Podstawowe pojęcia pedagogiczne M. Montessori

M. Montessori sformułowała swą koncepcję pedagogiczną rozpatrując rozwój jako rezultat wpływów wychowania i własnej aktywności dziecka.

Nie jest to szczególnie doniosłe stwierdzenie, jeżeli jesteśmy w stanie rzetelnie przyznać, że w naszej codziennej pracy z dziećmi, respektujemy ich prawo do własnej aktywności, a nie tylko do aktywności w naśladowaniu nauczyciela. Do trzeciego roku życia uczenie się, a więc przyswajanie elementów cywilizacji 
i kultury odbywa się bez udziału świadomości, która na tym etapie rozwoju nie jest jeszcze wykształcona. Przy pomocy zmysłów, dziecko przyjmuje informacje z otaczającego go świata.

Mechanizm absorpcji impulsów zewnętrznych dochodzących z otoczenia do umysłu dziecka, Montessori porównała do procesów rejestracji obrazu na kliszy fotograficznej; zapis następuje szybko i dokładnie. W efekcie tego, uczenie się jest procesem łatwym, szybkim, następującym niejako mechanicznie 
i przypadkowo, bez wysiłku ze strony dziecka.
Mechanizm umożliwiający funkcjonowanie tej formy recepcji bodźców - zdolność nieświadomej aktywizacji możliwości asocjacji impulsów i podniet płynących ze środowiska, Montessori nazywa Absorbującym umysłem.
Absorbujący umysł - stan gotowości umysłowej do trwałej i całościowej rejestracji w podświadomości napływających 
z otoczenia bodźców, budujący w dziecku indywidualne predyspozycje. Uwaga - mówimy o trwałej i całościowej rejestracji w podświadomości wszystkich docierających wrażeń. Dziecko przyjmuje wszystko; nie osądza, nie odrzuca, nie ma żadnych norm w skali wartości, nie ma zdolności do rozstrzygania co dobre co złe, właściwe czy błędne...
Fazy chłonności. 
(Dla żądnych definicji:) Fazami chłonności nazywamy przejściowe stany gotowości receptywnej ukierunkowane na odbiór określonego rodzaju bodźców, charakteryzujące się łatwością przyswajania i opanowania konkretnych umiejętności. Faz tych nie można wywołać zewnętrznymi działaniami. Mijają one bezpowrotnie.
inaczej : Etapy rozwojowe maksymalnej chłonności w uczeniu się i nabywaniu konkretnych kompetencji.
inaczej: Wystarczy obserwować dziecko, aby stwierdzić, że interesuje się różnymi rzeczami, zjawiskami. Bez naszego zbawiennego wpływu. Czasem - o zgrozo - mimo naszych usilnych starań, interesuje się czymś zupełnie innym. Tak jest. Rozwijające się dziecko, może zainteresować się błotem na chodniku , kamieniami, zwierzętami, tym co robi się w kuchni, w sklepie, a także wiązaniem sznurowadeł, literkami, wodą, formami grzecznościowymi, liczeniem, waleniem w bębenek, itd., itp., itd. W takiej fazie chłonności, a więc w czasie, gdy może eksperymentować w obszarze określonym przez własny wybór, zdobywa umiejętności i wiedzę szybciej, samodzielnie i bez wysiłku. Faz tych nie można wywołać zewnętrznymi działaniami, pojawiają się i znikają, niezależnie od tego czy tego chcemy czy też nie. Znikają one bezpowrotnie - kiedy minie ten czas otwartości, zamierzone wyniki osiąga się już tylko dzięki świadomej pracy, z trudem, nakładem sił woli. Przynoszą one optymalną skuteczność tylko wówczas, gdy napotykają odpowiednią sytuację pedagogiczną.
Trzecim podstawowym pojęciem Polaryzacja uwagi, przez co należy rozumieć proces psychiczny, będący konsekwencją głębokiej i długotrwałej koncentracji uwagi, w wyniku którego dziecko optymalizuje swój rozwój.
Jak mówiła M. Montessori - to czas w którym pogłębieniu i polepszeniu ulegają relacje ze światem rzeczy i ludzi. Budzi się jaźń. Dziecko staje się bardziej niezależne. Polaryzacja jest "fenomenem świadomości", który skutkuje poprzez związanie kompetencji rozwojowych z przedmiotem, z ruchem lub z procesem psychicznym.

I tak na przykład posługując się brązowymi schodami dziecko odkrywa, że potrafi rozróżniać wielkości - w tym wypadku grubości. Odkrywa to przy pomocy własnego umysłu. Uświadamia sobie nową funkcję umysłową: potrafię rozróżnić!
Od tej chwili będzie już zawsze świadomie stosowało tę zdolność przy rozróżnianiu i porządkowaniu nie tylko przedmiotów 
ze swego otoczenia, ale również własnych uczuć i wyobrażeń.
Dzieło pedagogiczne dr Marii Montessori poświęcone jest stwarzaniu warunków do wystąpienia Polaryzacji uwagi, towarzyszącej dziecku w jego wzrastaniu.Cała organizacja pracy przedszkoli i szkół montessoriańskich sprowadza się do zaproponowania dzieciom przygotowanego otoczenia, czyli środowiska pedagogicznego, które zagwarantuje szacunek dla wyboru zainteresowań i stworzy warunki do ich rozwijania.

Zasady pedagogiczne.

