejmowane czynności do zabezpieczenia dowodów i przekazać sprawę do dalszego prowadzenia organów i właściwemu.

21. Oskarżyciel publiczny prowadzący postępowanie przygotowawcze w sprawach karnych skarbowych (ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki wykonywania tej roli procesowej przez finansowe organy postępowania przygotowawczego)

Oskarżycielem publicznym jest organ państwa, który wnosi i popiera oskarżenie przed sądem albo popiera oskarżenie wniesione przez inny uprawniony podmiot, którym w sprawach o przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe - w związku z generalnym wyłączeniem przepisów Kodeksu postępowania karnego dotyczących pokrzywdzonego - może być tylko inny organ państwowy działający w charakterze oskarżyciela publicznego. Przepisy procesowego prawa karnego skarbowego nie przewidują innej kategorii oskarżycieli niż oskarżyciel publiczny.

Występuje on jednocześnie w postępowaniu karnym skarbowym jako rzecznik interesu publicznego. Przyjmując ten punkt widzenia, trzeba zaakcentować, że oskarżyciel publiczny nie może swej działalności procesowej sprowadzać wyłącznie do podejmowania czynności wspierających tezę oskarżenia, lecz powinien również - kierując się dyrektywą bezstronności - dokonywać czynności korzystnych dla oskarżonego, jeżeli przemawiają za tym okoliczności danej sprawy.

Prokurator jest zasadniczym oskarżycielem publicznym zarówno w sprawach o przestępstwa skarbowe, jak i w sprawach o wykroczenia skarbowe. Ma on pozycję nadrzędną wobec innych organów uprawnionych do wystąpienia w charakterze oskarżyciela publicznego.

W sprawach karnych skarbowych podlegających orzecznictwu sądów wojskowych jedynym organem uprawnionym do działania w charakterze oskarżyciela publicznego jest prokurator wojskowy.

W sprawach o przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe, których rozpoznanie należy do sądów powszechnych, legitymację do wystąpienia w procesie karnym skarbowym w charakterze oskarżyciela publicznego posiadają oprócz prokuratora, inne organy, które wniosły i popierają akt oskarżenia przed sądem.

W sprawach o wykroczenia skarbowe uprawnienie do sporządzenia i wniesienia aktu oskarżenia oraz do popierania go przed sądem, a także do dokonywania czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia, przysługuje - oprócz oczywiście prokuratora - finansowym organom postępowania przygotowawczego, a także Policji i Straży Granicznej. W omawianej kategorii spraw wymienione organy mogą wystąpić w procesie sądowym w charakterze oskarżyciela publicznego, jeżeli spełnią warunek o którym mowa w art. 121 § 1 infine KKS, a więc wniosą i będą popierały akt oskarżenia przed sądem.

W sprawach o przestępstwa skarbowe, których rozpoznanie nie wymaga przeprowadzenia postępowania zwyczajnego, generalne uprawnienie do sporządzenia, wniesienia, a następnie popierania oskarżenia przed sądem powszechnym przysługuje finansowym organom postępowania przygotowawczego. W konsekwencji oznacza to, że w tej kategorii spraw finansowy organ postępowania przygotowawczego, inaugurujący postępowanie jurysdykcyjne, działa przed sądem w charakterze oskarżyciela publicznego.

Oskarżyciele publiczni są zobowiązani do zachowania bezstronnego stosunku do sprawy i uczestników postępowania. Gwarancję bezstronności oskarżycieli publicznych stanowi instytucja wyłączenia określonego podmiotu od udziału w tym charakterze w procesie karnym skarbowym. Ponieważ do wyłączenia oskarżyciela publicznego dochodzi z takich samych przyczyn i w takim samym trybie, jak w przypadku organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze, należy w tym miejscu odesłać do poczynionych już wyżej ustaleń.

Udział finansowego organu postępowania przygotowawczego lub jego przedstawiciela na rozprawie ma charakter obligatoryjny w sprawach karnych skarbowych, w których organ tej jest uprawniony do wniesienia i popierania oskarżenia przed sądem, czyli w sprawach podlegających rozpoznaniu przez sąd w trybie uproszczonym.

22. Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej

Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej jest szczególną stroną bierną występującą tylko w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe. Jego udział w procesie karnym skarbowym znajduje umocowanie w regulacji instytucji odpowiedzialności posiłkowej, powszechnie uznawanej za tradycyjną i specyficzną konstrukcję prawa karnego skarbowego W definicji legalnej podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej ustawodawca położył nacisk na wezwanie określonego podmiotu przez organ prowadzący postępowanie o przestępstwo skarbowe do udziału w procesie karnym skarbowym w tym charakterze, a więc wyeksponował element formalnoprawny determinujący uzyskanie przez osobę fizyczną, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej statusu omawianej strony procesowej.

Podmiotem pociągniętym do odpowiedzialności posiłkowej jest osoba fizyczną, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, wezwana do udziału w tym charakterze w procesie karnym skarbowym w sprawie o przestępstwo skarbowe, na którą w rezultacie procesu nakłada odpowiedzialność w całości lub w części za karę grzywny lub środek karny ściągnięcia równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów orzeczone wobec sprawcy, jeżeli między sprawcą i tym podmiotem zachodził szczególny stosunek, polegający na tym, że sprawca był zastępcą tego podmiotu, prowadzącym jego sprawy jako pełnomocnik, zarządca, pracownik lub działającym w jakimkolwiek innym charakterze, a zastępowany podmiot odniósł lub mógł odnieść z popełnionego przestępstwa skarbowego jakąkolwiek korzyść majątkową.

Pociągnięcie do odpowiedzialności posiłkowej następuje w drodze postanowienia wydawanego przez organ prowadzący na danym etapie postępowanie karne skarbowe. Może do niego dojść zarówno w postępowaniu przygotowawczym, jak i w postępowaniu jurysdykcyjnym Analiza struktury treściowej postanowienia o pociągnięciu do odpowiedzialności posiłkowej pozwala na sformułowanie tezy że wydanie tej decyzji może nastąpić dopiero wówczas, gdy postępowanie przygotowawcze znalazło się w fazie in personom, wtedy bowiem staje się możliwe wskazanie w decyzji podejrzanego, któremu zarzucono przestępstwo skarbowe.