 

1.  Zasada swobodnego wyboru materiału.

 

W sali przedszkolnej wszystkie materiały są zawsze dostępne, ułożone tematycznie na półkach, w zasięgu ręki dziecka. Dziecko samodzielnie podejmuje decyzję, 
z którym materiałem będzie pracować. ( Rozdział dotyczący pracy i zabawy - poniżej) Nasza zgoda na samodzielny wybór materiału nie zawsze musi dotyczyć pracy z dziećmi niepełnosprawnymi. ( Rozdział o  zastosowaniu Metody Montessori w edukacji niepełnosprawnych - poniżej). Łatwo jest odróżnić dwa rodzaje wyborów podejmowanych przez dzieci. Pierwszy - to wybór spontaniczny, kiedy sięga ono po konkretny przedmiot pod wpływem chwilowego zaciekawienia wywołanego m.in. jego zewnętrzną atrakcyjnością. Jest to zainteresowanie nietrwałe, charakterystyczne dla dzieci rozpoczynających  edukację montessoriańską. Drugi rodzaj wyboru, to wybór świadomy - dokonywany dopiero wtedy, gdy dziecko wie już, jakie jest przeznaczenie danego przedmiotu; co z nim można zrobić, czemu on służy. Informacje o sposobach wykorzystania możliwości edukacyjnych określonego zestawu pomocy rozwojowych - jak często nazywany jest Materiał Montessori - zdobywa dziecko podczas indywidualnej Lekcji Podstawowej. ( Patrz: Rozdz. Rola nauczyciela)

 

2.  Zasada swobodnego wyboru  miejsca pracy.

 

Wszystkie dzieci są nasze.  W praktyce, oznacza to, że dziecko nie musi  pracować w swojej grupie. Może przejść do grupy drugiej, trzeciej lub do grupy szkolnej. Pracować może na stole, na podłodze, na korytarzu, na parapecie, na tarasie czy w ogrodzie. Tam, gdzie zdecyduje i gdzie pozwalają na to granice naszego rozsądku i możliwości organizacyjnych. Oczywistym jest, że dziecko jest zawsze obserwowane przez nauczycieli. W tym miejscu dodajmy, że dziecko nie ma obowiązku uczestniczenia w zajęciach grupowych. Jeśli jest czymś ważnym zajęte. ( Patrz: Rozdz. Rola nauczyciela)

 

3.  Zasada swobodnego wyboru  czasu pracy.

 

Jeśli pamiętamy o omawianych wyżej fazach chłonności, łatwo pogodzimy się z faktem, że niemożliwe jest określenie, kiedy dziecko ma się zajmować wymyślonymi przez nas tematami, jeśli - na dodatek - chcemy, by robiło to z zainteresowaniem. Przypominam, że faz chłonności nie możemy wywołać zewnętrznymi działaniami. Owszem - można narzucić dziecku swoją wolę. Można mu kazać robić coś o godz.7⁵⁰lub 11⁴⁵ , jesienią - bo są “dary jesieni” lub zimą - bo uważamy, że jest to czas właściwy do nauki spółgłosek. Można mu określić czas na naukę np. 15 lub 45 minut a potem kazać iść na rytmikę lub uczyć się wierszyka.

Natomiast w placówkach pracujących wg założeń Pedagogiki Montessori, to dziecko informuje nas, że właśnie teraz zdecydowało, że będzie zajmować się np. nauką literek lub wiązaniem sznurowadeł lub będzie uczyć się nazw kolorów. Będzie to robiło tak długo, jak zechce: dwie minuty, dwie godziny lub dwa tygodnie, codziennie rano lub raz w tygodniu, po podwieczorku lub w każdym innym czasie. ( Patrz: Rozdz. Rola nauczyciela)

 

 

4.  Zasada swobodnego wyboru  formy pracy.

 

Lekcję podstawową przeprowadzamy z każdym dzieckiem indywidualnie. Następnie zaczyna ono pracować samodzielnie. Wie, że ma prawo do pracy w ciszy 
( patrz: Lekcja ciszy), że nikt nie będzie mu przeszkadzał.  Wie także, że nikt nie będzie mu pomagał, jeśli pomoc jest niepotrzebna. Samodzielnie wybrało sobie temat pracy, pracuje wtedy, kiedy zechciało, będzie pracowało to tak długo jak długo praca ta będzie dla niego atrakcyjna i będzie sprawiała mu przyjemność.

Jeśli w grupie mamy 30 dzieci każde może robić coś innego. Jeśli dwoje lub troje dzieci postanawia zrobić coś wspólnie, to robią to wspólnie.

 

5.  Zasada porządku.

 

Każdy przedmiot w przedszkolu ma swoje miejsce - skąd został wzięty, tam zostaje odniesiony. Podobnie - każda osoba także ma swoje miejsce i wie, co do niej należy. To proste - dzieci kochają porządek.
Porządek w otoczeniu - porządek w sercu.

6.  Zasada ograniczenia.

 

Do przedszkola trafiają także dzieci kierowanie przez różne poradnie, ze wskazaniem na walory Pedagogiki Montessori, ponieważ jest ona jakoby metodą bezstresową, gdzie dzieci mogą robić to co chcą  a między dzieckiem a nauczycielem panują stosunki partnerskie. Jest to wielkie nieporozumienie. Pedagogika Montessori nie jest ani metodą ani bezstresową. Dzieci nie mogą robić tego co chcą i nie są partnerami nauczyciela.

Ograniczeniu, regułom i zasadom postępowania, podlegają wszystkie elementy życia przedszkolnego. Aż strach wymieniać - po prostu brakuje miejsca na wyliczanie wszystkich reguł. Dla przykładu: każdy rodzaj materiału jest tylko w jednym egzemplarzu i trzeba go stosować zgodnie z jego przeznaczeniem, można pracować tylko w miejscu przez siebie wybranym, nie można innym pomagać - jeśli ktoś tego nie potrzebuje, nie można innym przeszkadzać, nie można sobie przeszkadzać.

Wiem, że pisząc te zdania jestem na wysokim poziomie uogólnień, ale trudno sobie wyobrazić  wyliczanie konkretnych przykładów, choćby takich jak: nie można przeszkadzać nauczycielowi, jeśli jest on zajęty lub że trzeba zjeść zupę, jeśli dziecko samo sobie tę zupę nalało. Nie ma miejsca na spontaniczne odruchy, przypadkowe rozwiązania, nieprzewidywalne zachowania.

Metoda Montessori jest metodą bezrepresyjną, dzieci robią to, co je interesuje i co nie przeszkadza innym.

 

7.  Zasada izolowania trudności.

 

Powszechnie znana. Jeśli dziecko pracuje z różową wieżą  po to, aby poznać lub uporządkować znane już sobie pojęcia związane z wielkością  (choćby takie jak: duży-mały, mniejszy niż-większy niż, duży-większy-największy, mały-mniejszy-najmniejszy) ma do dyspozycji : 
a) nauczyciela, który wie jak i kiedy w tym pomóc,

b) różową wieżę ( która jest różowa).

Nie zajmuje się kolorami, bo do tego służy inny materiał - kolorowe tabliczki. Nie zajmuje się długościami, grubościami, temperaturami, wagami, dźwiękami i in. bo do tego służą inne materiały; czerwone belki, brązowe schody, butelki termiczne, tabliczki baryczne, puszki szmerowe i in.

8.  Zasada transferu.

 

Pedagogika Montessori oferuje także najpełniejszy, spośród wszystkich metod nauczania przedszkolnego i wczesnoszkolnego, zestaw pomocy dydaktycznych - Materiał Montessori. Każdy z tych materiałów to “ogniwo”, logicznie powiązane w długi “łańcuch” . Każde “ogniwo” zawiera w sobie cechy materiału poprzednio wprowadzonego plus jedna cecha więcej. 
Informacje, kompetencje, umiejętności opanowane podczas pracy z materiałem dziecko przenosi na otoczenie. Przenoszenie cech w obrębie materiału i przenoszenie umiejętności na otaczające dziecko środowisko, to właśnie zasada transferu.

9.  Zasada własnego działania i powtarzania.

Typowe dla nabywania nowych umiejętności jest intensywne zwrócenie się dziecka ku określonej dziedzinie ludzkich działań, a wraz z tym fenomen powtarzania. Przykładem niech będzie gaworzenie jako sposób ćwiczenia mowy czy powtarzanie rozmaitych ruchów

rozwijających koordynację oka z ręką i ręki prawej z lewą. Fenomen powtarzania obserwujemy też w zabawach dziecka. W placówkach montessoriańskich dzieci nie muszą “realizować programu opartego na (...) założeniach” . Założeniem jest, że dziecko rozwija się zgodnie z programem wyznaczonym własnymi zainteresowaniami, potrzebami, możliwościami intelektualnymi, fizycznymi, itp. Jeżeli ma potrzebę powtarzania czynności wchodzenia i schodzenia ze schodów - akceptujemy to. Jeśli wchodzi na drabinę, żeby z niej zeskoczyć na materac i powtarza tę czynność wiele razy - czy mamy go zachęcać, by ten czas poświęcił lepiej - dla swojego dobra, oczywiście -  np. na malowanie farbami “darów jesieni” , bo za oknem akurat jest jesień? Nie - pozwalamy dziecku na własne działanie i powtarzanie, nie zależnie od tego, czy nam się to podoba, czy nie.

 

10. Zasada samokontroli.

To jedna z zasad, z którą najtrudniej pogodzić się nauczycielowi. Pozbawia  go bowiem narzędzi, których możliwość użycia jest  dla niektórych z nas, jednym z nielicznych powodów uzasadniających naszą obecność w placówce w ogóle. Pozbawia nas możliwości korygowania, poprawiania, wyrażania opinii, chwalenia dzieci, wyrażania dezaprobaty, możliwości zastosowania łagodnego uśmiechu zachęty, srogiego grymasu niezadowolenia. Jednym słowem; zasada ta, pozbawia nauczyciela władzy nad dzieckiem.

Mało tego: staje się on niepotrzebny. Dlaczego? Dlatego, że materiał montessoriański jest tak skonstruowany, że pozwala dzieciom, samodzielnie stwierdzić, czy daną pracę wykonały dobrze czy źle. W którym miejscu nastąpiła pomyłka i jak ten błąd naprawić.

Nastąpił zwrot w myśleniu o dzieciństwie. Dawniej było jasne, że dzieci należy chronić. Także przed pewnymi fragmentami rzeczywistości. Drastyczne i dramatyczne aspekty życia były dzieciom oszczędzane. Teraz czas ochrony zastaje zastąpiony przez czas przygotowania - przygotowania dzieci na najgorsze: na życie w świecie nieprzyjemnym i niebezpiecznym.

Cele i zadania Pedagogiki Montessori

Co wyróżnia Pedagogikę Montessori?

Pedagogika Marii Montessori daje dziecku szansę wszechstronnego rozwoju: fizycznego i duchowego oraz kulturowego i społecznego; wspiera jego spontaniczną i twórczą aktywność.

Cele Pedagogiki Montessori

Pedagogika Montessori pomaga w rozwijaniu indywidualnych cech osobowości, w formowaniu prawidłowego charakteru, zdobywaniu wiedzy, umiejętności szkolnych i współdziałania.

 

Jest to realizowane poprzez pomoc dziecku w:

• rozwijaniu samodzielności i wiary we własne siły,

• wypracowaniu szacunku do porządku i do pracy,

• wypracowaniu zamiłowania do ciszy i w tej atmosferze do pracy indywidualnej i zbiorowej,

• osiąganiu długotrwałej koncentracji nad wykonywanym zadaniem,

• wypracowaniu postaw posłuszeństwa opartego na samokontroli, a nie na zewnętrznym przymusie,

• uniezależnieniu od nagrody,

• formowaniu postaw wzajemnej pomocy bez rywalizacji,

• szacunku dla pracy innych,

• rozwijaniu indywidualnych uzdolnień i umiejętności współpracy,

• osiąganiu spontanicznej samodyscypliny wynikającej z dziecięcego posłuszeństwa,

• umiłowaniu do rzeczywistośc i otoczenia.