Na mocy postanowienia o pociągnięciu do odpowiedzialności posiłkowej określony podmiot uzyskuje status szczególnej strony biernej procesu karnego skarbowego. Wydanie tego postanowienia inauguruje postępowanie w kwestii odpowiedzialności posiłkowej, stanowiącej uboczny przedmiot procesu karnego skarbowego, przebiegające obok zasadniczego nurtu tego procesu, mianowicie postępowania w kwestii odpowiedzialności karnej za przestępstwo skarbowe. Biorąc pod uwagę, że wydanie tego postanowienia determinuje uprawnienia osoby, której ono dotyczy, nie można mieć raczej wątpliwości, iż dokonanie tej czynności należy ujmować w kategorii obowiązku organu procesowego, do którego realizacji powinno dojść niezwłocznie w razie ustalenia, że zachodzą materialnoprawne podstawy odpowiedzialności posiłkowej.

Do uprawnień i obowiązków podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, świadczących najlepiej o podobieństwie sytuacji procesowej tej strony szczególnej do sytuacji procesowej oskarżonego należą przede wszystkim:

• prawo do korzystania w procesie karnym skarbon z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim (art 72 § 1 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS),

• prawo do korzystania z ochrony udzielanej pod postacią gwarancji procesowej wyrażającej się w regule nemo se ipsum accusare tene-tur (art 74 § 1 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS); uprawnienie to ozna­cza że podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej me ma obowiązku dowodzenia braku podstaw tej odpowiedzialności oraz do­starczania dowodów przeciwko sobie; z uregulowaniem tym wyraźnie koresponduje unormowanie zamieszczone w art. 125 § 4 KKS, z które­go wynika bezwzględny zakaz przesłuchania podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej w charakterze świadka, osłaniający podmiot, niemający obowiązku dostarczania dowodów na swoją nieko­rzyść przed nieuchronnym wewnętrznym konfliktem, w którym zna­lazłby się kiedy musiałby składać odpowiadające prawdzie zeznania;

• obowiązek stawiania się na każde wezwanie organu procesowego oraz zawiadamiania o każdej zmianie miejsca swego zamieszkania lub po­bytu trwającego dłużej niż 7 dni (art. 75 KPK w zw. z art. 125 § 1KKS); .

• prawo do otrzymania pouczenia na piśmie o przysługujących upraw­nieniach i ciążących obowiązkach w procesie karnym skarbowym (art 300 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS); podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej może również żądać przesłuchania go z udziałem pełnomocnika (art. 301 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS);

• gwarancja posiadania odpowiedniego czasu na przygotowanie się do udziału w rozprawie (art. 353 § 2 KPK w zw. z art. 125 § 1 KKS); po­między doręczeniem wezwania na rozprawę podmiotowi pociągnię­temu do odpowiedzialności posiłkowej a terminem rozprawy powi­nien być zachowany termin 7-dniowy, zaś uchybienie temu terminowi w stosunku do tego podmiotu lub jego pełnomocnika powoduje, że roz­prawa na ich wniosek, zgłoszony przed rozpoczęciem przewodu sądowego, podlega obligatoryjnie odroczeniu.

23. Interwenient

Interwenient jest szczególną stroną czynną procesu karnego skarbowego. Interwenientem jest podmiot, który nie będąc podejrzanym lub oskarżonym w procesie karnym skarbowym, zgłosił w tym procesie roszczenie do przedmiotów podlegających przepadkowi zdolność procesową do wystąpienia po stronie czynnej w analizowanej roli procesowej posiadają nie tylko osoby fizyczne czy osoby prawne, ale również jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej. Roszcze­nie interwenienta może wynikać z prawa własności lub innego prawa, np. ograniczonego prawa rzeczowego.

Zgłoszenie interwencji może nastąpić ustnie lub na piśmie do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego w I instancji (art. 126 § 1 KKS). Wpraw­dzie w ustawie nie zakreślono momentu, w którym najwcześniej może na­stąpić zgłoszenie interwencji, nie ulega jednak wątpliwości, że dokonanie tej czynności jest dopuszczalne od chwili wszczęcia procesu karnego skar­bowego, nawet przed skierowaniem postępowania przeciwko określonej osobie. Dla wywołania skutków procesowych zgłoszenie interwencji musi zawierać prawdziwe dane dotyczące miejsca zamieszkania, pobytu lub sie­dziby podmiotu występującego z roszczeniem (art. 126 § 2 KKS).

Skuteczne zgłoszenie interwencji ma charakter konstytuujący, powodujący, że od tej chwili w procesie karnym skarbowym występuje interwenient. Wypowiedzianej tezy nie podwa­ża bynajmniej fakt, że organ kierujący procesem jest uprawniony i zarazem zobowiązany do zbadania, czy interwencja pochodzi od uprawnionego podmiotu, czy została zgłoszona w terminie, a także czy jej zgłoszenie zawiera wskazane już wyżej dane, bez których nie wywołuje ona skutków procesowych. Jeżeli którekolwiek z tych wymagań nie zostało spełnione, interwencję należy uznać za bezskuteczną. Stwierdzenie bezskuteczności interwencji przez sąd wymaga wydania postanowienia. W przypadku in­nych organów kierujących procesem karnym skarbowym za wystarczające należy uznać potwierdzenie bezskuteczności interwencji w drodze zarządzenia.