Główne zadania Pedagogiki Montessori

UCZENIE PRZEZ DZIAŁANIE. Dzieci zdobywają wiedzę i praktyczne umiejętności poprzez własną aktywność, w przemyślanym środowisku pedagogicznym, przy współpracy z Nauczycielami Montessori.

SAMODZIELNOŚĆ. Dzieci swobodnie wybierają rodzaj, miejsce, czas i formę pracy (indywidualną lub z partnerem) przy zachowaniu reguł społecznych. Rozwijają indywidualne uzdolnienia i się uczą realnej oceny swoich umiejętności.

KONCENTRACJA. Dzieci ćwiczą dokładność i wytrwałość przy wykonywaniu konkretnych zadań.

LEKCJE CISZY. Uczą się współpracować w cichych zajęciach indywidualnych i grupowych.

PORZĄDEK. Zdobywają umiejętność przestrzegania zasad porządku w otoczeniu i swoim działaniu.

SPOŁECZNE REGUŁY. Dzieci zróżnicowane wiekowo (trzy roczniki) są łączone w grupy, sprzyja to wymianie wzajemnych zdolności i umiejętności. Dzieci się uczą przestrzegać reguł: nie rań, nie niszcz, nie przeszkadzaj.

OBSERWACJA. Jest kluczem dorosłych do poznania świata dziecka. Nauczyciel z szacunkiem i uwagą obserwuje postępy i trudności dziecka, jest jego przewodnikiem.

INDYWIDUALNY TOK ROZWOJU KAŻDEGO DZIECKA. Dziecko jest serdecznie przyjęte, znajduje uwagę i indywidualną opiekę nauczyciela. Pracuje według własnego tempa i możliwości, podejmując zadania, do których jest już gotowe.

MATERIAŁ ROZWOJOWY. Wykorzystywany jest oryginalny zestaw pomocy dydaktycznych zwany Materiałem Montessori. Jego cechy to:

• prostota, precyzja i estetyka wykonania,

• uwzględnienie zasady stopniowania trudności,

• dostosowany do potrzeb rozwojowych dziecka,

• logiczna spójność ogniw ciągów tematycznych,

• konstrukcja umożliwiająca samodzielną kontrolę błędów,

• ograniczenie - dany rodzaj występuje tylko raz, w jednym egzemplarzu.

 

Można go podzielić na pięć kategorii:

1. Materiał do ćwiczeń z praktycznego życia; związany z samoobsługą, troską o środowisko, zwyczajami i normami społecznymi.

2. Materiał sensoryczny; rozwijający poznanie zmysłowe, służy pobudzaniu aktywności umysłowej.

3. Materiały do nauki języka, matematyki, kultury i innych dziedzin wiedzy.

4. Materiały artystyczne związane z ekspresją muzyczną, plastyczną i zręcznościową dziecka.

5. Materiały religijne, np. przedstawiające przypowieści biblijne.

PRZYGOTOWANE OTOCZENIE. Wspomaga w pełni harmonijny rozwój osobowości dziecka - sprawia, iż ono się czuje szczęśliwe i radosne; szybko i chętnie się uczy. Respektuje kolejne fazy zainteresowań, związane z rozwojem dziecka. Wszystkie materiały są uporządkowane tematycznie i łatwo dostępne - umieszczone w zasięgu ręki dziecka. Nauczyciel jest pośrednikiem pomiędzy otoczeniem i dzieckiem, pomaga dziecku samodzielnie odkrywać rzeczywistość.

WYCHOWANIE RELIGIJNE. Oparte jest na katolickim kalendarzu świąt liturgicznych i na Biblii; respektuje fazę uczuciowego rozwoju dziecka.

Rola nauczyciela.

motto:

Maria Montessori wskazała, że bywa tak, że gdy nauczyciel motywuje swoje postępowanie dobrem dziecka , zazwyczaj wybiera rozwiązanie wygodniejsze dla siebie.
Jak we wszystkich systemach oświatowych, nauczyciel montessoriański - poprzez swą rolę społeczną i kwalifikacje - jest główną postacią, od której zależą wyniki instytucjonalnego kształcenia. Rola jego jest bardzo trudna i wymaga nie tylko rzetelnego przygotowania merytorycznego i doskonałej znajomości materiału montessoriańskiego. Musi on wykazać się znajomością teoretycznych i praktycznych zagadnień związanych z Metodą Montessori oraz umiejętnością wykonywania nowych materiałów montessoriańskich.
Przesłaniem metody Marii Montessori jest hasło:
" Pomóż mi zrobić to samodzielnie "
- jest to apel ucznia skierowany do nauczyciela . Sformułowanie tego hasła, dokonane przez samą Marię Montessori, należy uznać za kwintesencję jej przemyśleń pedagogicznych. Wyraża ono dążenia dziecka do samodzielnego i nieskrępowanego rozwoju, w warunkach właściwej pomocy nauczyciela, która musi opierać się na jego głębokiej i rzetelnej wiedzy o danym zjawisku. Jednak forma tej pomocy musi inspirować ucznia do pracy samodzielnej.