Uprawnienia interwenienta w procesie karnym skarbowym mają charakter ograniczony, przysługują mu bowiem jedynie w granicach interwencji. W tych granicach interwenient jest legitymowany do podejmowania czynności procesowych zmierzających do zapobieżenia orzeczeniu przepadku przedmiotów, których dotyczy zgłoszone przez niego roszczenie. Uznając inicjowanie czynności dowodowych za jeden z kluczowych aspektów aktywności procesowej interwenienta, warto zaznaczyć, że wnioski dowodowe pochodzące od tego podmiotu mogą dotyczyć z jednej strony okoliczności potwierdzających przysługujące mu prawo do przedmiotów podlegających przepadkowi, z drugiej strony okoliczności, w świetle których orzeczenie przepadku w procesie karnym skarbowym nie powinno nastąpić. Czynności procesowe interwenienta wykraczające poza granice interwencji nale­ży uznać za bezskuteczne

W procesie karnym skarbowym może wystąpić więcej niż jeden interwenient. W takim wypadku roszczenia poszczególnych uczestników występujących w tej samej roli procesowej mogą wypływać z tego samego źródła prawnego (np. w przypadku współwłaścicieli) lub przysługiwać z różnych tytułów (np. w przypadku właściciela i użytkownika)

24. Pełnomocnik

W procesie karnym skarbowym kluczową rolę odgrywa możliwość korzystania z pomocy pełnomocnika przez strony szczególne, a więc interwenienta oraz podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej. Oprócz wymienionych stron z pomocy pełnomocnika może korzystać osoba niebędąca stroną, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu.

Koncentrując uwagę na pełnomocniku działającym w imieniu stron szczególnych, można bez trudu zauważyć, że uprawnienie do występowania w tym charakterze przysługuje zarówno adwokatowi, jak i radcy prawnemu.

W sprawach o przestępstwa skarbowe obowiązuje, podyktowane względami porządkowymi, ograniczenie liczby pełnomocników do trzech. Odrębnie uregulowano ograniczenie reprezentacji interwenienta w sprawach o wykroczenia skarbowe, przyjmując, że może on korzystać z pomocy tylko jednego pełnomocnika. Odwołując się do względów funkcjonalnych, można wyrazić zdanie, że w tej ostatniej kategorii spraw tylko jeden pełnomocnik może reprezentować osobę niebędąca stroną, której interesy w toczącym się postępowaniu wymagają udziału pełnomocnika.

Źródłem umocowania do działania pełnomocnika jest najczęściej jednostronne oświadczenie woli podmiotu, który ma być reprezentowany. Może być ono złożone na piśmie lub w formie ustnej. Ustne oświadczenie wymaga wpisania do protokołu przez organ prowadzący proces karny skarbowy. Ustanowienie pełnomocnika w osobie adwokata lub radcy prawnego przez interwenienta lub podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej nie podlega kontroli organu procesowego.

Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej może ustanowić pełnomocnika od momentu wezwania go w tym charakterze do udziału w procesie karnym skarbowym.

Zawiązanie stosunku pełnomocnictwa w procesie karnym skarbowym może również nastąpić na podstawie zarządzenia prezesa sądu właściwego do rozpoznania sprawy (pełnomocnictwo z urzędu). Wyznaczenie pełno­mocnika z urzędu dotyczy następujących sytuacji:

• podmiot uprawniony do korzystania z pomocy pełnomocnika, niemający pełnomocnika z wyboru, zwróci się do organu procesowego o jego wyznaczenie z urzędu, wykazując, iż nie jest w stanie bez uszczerbku dla koniecznego utrzymania siebie i swojej rodziny ponieść kosztów pełnomocnictwa; ponieważ wymieniona przesłanka ustanowienia pełnomoc­nika z urzędu odnosi się wyraźnie do osób fizycznych, nieodzowne sta­je się dodatkowo zaznaczenie, że w zakresie pełnomocnictw a z urzę­du dla podmiotu, niebędącego osobą fizyczną, znajdują zastosowanie przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, z których wynika, że taki podmiot korzysta z pełnomocnika z urzędu, jeżeli wykaże brak dostatecznych środków na koszty, a sąd uzna, iż udział w procesie karnym skarbo­wym adwokata lub radcy prawnego z urzędu jest potrzebny dla re­prezentowania praw tego podmiotu;

• podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej nie posiada pełnomocnika z wyboru, a ustawa wymaga posiadania pełnomocnika przez tę stronę procesową (pełnomocnictwo obligatoryjne).

Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej musi mieć pełnomocnika w całym procesie karnym skarbowym, jeżeli:

• jest nieletni, czyli nie ukończył 17 lat;

• jest głuchy, niemy lub niewidomy;

• zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności; jeżeli w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej zarówno w chwili popełnia­nia przez oskarżonego czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, prezes sądu, a na rozprawie sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy ustanowionego z powodu wystąpienia analizowanej przyczy­ny;

• w ocenie sądu zachodzą okoliczności utrudniające temu podmioto­wi samodzielne reprezentowanie swoich interesów.

Wystąpienie pełnomocnika z urzędu - podobnie jak obrońcy z urzędu - ma charakter subsydiarny, to znaczy, że działa on w procesie kar­nym skarbowym, tylko pod warunkiem że podmiot reprezentowany nie ma pełnomocnika z wyboru.

Zakres działania pełnomocnika obejmuje w zasadzie te czynności, do których dokonania uprawniony jest podmiot reprezentowany. Ogranicze­nie zakresu umocowania może wynikać z zarządzenia prezesa sądu o wy­znaczeniu pełnomocnika z urzędu lub z aktu pełnomocnictwa albo z cha­rakteru danej czynności co dotyczy np. wyjaśnień podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, skorzystania z prawa do odmowy skła­dania wyjaśnień czy zeznań interwenienta. Należy mieć na uwadze, że peł­nomocnik jest związany „instrukcją mocodawcy”.

Udział pełnomocnika w procesie karnym skarbowym nie wyłącza udziału samego mocodawcy. Pełnomocnik jest uprawniony w granicach umocowania, do po­wzięcia i wyrażenia woli. która jest uważana za wolę reprezentowanego. W zasadzie nie jest on ograniczony co do kierunku czynności podejmowa­nych w imieniu swojego mocodawcy, co oznacza, że każda czynność, nawet niekorzystna dla reprezentowanego, podjęta w granicach umocowania, wywołuje dla niego skutki, również te niekorzystne. Od ustalonej zasady istnieje jeden istotny wyjątek dotyczący pełnomocnika osoby pociągniętej do odpowiedzialności posiłkowej, który może podejmować czynności wyłącznie na korzyść repre­zentowanego. W tym świetle war­to zaakcentować, że podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej nie może ponosić ujemnych skutków zaniedbań pełnomocnika, np. w zakre­sie uchybienia terminowi zawitemu do wniesienia środka odwoławczego.

25. Postępowanie mandatowe (przesłanki postępowania mandatowego, jego przebieg, rodzaje mandatów karnych, uchylenie prawomocnego mandatu karnego)

Postępo­wanie to charakteryzują najdalej idące redukcje formalizmu w procesie karnym skarbowym w stosunku do postępowania zwyczajnego. Na pierwszy plan nale­ży wysunąć przekazanie kompetencji do rozstrzygania o odpowiedzial­ności karnej za wykroczenia skarbowe organom niesądowym prowadzą­ce w istocie do ograniczenia kompetencji sądu do sprawowania wymiaru sprawiedliwości we wskazanej kategorii spraw. O dalszych uproszczeniach najlepiej świadczy specyfika analizowanego postępowania szczególnego, która wyraża się w możliwości wystąpienia przez niesądowy organ proce­sowy lub jego upoważnionego przedstawiciela w określonym układzie okoliczności faktyczno-prawnych z propozycją nałożenia kary grzywny w oznaczonej wysokości w drodze mandatu karnego, a następnie wydania takiej decyzji procesowej, jeżeli sprawca wyraża zgodę na rozstrzygnięcie w tej formie kwestii jego odpo­wiedzialności za wykroczenie skarbowe.

Dopuszczalność postępowania mandatowego i nałożenia kary grzywny w drodze mandatu karnego jest uzależniona od zachowania, obok przesła­nek ogólnych warunkujących proces karny skarbowy, obejmujących zasię­giem swego działania postępowanie mandatowe, dodatkowych warunków, stanowiących przesłanki szczególne tego postępowania.

Wśród przesłanek szczególnych występują takie stany, które są ko­nieczne, aby postępowanie mogło być prowadzone w postępowaniu man­datowym (szczególne przesłanki dodatnie) oraz takie, których wystąpie­nie wyklucza możliwość toczenia postępowania w tym trybie (szczególne przesłanki ujemne).

Dopuszczalność postępowania mandatowego warunkują następują­ce przesłanki pozytywne:

• sprawa dotyczy czynu stanowiącego wykroczenie skarbowe;

• brak jest wątpliwości co do osoby sprawcy i okoliczności popełnienia wykroczenia skarbowego; spełnienie tej przesłanki należy łączyć z posiadaniem przez organ postępowania przygotowaw­czego informacji wskazujących ponad wszelką wątpliwość na fakt po­pełnienia wykroczenia skarbowego oraz sprawstwo określonej osoby; do nałożenia grzywny za wykroczenie skarbowe w drodze mandatu karnego nie jest wymagane przyznanie się określonej osoby do popełnienia czynu zabronionego;

• według organu postępowania przygotowawczego nie zachodzi potrzeba wymierzenia kary surowszej niż kara grzywny w rozmiarze do podwój­nej wysokości minimalnego wynagrodzenia; dolną granicę tej kary stanowi jedna dziesiąta wysokości minimalnego wynagrodzenia;

• sprawca wyraża zgodę na przyjęcie mandatu karnego; oświadczenie sprawcy w tej kwestii powinno być wyrażone do­browolnie i musi być wolne od wad; ustawodawca nie formułuje wy­magań formalnych, jakim miałoby odpowiadać oświadczenie sprawcy;

Do przesłanek negatywnych postępowania mandatowego należą:

• uszczuplenie należności publicznoprawnej w związku z wykroczeniem skarbowym, chyba że do chwili przyjęcia mandatu karnego wymagalna należność została w całości uiszczona;

• wystąpienie zbiegu przepisów określonego w art. 7 § 1 KKS, gdy ten sam czyn sprawcy wykroczenia skarbowego wyczerpuje zarazem zna­miona przestępstwa skarbowego; przesłanka ta wynika w sposób logicznie konieczny z przyjętego w prawie karnym skarbowym założenia, że tryb mandatowy znajduje zastosowanie jedy­nie w sprawach o wykroczenia skarbowe;

• za wykroczenie skarbowe należałoby orzec przepadek przedmiotów; ta przesłanka negatywna wynika z uchyle­nia w opisanym wyżej wyroku Trybunału Konstytucyjnego przepisów art. 137 § 3 i art. 138 § 6 KKS, które pozwalały na nałożenie grzyw­ny w drodze mandatu karnego i wystąpienie do sądu o uzupełniają­ce orzeczenie dotyczące przepadku przedmiotów.

Postępowanie mandatowe ma charakter fakultatywny, co ozna­cza, że nałożenie grzywny w drodze mandatu karnego w sytuacji istnie­nia szczególnych przesłanek dodatnich i braku szczególnych przesłanek ujemnych pozostaje w sferze uprawnień organu postępowania przygoto­wawczego, który w miejsce wskazanej decyzji procesowej może nadać sprawie bieg i prowadzić ją na zasadach ogólnych (w formie dochodze­nia) lub w trybie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności.

Przebieg postępowania mandatowego. Rodzaje mandatów karnych.

Kompetencja w tej materii przysługuje przede wszystkim finansowym organom postępowa­nia przygotowawczego lub ich upoważnionemu przedstawicielowi albo upoważnionym przez urząd celny funkcjonariuszom celnym pełniącym służbę w izbie celnej. Przysługuje - oprócz finansowych organów postępowania przygotowawczego - upoważnionym funkcjonariuszom Po­licji, upoważnionym funkcjonariuszom Straży Granicznej oraz upoważ­nionym funkcjonariuszom Żandarmerii Wojskowej.

Postępowanie mandatowe i nałożenie w jego ramach grzywny za wy­kroczenie skarbowe w drodze mandatu karnego nie wymaga uprzedniego wszczęcia procesu karnego skarbowego. W świetle aktualnego brzmienia art. 136 § 1 infine KKS nie można mieć wątpliwości co do tego, że ewen­tualne wszczęcie postępowania przygotowawczego w sprawie o wykro­czenie skarbowe nie stanowi przeszkody w nałożeniu grzywny w drodze mandatu karnego.