Rolą nauczyciela nie jest asystowanie w tej pracy i pełnienie zadań przewodnika ucznia. Nauczyciel winien być jedynie dyskretnym obserwatorem jego pracy. Zadaniem nauczyciela jest zapewnienie dziecku optymalnych warunków rozwoju, a tym samym - wyzwolenie procesów kształtowania się właściwych form postępowania. Rolą nauczyciela jest wybranie dla konkretnego dziecka najodpowiedniejszego materiału rozwojowego, wskazanie właściwego sposobu posługiwania się nim, 
i umiejętne wycofanie się w celu pozostawiania dziecku swobody wyboru zakresu aktywności oraz rytmu i tempa pracy, innymi słowy - wyważenie pomiędzy zaufaniem w siły rozwojowe, które tkwią w dziecku a wymaganiami jakie mu należy stawiać. Proces ten przebiega harmonijnie, gdy prowadzi do osiągnięcia pożądanych skutków pedagogicznych tzn. powstania osobowości twórczej samodzielnej i przestrzegającej uniwersalnych norm moralnych.
Nauczyciel nie ocenia. Zdarza się, że zdawkowo wypowiedziana ocena pracy dziecka powoduje, że traci ono zainteresowanie dla tego, czym przed chwilą jeszcze zajmowało się z zaangażowaniem i pasją. Robiło to nie dla oceny. Nauczyciel nie zdobędzie zaufania ucznia subiektywnymi ocenami , zależnymi od samopoczucia, gustu lub od przyjętych kryteriów staranności. Zdobędzie zaufanie wykazując życzliwe zainteresowanie jego pracą. Jeśli uczeń w czasie rozwiązywania zadania popełni błąd - materiał, umożliwiający przeprowadzenie samokontroli, pozwoli mu na samodzielne skorygowanie błędu.
W Pedagogice Montessori, błędy uczniowskie są traktowane jako informacja, że nie nadszedł jeszcze czas, aby uczeń zajmował się danym tematem. Podjęcie decyzji, kiedy to ma nastąpić jest główną rolą nauczyciela, przy czym podjęcie jej jest łatwe, ponieważ wynika z obserwacji zachowań ucznia.

Lekcja ciszy.

(fragmenty)

Często zdarza się, że zastanawiamy się, dlaczego nasze dzieci są tak rozkrzyczane i hałaśliwe ? Dlaczego od najmłodszych lat krzyczą na podwórku, na ulicy, w przedszkolu ? Dlaczego odrabiają lekcje słuchając głośnej muzyki, a po przyjściu do domu włączają telewizor ? Wiemy przecież, że cisza ułatwia skupienie, pozwala na wyciszenie emocji. Pomóżmy więc naszym dzieciom - spróbujmy nauczyć je ciszy ... Odwiedzający nasze przedszkole goście często są zdziwieni tym co widzą ( i słyszą). To, że w przedszkolu jest cicho, każde dziecko jest zajęte wybraną przez siebie pracą, dzieci nie nudzą się, nie biją się i nie płaczą, 
a na dodatek - że nie tak łatwo jest nas między nimi zauważyć - tłumaczą tym, że grupa jest mała. Montessori mówiła, myśląc 
o najwłaściwszej liczbie dzieci w grupie, że powinno tam być tyle dzieci, ile może pomieścić się w sercu jednego dziecka.. 
Kto odpowie co to znaczy, ile to może być ? Dziesięcioro ? Dwadzieścioro ? Trzydzieścioro ? Sto ? Może czterdzieści milionów, a może ponad cztery miliardy ? Nie w małej grupie sedno lecz w wielkości serca... Podobnie jest z naszymi ćwiczeniami. Czy przeprowadzenie ich jest w ogóle możliwe? Czy to są mądre propozycje? Czy można inaczej ? Odpowiedzi są proste - tak, tak, tak. Jeśli ktoś nie wierzy - niech nie próbuje. Jeśli ktoś nie jest pewny - niech sprawdzi. Jeśli ktoś ma własne pomysły - niech je realizuje. Jedna prośba - do wszystkich - nie krytykujmy zanim nie poznamy, nie negujmy zanim nie sprawdzimy, nie wyważajmy otwartych drzwi. 
Poniższy tekst jest fragmentem większego opracowania, zawierającego ponad 30 przykładów lekcji ciszy. Możecie Państwo prowadzić je domu. Bez trudu znajdziecie potrzebne do ćwiczeń rekwizyty. Ćwiczenia te mogą być także w wykonywane w przedszkolach, szkołach ... Opisane poniżej ćwiczenia przeprowadzamy w naszym przedszkolu i na co dzień mamy okazję przekonać się o ich pozytywnych wartościach. Dzieci stają się spokojniejsze, zachowują się ciszej, łatwiej im się uczyć.
Dzieci kochają ciszę. Lekcje ciszy - bo tak należy nazwać Wasze zajęcia z dziećmi - są charakterystycznym elementem dla Metody Montessori i prowadzone są we wszystkich placówkach przedszkolnych i szkolnych pracujących wg założeń Pedagogiki Montessori. Pomysł do niniejszego opracowania został wzięty z bogatej literatury dotyczącej pedagogiki montessoriańskiej. Bezpośrednią inspiracją była praca Pani Hedwig Geilen. Większość ćwiczeń pochodzi z czasopismaReligionspädagogische Praxis,
Przed rozpoczęciem zajęć dobrze jest zapoznać się z zasadami, które obowiązują we wszystkich proponowanych poniżej ćwiczeniach. Dla porządku przedstawiamy je w formie zbliżonej do konspektu zajęć, choć - oczywiście dozwolone są, a nawet wskazane wszelkie modyfikacje. Ćwiczenia można prowadzić z jednym dzieckiem lub całą grupą, można je zaproponować dzieciom w każdym wieku. Podstawowym warunkiem rozpoczęcia zajęć jest zgoda dziecka. W praktyce oznacza to pewną trudność, szczególnie na początku, gdy dzieci jeszcze nie wiedzą, co chcemy im zaproponować. Jednak, gdy uda nam się zaintrygować je głosem, miną czy postawą - niosącymi w sobie zapowiedź niespodzianki i szczególnego wydarzenia, uda nam się zapewne zgromadzić wokół siebie 5-10 dzieci. Pozostałymi dziećmi powinien zająć się ktoś, kto zechce nam pomagać.
Dobrze byłoby, gdyby grupa, która nie ćwiczy nieco się oddaliła, jednak nie za daleko, ponieważ z całą pewnością nasze ćwiczenia mogą ich zainteresować i - kto wie - może następnym razem zechcą się do nas przyłączyć. Pamiętajmy, że nie należy przeprowadzać ćwiczeń bez akceptacji wszystkich uczestników zajęć. Zajęcia te w żadnym razie nie mogą być traktowane, rozumiane, przeżywane jako kara ( np. przeprowadzamy ćwiczenia, bo jest za głośno) Przed przystąpieniem do ćwiczeń należy odczekać, aż wszystkie dzieci usiądą spokojnie na krzesełkach albo na podłodze i w sali będzie rzeczywiście cicho. Większość ćwiczeń odbywa się w kręgu, który tworzą dzieci i nauczyciel. Dla ułatwienia sobie pracy, na podłodze wyklejamy taśmą kręgi 
o odpowiedniej średnicy. Środek tego kręgu okaże się ważnym punktem, zazwyczaj stawiamy w tym miejscu jakiś przedmiot,
który ma przyciągnąć uwagę dzieci. Pamiętajmy, że powodzenie ćwiczeń zależy od tego, czy dziecko będzie nimi zainteresowane. Starajmy się pobudzić dzieci do “ dziwienia się ” nowym przeżyciem, jakim okaże się cisza. Kolejnym warunkiem do przeprowadzania ćwiczeń ciszy jest to, żeby ich istota odzwierciedlała się w postawie i zachowaniu osoby prowadzącej zajęcia. Sens i cel ćwiczenia muszą być rozpoznawalne w działaniach nauczyciela... Stanowczo odradzamy przeprowadzania ćwiczeń ciszy tym z nauczycieli, którzy z założenia nie są życzliwie nastawieni do “całego tego pomysłu” , chcą zrobić to z dnia na dzień, z całą grupą, tylko dlatego, aby udowodnić, że przedstawione tu propozycje są niemożliwe do zrealizowania.
Każde z przedstawionych w tej książce ćwiczeń jest trudne do przeprowadzenia,
wymaga od prowadzącego wiele cierpliwości, spokoju, dobrej kondycji psychicznej.
Prowadzący zajęcia powinien mieć dobry (odpowiedni) nastrój i chcieć przeprowadzić ćwiczenia jak najlepiej.
Z całą pewnością nie należy oczekiwać natychmiastowych rezultatów.
Maria Montessori mówiła, ze możesz myśleć o sobie, ze jesteś dobrym nauczycielem,
jeśli choć raz w miesiącu uda Ci się przeprowadzić lekcję, z której jesteś zadowolony.
Jeśli pracujesz w dobrym zespole i wszyscy wiedzą co robią,
niewykluczone, że już po 6-12 miesiącach zauważysz pozytywny wpływ Twoich działań.
Ten komentarz jest ważny przed przystąpieniem do ćwiczeń 11-20.
Wkraczamy w intymny świat dziecka. Pomagamy mu opanować jego troski, leki, jego wątpliwości czy zwykły strach.
Dzieci będą odsłaniały swoje wnętrze, ukazywały swoje prawdziwe problemy i wątpliwości.
Jak dobrze wiemy, mogą to być problemy przeżywane równie dramatycznie jak nasze - “dorosłe” kłopoty.
Dzieci będą mówiły o swoich nadziejach i potrzebach. Trzeba, by prowadzący zajęcia był szczególnie delikatny,
subtelny. Żadne pytanie nie może zadziwić, żadna reakcja czy odpowiedź rozśmieszyć.
Mamy być profesjonalistami. Niezależnie od naszej oceny czy światopoglądu mamy uszanować wypowiedzi dzieci.
Naszą rolą nie jest ocenianie, a nasze subiektywne odczucia - jeśli są negatywne - nie mają znaczenia.
To dzieci pokażą nam, co jest im naprawdę potrzebne i czego oczekują.