W procesie karnym skarbowym przewiduje się dwa rodzaje manda­tów karnych, na podstawie których nakłada się grzywnę za wykroczenie skarbowe, a mianowicie:

• mandat karny wydawany ukaranemu po uiszczeniu kary grzywny bezpośrednio na ręce organu, który ją nałożył; ten rodzaj mandatu określa się mianem gotówkowego;

• mandat karny kredytowany, wydawany za potwierdzeniem odbio­ru ukaranemu, na którym spoczywa obowiązek uiszczenia nałożonej grzywny w terminie 7 dni; ta forma mandatu karnego stanowi regułę w procesie karnym skarbowym; mandat karny kredytowany z chwilą pokwitowania jego odbioru zyskuje cechę prawomocność

Uchylenie prawomocnego mandatu karnego

Przyczynę uchylenia prawomocnego mandatu karnego stanowi uchybienie polegające na nałożeniu kary grzywny w drodze mandatu karnego za czyn niebędący czynem zabronionym, jako wykroczenie skarbowe. Przedstawione uchybienie może wynikać z pociągnięcia do odpowiedzialności karnej w trybie mandatowym za czyn, który jest prawnie irrelewantny z punktu widzenia norm szeroko rozumianego prawa karnego materialnego albo za czyn wypełniający znamiona wykro­czenia pospolitego, przestępstwa lub przestępstwa skarbowego.

Postępowanie w przedmiocie uchylenia prawomocnego mandatu jest inaugurowane na wniosek ukaranego lub z urzędu. Ponieważ uchylenie dotyczy decyzji procesowej posiadającej cechę prawomocności, wniosek ini­cjujący postępowanie sądowe w tej kwestii należy uznać za nadzwyczajny środek zaskarżenia, tyle że odnoszący się do decyzji wydanej przez organ niesądowy.

W wyniku rozpoznania wniosku o uchylenie prawomocnego mandatu karnego sąd wydaje postanowienie o uchyleniu lub odmowie uchyle­nia mandatu karnego. Pierwsza z wymienionych decyzji zapada w razie stwierdzenia opisanej wyżej przyczyny uchylenia prawomocnego manda­tu karnego. W pozostałych wypadkach sąd odmawia uchylenia mandatu karnego. Postanowienia o uchyleniu lub odmowie uchylenia prawomocnego mandatu karnego nie podlegają zaskar­żeniu.

26. Postępowanie w przedmiocie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności (faza negocjacyjna postępowania w przedmiocie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności)

Kwintesencję dobrowolnego poddania się odpowiedzialności rozpatrywanego w kategoriach szczególnego trybu postępowania stanowią określone modyfikacje przebiegu procesu karnego skarbowego w sto­sunku do postępowania zwyczajnego.

Struktura postępowania szczególnego w kwestii dobrowolnego podda­nia się odpowiedzialności obejmuje dwie - wyodrębnione w ustawie - fazy. Na pierwszą z nich składają się negocjacje prowadzone ze sprawcą przez finansowy organ postępowania przygotowawczego, których zwień­czeniem może być wystąpienie do sądu z wnioskiem o udzielenie zezwo­lenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności (faza negocjacyjna). Drugą fazę wypełnia postępowanie przed sądem, zmierzające do zweryfi­kowania porozumienia zawartego w fazie negocjacyjnej i do wydania koń­cowego rozstrzygnięcia w kwestii dobrowolnego poddania się odpowiedzialności wyodrębnione fazy zostaną poniżej kolejno zanalizowane.

Faza negocjacyjna postępowania - wniosek sprawcy o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności: zainaugurowanie postępowania w kwestii dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, równoznaczne z rozpoczęciem pierwszej fazy tego postępowania, następuje na podstawie wniosku sprawcy przestępstwa skarbo­wego lub wykroczenia skarbowego o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Sprawca może wystąpić ze wskazanym wnioskiem zarówno w postępowaniu prowadzonym przez finansowy organ postępowania przygotowawczego, jak i w postępowaniu prowadzonym przez inny organ tyle że w tym ostatnim wypadku złożenie wniosku implikuje przeka­zanie sprawy o wykroczenie skarbowe lub przestępstwo skarbowe finanso­wemu organowi postępowania przygotowawczego w celu przeprowadzenia postępowania negocjacyjnego.

Na organach prowadzących postępowanie przygotowawcze spoczy­wa obowiązek pouczenia sprawcy o uprawnieniu do złożenia wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, chyba że rozpoznanie i rozstrzygnięcie sprawy w analizowanym postępo­waniu szczególnym byłoby niedopuszczalne ze względu na zagrożenie przestępstwa lub wykroczenia skarbowego inną karą niż grzywna lub popełnie­nie czynu w warunkach uzasadniających obostrzenie kary.

Złożenie wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności może nastąpić jedynie do momentu wniesienia aktu oskarżenia do sądu. Podany termin należy do kategorii terminów prekluzyjnych, co wyklucza możliwość jego przywrócenia. Wniosek złożony z naruszeniem terminu nie wywołuje skutków procesowych.

Do wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności sprawca jest zobowiązany dołączyć dowody wykonania czynno­ści określonych w art. 143 § 1-3 KKS, stanowiących warunki brzegowe (wstępne), od których spełnienia zależy skuteczność składanego wniosku. Do warunków tych należą:

• uiszczenie należności publicznoprawnej, jeżeli w związku z przestęp­stwem skarbowym lub wykroczeniem skarbowym nastąpiło uszczuple­nie tej należności, chyba że do chwili zgłoszenia wniosku ta wyma­galna należność została w całości uiszczona

• wpłacenie tytułem kary grzywny kwoty odpowiadającej co naj­mniej jednej trzeciej minimalnego wynagrodzenia, a za wykro­czenie skarbowe - kwoty odpowiadającej co najmniej jednej dzie­siątej tego wynagrodzenia

• uiszczenie co najmniej zryczałtowanej równowartości kosztów po­stępowania;

• wyrażenie zgody na przepadek przedmiotów, jeżeli przepisy niniej­szego kodeksu przewidują jego obligatoryjne orzeczenie, a w razie niemożności złożenia takich przedmiotów uiszczenie kwoty stanowią­cej ich równowartość; wymóg zgody na przepa­dek przedmiotów lub uiszczenia ich równowartości pieniężnej od­pada w sytuacji uiszczenia przez sprawcę, przy złożeniu wniosku o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, należności publicz­noprawnej dotyczącej przedmiotów zagrożonych przepadkiem, chyba że należność ta jest niewspółmiernie niska do kwoty równowar­tości pieniężnej przepadku przedmiotów albo przepadek dotyczy wy­mienionych powyżej przedmiotów, określonych w art. 29 pkt 4 KKS lub przedmiotów specjalnie przysposobionych do popełnienia czynu zabronionego.

Wniosek sprawcy o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności podlega kontroli finansowego organu postępowania przy­gotowawczego pod kątem spełnienia wymagań formalnych.

Faza negocjacyjna - rozpoznanie wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności: w razie złożenia przez sprawcę wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności finansowy organ postępowania przy­gotowawczego może zamiast wniesienia aktu oskarżenia wystąpić nie­zwłocznie do sądu z wnioskiem o udzielenie takiego zezwolenia albo odmówić wystąpienia z takim wnioskiem.

Zasadniczym przejawem konsensualnego charakteru analizowa­nego postępowania szczególnego jest możliwość uzależnienia przez fi­nansowy organ postępowania przygotowawczego wystąpienia do sądu z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpo­wiedzialności od spełnienia przez sprawcę dodatkowych warunków zakre­ślonych przez wskazany organ, wykraczających poza zakres obowiązków, stanowiących warunki brzegowe, od których realizacji zależy skuteczność wniosku sprawcy.

Dodatkowe warunki stawiane sprawcy przez finansowy organ po­stępowania przygotowawczego mogą wiązać się z uzależnieniem wystą­pienia do sądu z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne pod­danie się odpowiedzialności od:

• uiszczenia tytułem kary grzywny dodatkowej kwoty, nieprzekraczającej jednak łącznie z kwotą już wpłaconą wysokości połowy sumy odpowiadającej górnej granicy ustawowego zagrożenia za dany czyn zabroniony;

• wyrażenia zgody na przepadek przedmiotów nieobjętych wnioskiem sprawcy o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialno­ści, a w razie niemożności ich złożenia - od uiszczenia równowartości pieniężnej tych przedmiotów; uiszczenie rów­nowartości pieniężnej jest wykluczone, gdyby miało zastępować zło­żenie przedmiotów, których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przewóz, przenoszenie lub przesyłanie jest zabronione jako przestępstwo skarbo­we lub wykroczenie skarbowe;

• uiszczenia pozostałych kosztów postępowania; odwołując się do reguł wykładni funkcjonalnej i systemowej, analizowany warunek należy łączyć z kosztami postępowania poprze­dzającego sformułowanie żądania ich dodatkowego uiszczenia, jeżeli przekroczyły one zryczałtowaną równowartość kosztów postępowania uiszczoną przy złożeniu wniosku o zezwolenie na dobrowolne podda­nie się odpowiedzialności

Uznając w wyniku przeprowadzonych negocjacji, że zachodzą podstawy do złożenia do sądu wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, finansowy organ postępowania przygo­towawczego przystępuje niezwłocznie do jego sporządzenia. Wniosek o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności stanowi czynność zastępującą akt oskarżenia, jako podstawową skargę ini­cjującą postępowanie sądowe w kwestii rozstrzygnięcia odpowiedzialności karnej skarbowej, jest zatem surogatem aktu oskarżenia.

Z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się od­powiedzialności należy przesłać sądowi cały materiał zgromadzony w po­stępowaniu poprzedzającym złożenie wniosku wraz z załącznikami. Finansowy organ postępowania przygotowawczego jest zobowiązany za­wiadomić sprawcę o wniesieniu do sądu wniosku o udzielenie zezwole­nia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, a jeżeli sprawca nie uzyskał jeszcze pełnoletności, również jego przedstawiciela ustawowego.

Druga spośród wymienionych na wstępie alternatywnych decyzji, do których wydania może dojść w konsekwencji rozpoznania wniosku sprawcy o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, ma charakter negatywny i przyjmuje formę postanowienia o odmowie wystąpienia do sądu z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobro­wolne poddanie się odpowiedzialności. Decyzja tej treści powinna za­paść w razie niespełnienia przez sprawcę chociażby jednego z warunków brzegowych określonych w art. 143 § 1-3 KKS lub niewykonania do­datkowych obowiązków nałożonych przez finansowy organ postępowania przygotowawczego, stosujący art. 146 § 2 KKS, albo ujawnienia okolicz­ności wyłączającej dopuszczalność udzielenia zezwolenia na dobrowol­ne poddanie się odpowiedzialności, ustalonej w przepisach materialnego prawa karnego skarbowego przyczyn negatywnego rozstrzygnięcia w przedmiocie wniosku sprawcy o zezwolenie na dobro­wolne poddanie się odpowiedzialności należy ponadto zaliczyć pojawienie się wątpliwości co do winy lub okoliczności popełnienia czynu zabronionego, którego dotyczy wniosek albo ustalenie, że w konkretnym układzie procesowym pociągnięcie do odpowiedzialności w analizowanym trybie nie stanowi wystarczającej reakcji na przestępstwo skarbowe lub wykro­czenie skarbowe.

Na postanowienie odmawiające wniesienia wniosku o udzielenie ze­zwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności przysługuje zażalenie do organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego.

Faza sądowa postępowania w kwestii dobrowolnego poddania się odpowiedzialności

Do zainaugurowania postępowania sądowego w trybie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności dochodzi na podstawie skargi, która w analizowanym postępowaniu szczególnym przybiera postać wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności.

W I instancji wniosek o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności rozpoznaje sąd rejonowy albo wojskowy sąd garni­zonowy, a w sprawach o przestępstwa skarbowe popełnione przez żołnie­rz) posiadających stopień majora i wyższy wojskowy sąd okręgowy. W zakresie właś­ciwości miejscowej sądu należy odwołać się do kryteriów sprecyzowanych w art. 31 KPK.