ĆWICZENIE 1

Rekwizyty: nie potrzebujemy niczego przygotowywać, korzystamy z przedmiotów znajdujących się w klasie.
Cele: koordynacja ruchów, doświadczenie ciszy (rozumianej jako przeciwieństwo hałasu) wyostrzanie zmysłu słuchu, pogłębiane  
świadomości relacji społecznych,

Wiek:

Przebieg ćwiczenia:
1. Zachęcamy dzieci, by usiadły bardzo cicho, tak aby nie spowodować żadnego hałasu oraz żeby powstrzymały się od wszelkiego ruchu. Po kilku chwilach, nauczyciel wzywa kolejno do siebie wszystkie dzieci, wymawiając szeptem ich imiona. Dzieci podnoszą się i idą do niego tak cicho, jak to tylko możliwe.
Przykład:
- Julko, spróbuj bardzo cicho wstać i podejść do mnie, tak żeby nie spowodować żadnego hałasu.
- Jacusiu, usiądź proszę na swoje miejsce, tak aby nie spowodować ...itd.
- Natalko i Kasiu, spróbujcie bardzo cicho wstać i podejść do mnie, tak żeby nie spowodować żadnego hałasu.
- Julko i Natalko, usiądźcie na swoje miejsca bardzo cichutko... itd.

Komentarz:
Dla dzieci jest bardzo ważne, że przywołuje się je po imieniu.
Będą bardzo uważnie nasłuchiwały, po to aby usłyszeć swoje imię.
2. Nauczyciel prosi pojedynczo dzieci do siebie i mówiąc szeptem do ucha wyznacza im konkretne zadanie.
Dla przykładu: poleca dziecku, by przyniosło pudełko z kredkami i położyło je bardzo cicho na stoliku z kwiatami.