Sąd rozpoznaje analizowany wniosek na posiedzeniu w składzie jed­noosobowym. Sprawcy oraz jego obrońcy, a także - w określonych wy­padkach - jego przedstawicielowi ustawowemu przysługuje bezwzględne uprawnienie do wzięcia udziału w posiedzeniu sądu. co oznacza, że wymienione podmioty należy powiadomić o czasie i miejscu posiedzenia.

Sąd powinien przystąpić do rozpoznania wniosku o udzielenie zezwo­lenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności niezwłocznie, czyli bez zbędnej zwłoki, tak szybko, jak to jest w okolicznościach danej sprawy możliwe.

W konsekwencji merytorycznego rozpoznania wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności sąd wydaje jedno z następujących alternatywnych rozstrzygnięć:

• udziela zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności;, omawiane rozstrzygnięcie wymaga zachowania formy wyroku;

• zwraca sprawę finansowemu organowi postępowania przygoto­wawczego; negatywna decyzja sądu w kwestii ze­zwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności przybiera formę postanowienia; przyczyna wydania decyzji tej treści została ujęta w ustawie mało precyzyjnie poprzez odwołanie się do uznania przez sąd, że nie ma podstaw do uwzględnienia wniosku; sąd nie ma uprawnienia do modyfikowania tre­ści wniosku i uzależnienia jego uwzględnienia np. od spełnienia przez sprawcę dalszych obowiązków; związanie sądu propozycją rozstrzyg­nięcia sprawy sformułowaną we wniosku stanowi przejaw konsensualnego charakteru instytucji dobrowolnego poddania się odpowie­dzialności i oznacza w istocie ograniczenie roli sądu do zatwierdzenia, ewentualnie odmowy zatwierdzenia, propozycji, która została wypra­cowana w fazie negocjacyjnej, bazującej na porozumieniu pomiędzy finansowym organem postępowania przygotowawczego i sprawcą; postanowienie sądu odmawiające uwzględnienia analizowanego wniosku nie podlega zaskarżeniu.

Decyzje sądu wydawane w analizowanym postępowaniu szczególnym, które nie stanowią orzeczeń in merito. Do takich decyzji należą:

• postanowienie o zwrocie sprawy w celu uzupełnienia postępowania; decyzja ta stanowi konsekwencję stwierdzenia przez sąd, że prawidło­we rozpoznanie wniosku i wydanie merytorycznego rozstrzygnięcia nie jest możliwe na skutek niekompletności materiału dowodowego;

• postanowienie o umorzeniu postępowania; do wydania tego orzecze­nia w analizowanym postępowaniu dochodzi w konsekwencji ujaw­nienia przez sąd przeszkody procesowej, wynikającej z braku warunku dopuszczalności procesu karnego skarbowego; ponieważ analizowane postanowienie zamyka dro­gę do wydania wyroku, należy uznać, że przysługuje od niego zażale­nie.

Sąd odwoławczy przeprowadzający kontrolę wyroku o udzieleniu zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności ma do dys­pozycji pełen wachlarz rozstrzygnięć przewidzianych w art. 437 § 1 KPK. W zależności od wyników kontroli sąd wydaje jedno z następują­cych rozstrzygnięć:

• utrzymuje w mocy zaskarżony wyrok; takie rozstrzygnięcie zapada wówczas, gdy sąd I instancji orzekł tytułem grzywny kwotę uiszczo­ną przez sprawcę oraz przepadek przedmiotów lub uiszczenie ich równowartości pieniężnej w zakresie, w jakim sprawca wyraził zgodę na orzeczenie wskazanych środków represji karnej i nie zachodzi żadna z bezwzględnych przyczyn odwoławczych, determinujących zmianę lub uchylenie zaskarżonego orzeczenia niezależnie od granic środka odwoławczego;

• zmienia zaskarżony wyrok; zmiana wyroku wymaga uwzględnienia w orzeczeniu zapadającym w instancji odwoławczej porozumienia za­wartego przez finansowy organ postępowania przygotowawczego ze sprawcą, co w praktyce powinno z reguły polegać na dostosowaniu treści wyroku sądu odwoławczego do wysokości kwoty uiszczonej ty­tułem grzywny przez sprawcę lub do zakresu udzielonej przez sprawcę zgody na orzeczenie przepadku przedmiotów albo uiszczenie ich rów­nowartości pieniężnej;

• uchyla zaskarżony wyrok; uchylenie stanowi rozstrzygnięcie pier­wotne instancji odwoławczej, na mocy którego wyrok zezwalający na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności przestaje obowiązywać; wydaje się, że choć rozstrzygnięcie wtórne polegające na przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania będzie na tle analizowanej konfi­guracji procesowej stanowiło regułę, to nie można całkowicie wyklu­czyć rozstrzygnięcia w postaci umorzenia postępowania.

27. Postępowanie w stosunku do nieobecnych (przesłanki postępowania w stosunku do nieobecnych, przebieg tego postępowania oraz kontrola wyroku wydanego w postępowaniu w stosunku do nieobecnych)

Postępowanie w stosunku do nieobecnych stanowi tryb szczególny po­stępowania karnego skarbowego, „nakładający się na postępowanie zwy­czajne lub uproszczone" w tym sensie, że przepisy regulujące analizowane postępowanie szczególne przewidują zmodyfikowanie przebiegu procesu karnego skarbowego prowadzonego w trybie zwyczajnym lub w trybie uproszczonym.

W związku z tym, że postępowanie w stosunku do nieobecnych tworzy się poprzez modyfikacje nakładające się na postępowanie zwyczajne lub uproszczone nieodzowne staje się podkreślenie, że dopuszczalność ana­lizowanego trybu zależy zarówno od zachowania przesłanek szczegól­nych znamionujących ten tryb, jak i spełnienia przesłanek postępowa­nia bazowego (zwyczajnego lub uproszczonego).