Inne przykłady:
- Poproszę do siebie Łukasza. Łukaszku, przynieś swoje krzesełko i postaw je bardzo cichutko w środku naszego kręgu.
- Teraz usiądź na nim - odnieś... itd.
Komentarz:
Dzieci wolą, gdy w pomieszczeniu panuje półmrok - zaczynają się bardziej interesować tym, co słyszą, a nie tym co widzą.
3. Nauczyciel zachęca dzieci, by nasłuchiwały dźwięków dochodzących do klasy. Jeśli któreś z dzieci coś usłyszy, niech szeptem o tym powie.
Komentarz:
Jeśli przyjąć , że do uszu dzieci nie dobiegają np. krzyki pani księgowej i hałas z kuchni, lecz szmer deszczu, łagodny szum wiatru czy śpiew ptaków - wśród zasłuchanych w ciszę dzieci, wytworzy się wspaniała atmosfera. Atmosferę tę 
i wynikający z niej nastrój łagodności i spokoju powinniśmy starać się wykorzystać.
4. Dzieci są rozproszone po sali. nauczyciel siedzi na linii okręgu i szepce możliwie najciszej imiona dzieci.
Dziecko, które słyszy swoje imię, podchodzi bezszelestnie i również siada na linii okręgu.
Z wyszeptaniem kolejnego imienia nauczyciel czeka, aż przywołane wcześniej dziecko wygodnie usiądzie i zastygnie w bezruchu.

Ćwiczenie 2

Cele: - wytworzenie świadomości związku między poruszającym się przedmiotem a dźwiękiem wydawanym przy ruchu tego   
przedmiotu;
- zwrócenie uwagi na fakt, ze przedmioty o podobnym kształcie mogą być źródłem różnych dźwięków w zależności od     
materiału z jakiego są wykonane;
- ćwiczenie umiejętności skupiania wzroku na poruszającym się przedmiocie.

Rekwizyty:
Naczynia
- głęboka miseczka drewniana
- płaska drewniana czarka
- małe szklane miseczki
- małe miseczki ze szkła rowkowanego
- kubek ceramiczny bez ucha
Rozmaite kule
- kula drewniana
- piłka gumowa
- kula szklana (marmurowa)
- drewniane paciorki
Przebieg ćwiczenia:
1.W środku koła leży obręcz. Wewnątrz nauczyciel kładzie drewnianą kulę. Puszcza ręką kulę w ruch, tak że toczy się ona wkoło po obręczy nie wypadając na zewnątrz. ( przypomnijmy sobie ruletkę - sic!) Wszyscy obserwują gdzie zatrzyma się kula.
2. Dziecko, które siedzi najbliżej kuli może ją znowu puścić w ruch. Ćwiczenie toczy się dalej.
3. Do dużej drewnianej miseczki wkładamy drewnianą kulę. ( N) wprawia kulę w miseczce w ruch rotacyjny. Dzieci wsłuchują się w jednostajny szmer. Wszyscy czekają aż kula się zatrzyma. Podajemy miseczkę jednemu z dzieci. Teraz ono puszcza kulę w ruch, a potem pozwala jej wytracić prędkość aż do zatrzymania. Po kolei robią to wszyscy uczestnicy. 
Do płaskiej drewnianej czarki wkładamy małą gumową piłeczkę. nauczyciel rozpoczyna. Pozwala piłeczce krążyć wokół krawędzi czarki. Potem daje ją któremuś z dzieci mówiąc, że piłeczka w trakcie zabawy nie powinna wypaść z czarki. Zabawa rozwija się - czarka przechodzi z rąk do rąk. Szklana miseczka (salaterka), w której krąży szklana kulka jest źródłem charakterystycznego dźwięku. Nauczyciel prosi dzieci, aby zamknęły oczy i wsłuchiwały się w dźwięk, aż do chwili gdy ucichnie.
Z jednym z dzieci nawiązuje kontakt wzrokowy i przekazuje mu naczynie. Dziecko podejmuje zabawę, a pozostałe zamykają oczy.
6. Do szklanej miseczka z rowkowanym dnem, wkładamy szklaną kulkę i wprawiamy ją w ruch. Usłyszymy dźwięk podobny do dzwonienia. Naczynie oddajemy jednemu z uczestników zabawy. Dziecko, które porusza miseczką, podnosi ją do ucha sąsiada, który siedzi z zamkniętymi oczami. Zasadą obowiązującą w tym ćwiczeniu jest to, że można otworzyć oczy dopiero wtedy, gdy dźwięk ucichnie. Zabawa toczy się dalej. Miseczka jest przekazywana kolejnemu dziecku. W kubku umieszczamy szklany koralik i wprawiamy go w ruch. Dziecko niesie naczynie, utrzymuje kulkę w ruchu chodząc przy tym wkoło. Potem daje miseczkę innemu dziecku, teraz ono idzie wokół itd.

Materiał Montessori.

Materiał dydaktyczny zastosowany w pedagogice montessoriańskiej jest najbardziej rozbudowanym zestawem pomocy dydaktycznych, przypisanym do jakiejkolwiek metody nauczania początkowego. Został zaprojektowany przez samą Marię Montessori i jej uczniów. Wykorzystane są także elementy systemu Freoble,a i Sequina. Metoda Montessori pozostawia miejsce dla projektów nauczycieli montessoriańskich, którzy mogą opracowywać nowe zestawy pomocy dydaktycznych. Podstawowy zestaw pomocy montessoriańskich wykonywany jest w zakładach, wyspecjalizowanych w produkcji tego typu środków dydaktycznych. 
Do cech charakterystycznych dla materiału montessoriańskiego można zaliczyć :
1) atrakcyjny wygląd i precyzję wykonania,
2) logiczną spójność ogniw i ciągów tematycznych,
3) konstrukcję umożliwiającą samodzielną kontrolę błędów.
ad 1. Każdy element materiału montessoriańskiego wykonany jest w sposób dokładny i precyzyjny. Całość jest pomalowana. Kolory nie są przypadkowe - konsekwentnie powtarzają się w całym materiale, np. oznaczenie rzędów w systemie dziesiętnym. Barwa i precyzja wykonania materiału zachęcają dzieci do zajmowania się nim. Ponadto materiały te są trwałe. Dzieci przestrzegają zasad właściwego obchodzenia się z materiałem, wzajemnie zwracając sobie uwagę przy próbach niewłaściwego zastosowania go np. do podpierania czerwoną belką zamykającego się okna (jest to przykład podany przez samą Montessori).
ad 2. Każdy zestaw jest ściśle powiązany z zestawem poprzednim i następnym. Układ ten jest niezmienny w całym komplecie pomocy dydaktycznych od przedszkola aż do gimnazjum. Umożliwia to uczniowi w każdej sytuacji powrót do etapu poprzedniego lub też pogłębianie wiedzy, za pomocą zestawu następnego w hierarchii. Przykład poniższego uszeregowania przedstawia kolejność wprowadzania materiału przy nauce liczenia:
a/ belki numeryczne
b/ Cyfry z papieru ściernego
c/ Wrzecionka.
d/ Krótkie łańcuchy kolorowych pereł
e/ Tablica Sequina nr 1
f/ Tablica Sequina nr 2
g/ Komplet łańcuchów pereł
h/ Łańcuch pereł "setek"
i/ Łańcuch pereł "tysięcy"
Podobnie logicznie powiązane są ze sobą zestawy do nauki podstawowych działań matematycznych, nauki języka, muzyki, historii, geografii czy przyrody.
ad 3. Jedną z podstawowych zasad metody Montessori jest wdrażanie dziecka do samodzielności. Proponowany materiał, daje mu możliwość samodzielnego sprawdzenia poprawność wykonanej czynności i zlokalizowania popełnionych błędów. Jeśli błąd zostanie popełniony, samo go usuwa i przywraca właściwy porządek. Dzięki temu dziecko ma możliwość czerpania radości z samodzielnie wykonanego zadania, nabiera zaufania we własne siły i pragnie podejmować nowe, trudniejsze zadania.
W metodzie Montessori wyróżnia się cztery kategorie materiału dydaktycznego:
- materiał do ćwiczeń z życia praktycznego ; związany z troską o środowisko, samoobsługą, dotyczący zwyczajów i form             
grzecznościowych, związany z pracami domowymi,
- materiał sensoryczny; służący wszechstronnemu kształceniu zmysłów oraz pobudzaniu aktywności umysłowej,
- materiał szkolny; służący nauce języka, matematyki i innych dziedzin wiedzy,
- materiały artystyczne; związane z ekspresją dziecka.
Praca przy pomocy materiału sensorycznego prowadzi do rozwoju wrażliwości zmysłów. Szczególną cechą podanego niżej materiału jest: 
- możliwość oddziaływania na każdy ze zmysłów,
- wyodrębnianie cech każdego przedmiotu,
- różnicowanie poprzez szeregowanie, zestawianie w pary, stopniowanie, wyszukiwanie przedmiotów kontrastowych. 
Dla ćwiczeń każdego zmysłu proponuje się materiał o różnych stopniach trudności.
Ćwiczenia można (ale nie trzeba) podzielić na:
ćwiczenia wzrokowe ( chromatyczne, kształtów i wielkości, grubości i objętości, proporcji i stosunków, kierunków i odległości, orientacji przestrzennej),
ćwiczenia słuchowe (w zakresie kierunków i odległości, rozpoznawania wydawanych dźwięków, różnicowania ich nasilenia i wysokości),
ćwiczenia zmysłu dotyku i kinestetycznego (rozróżnianie temperatury, kształtów, wielkości, ciężaru, szorstkości),
ćwiczenia innych zmysłów, np.: powonienia i smaku.

Lekcja podstawowa jest podstawową formą pracy nauczyciela. Podczas lekcji indywidualnej, uczeń dowiaduje się o sposobach korzystania z proponowanych zestawów pomocy dydaktycznych tak, aby wykorzystywać je zgodnie z ich przeznaczeniem.

Lekcja trójstopniowa. Jako się rzekło, głównym celem pedagogicznym stosowania materiału edukacyjnego jest umożliwienie dziecku osiągnięcia stanu polaryzacji uwagi. Wymaga to od pedagoga systematycznej i konsekwentnej strategii.

Uczenie nazw  (lekcja słowna) odbywa się w formie trzystopniowej lekcji.

Stopień 1. Nauczyciel ustanawia relację między przedmiotem a nazwą wskazując na dany przedmiot i powoli, wyraźnie wymieniając jego nazwę. W ten sposób przedmiot, pojęcie i czynność nadania nazwy zostają mocno ze sobą skojarzone. Nazwa związana została z konkretną  rzeczą.

Stopień 2. Nauczyciel wymienia jakąś nazwę, a dziecko przyporządkowuje jej odpowiedni

przedmiot, podaje go, kładzie na stole lub przenosi na wskazane miejsce itd. Dzięki   częstemu zmienianiu poleceń, dziecko wprawia się w szybkim kojarzeniu rzeczy z nazwą i nie traci zainteresowania ćwiczeniem. Zajęcia te muszą być urozmaicone i interesujące, tak by uwzględniały  potrzebę ruchu u dzieci.

Stopień 3. Nauczyciel pokazuje przedmiot i pyta dziecko o jego nazwę. Uruchamia w ten sposób bierny zasób słownictwa. Dziecko bierze w posiadanie i nazwę, i przedmiot. 
Stopień 3. jest zarazem kontrolą stopnia 2. Służy poszerzeniu czynnego zasobu słów.

Najkrócej mówiąc, ćwiczenia odbywają się wg. schematu (kolejno):

1. To jest ... .

2. Podaj mi ... .

3. Co to jest?

---