Do urzeczywistnienia dodatniej przesłanki postępowania w stosunku do nieobecnych dochodzi w razie wystąpienia jednego z następują­cych stanów:

• sprawca przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego albo podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej przeby­wa stale za granicą;

• nie jest możliwe ustalenie miejsca zamieszkania lub pobytu w kra­ju sprawcy lub podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności po­siłkowej; stwierdzenie opisanego stanu powinno być poprzedzone czynnościami o charakterze sprawdzającym, a w sprawach o przestęp­stwa skarbowe również czynnościami poszukiwaw­czymi; konsekwencją ujawnienia, że niemożność ustalenia miejsca pobytu sprawcy w kraju wynika z faktu jego ukrywania się przed wy­miarem sprawiedliwości, powinno być zawieszenie postępowania kar­nego skarbowego i podję­cie w sprawach o przestępstwa skarbowe poszukiwań, które mogą być prowadzone przy zastosowaniu instytucji listu gończego.

Do przesłanek negatywnych postępowania w stosunku do nieobec­nych, których wystąpienie wyklucza możliwość jego prowadzenia, należą następujące stany:

• wina sprawcy lub okoliczności popełnienia czynu zabronionego albo istnienie podstaw odpowiedzialności posiłkowej budzą wąt­pliwości; przesłanka ta ma istotne znacz­nie gwarancyjne; w obliczu faktu orzekania pod nieobecność strony biernej, nie do pomyślenia byłoby rozstrzygniecie kwestii odpowie­dzialności karnej lub odpowiedzialności posiłkowej w postępowaniu w stosunku do nieobecnych, gdyby zebrany materiał dowodowy pozo­stawiał miejsce na wątpliwości co do oceny określonego zachowania, wyczerpującego znamiona przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego oraz jego sprawcy albo warunków do nałożenia odpowie­dzialności posiłkowej na określony podmiot;

• oskarżony o przestępstwo skarbowe lub podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej ukrył się po wniesieniu do sądu aktu oskarżenia, a także wówczas, gdy w toku postępowania przed są­dem ustalono miejsce zamieszkania lub pobytu w kraju danego podmiotu; ukrycie się oskar­żonego lub podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej po zainaugurowaniu postępowania sądowego powinno skutkować od­roczeniem rozprawy lub zawieszeniem postępowania i zarządzeniem poszukiwań sprawcy w przypadku przestępstwa skarbowego; jeżeli ukrycie się miało miejsce po doręczeniu odpisu aktu oskarżenia, może wchodzić w rachubę wy­rokowanie zaoczne w sprawie o przestępstwo skarbowe

Przebieg postępowania w stosunku do nieobecnych

Zainaugurowanie procedowania w trybie dla nieobecnych następuje na podstawie postanowienia wydawanego przez organ prowadzący postępowanie. Ponieważ okoliczności, stanowiące przesłanki pozytywne postępowania w stosunku do nieobecnych mogą zostać ujawnione w toku postępowania przygotowawczego lub postępowania przed sądem, należy zaznaczyć, że w pierwszym stadium procesu karnego skarbowego legity­mowany do wydania odnośnego postanowienia jest każdy organ prowadzący to postępowanie, natomiast w postępowaniu ju­rysdykcyjnym - sąd.

Jednym z podstawowych instrumentów gwarancyjnych, zabezpieczających interesy procesowe oskarżonego lub podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej w szczególnej sytuacji procesowej związa­nej z rozstrzygnięciem kwestii odpowiedzialności prawnej (karnej lub po­siłkowej) podczas ich nieobecności, jest obowiązek wyznaczenia przez prezesa sądu właściwego do rozpoznania sprawy odpowiednio obrońcy lub pełnomocnika z urzędu dla nieobecnej strony biernej.

Obrońcą wyznaczonym z urzędu może być wyłącznie adwokat, natomiast w spra­wach o wykroczenia skarbowe również radca prawny. Dla nieobecnego podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności po­siłkowej wyznaczenie z urzędu adwokata lub radcy prawnego jest równoznaczne z udzieleniem pełnomocnictwa. W postępowaniu w stosunku do nieobecnych obrońca oskar­żonego lub pełnomocnik pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej jest zobowiązany do uczestnictwa nie tylko w rozprawie odwoławczej, ale w całym postępowaniu, zainaugurowanym na skutek wniesienia środka odwoławczego.

Kontrola wyroku wydanego w postępowaniu w stosunku do nieobecnych

Wyrok wydany w postępowaniu w stosunku do nieobecnych może być zaskarżony przez wszystkie strony, w tym nieobecną stronę bierną, na za­sadach ogólnych w drodze wniesienia apelacji.

Specyficznym środkiem zaskarżenia, przysługującym od prawomocne­go wyroku skazującego wydanego w postępowaniu w stosunku do nie­obecnego oskarżonego, jest wniosek o wyznaczenie rozprawy. Ocena tego środka zaskarżenia przez pryzmat skutków procesowych, jakie wywo­łuje jego wniesienie, pozwala na zaliczenie go do kategorii quasi sprzeciwów. Uprawnienie do złożenia wniosku o wyznaczenie rozprawy przysłu­guje wyłącznie skazanemu. Nie można jednak wykluczyć jego wniesienia przez obrońcę.

Urealnieniu prawa skazanego do złożenia wniosku o wyznaczenie roz­prawy służy obowiązek doręczenia temu podmiotowi prawomocnego wy­roku, aktualizujący się z chwilą zgłoszenia się skazanego do dyspozycji sądu lub z chwilą jego ujęcia. Przy doręczeniu wyroku skazanemu należy udzielić pouczenia o uprawnieniu do złożenia wniosku o wyznaczenie rozprawy oraz terminie do jego wniesienia.

Złożenie wniosku o wyznaczenie rozprawy nie przesądza o utracie mocy prawnej wyroku wydanego w postępowaniu w stosunku do nieobecnych. Dla wywołania takiego skutku prawnego konieczne jest dodatkowo sta­wienie się skazanego na rozprawie wyznaczonej w następstwie wniesienia wniosku.

Obowiązek wyznaczenia rozprawy spoczywa na sądzie, którego wy­rok się uprawomocnił, a zatem na sądzie I instancji, jeżeli od wyroku tego sądu nie wniesiono apelacji, a na sądzie odwoławczym w razie wyczerpa­nia toku instancji. Moc prawną na skutek wniesienia omawianego quasi--sprzeciwu traci jedynie wyrok zapadły w instancji, w której uzyskał ce­chę prawomocności.

---