„CZARNA KSIĘGA CENZURY PRL”

(BLACK BOOK OF POLISH CENSORSHIP)

(In Polish language) First Edition - Pierwsze wydanie 19778 Second Edition - Drugie wydanie 1978

Copyright © by Tomasz Strzyżewski, 1977.

© Polish Edition - „ANEKS”, 1977.

All rights reserved - Wszystkie prawa zastrzeżone

Published by

„ANEKS” Political Quarterly

61 Dorset Road, London W5 4HX, England Projekt okładki - Adam Usher, 1977

Żaden z fragmentów tej książki

nie może zostać w jakiejkolwiek

formie wykorzystany (przedruk,

tłumaczenie itp.) bez pisemnego zezwolenia wydawcy.

Printed in Great Britain

SPIS RZECZY

Str.
OŚWIADCZENIE Komitetu Samoobrony Społecznej - „KOR” 5

I. „KSIĄŻKA ZAPISÓW I ZALECEŃ” GŁÓWNEGO URZĘDU KONTROLI PRASY, PUBLIKACJI I WIDOWISK W WARSZAWIE 19

(Wstęp i Zamiast posłowia Tomasza Strzyżewskiego)

DZIAŁ I. NOWOŚCI 21

DZIAŁ II. CENTRALNA WŁADZA I INSTYTUCJE, PROJEKTY UCHWAŁ

I ZARZĄDZEŃ 23

DZIAŁ III. STOSUNKI POLITYCZNE PRL

Z ZAGRANICĄ 24

DZIAŁ IV. RADA WZAJEMNEJ POMOCY

GOSPODARCZEJ 31

DZIAŁ V. STOSUNKI GOSPODARCZE PRL

Z ZAGRANICĄ 33

DZIAŁ VI. PRZEMYSŁ, SUROWCE, GOSPODARKA MORSKA, ROLNICTWO 40

DZIAŁ VII. PŁACE, CENY, RENTY, SŁUŻBA ZDROWIA, OPIEKA SPOŁECZNA 45

DZIAŁ VIII. EMIGRACJA 51

DZIAŁ IX. KULTURA 53

DZIAŁ X. SPRAWY WYZNANIOWE 69

DZIAŁ XI. RÓŻNE 77

DZIAŁ XII. ZALECENIA 86

DZIAŁ XIII. ZALECENIA LOKALNE 120

II. MATERIAŁY INSTRUKTAŻOWE. 131

MATERIAŁY INSTRUKTAŻOWE Nr 1/74 133

Przeoczenia (135), Ingerencje zbędne (145), Interpretacje, wyjaśnienia, propozycje (154).

NOTKI INFORMACYJNE I INFORMACJE CENZORSKIE 169

NOTKA INFORMACYJNA Nr 34/1974 169

NOTKA INFORMACYJNA Nr 2/1975

Prezentacja zbrodni katyńskiej 170

INFORMACJA CENZORSKA Nr 18/1975

(Uwagi w sprawie dyskusji wokół filmu A. Wajdy

„Ziemia obiecana” 172

Str.
INFORMACJA CENZORSKA Nr 19/1975
(Wytyczne w sprawie prezentacji problematyki KBWE). 176

NOTATKA INFORMACYJNA Nr 29/1975 185

INFORMACJA CENZORSKA Nr 38/1975

(dot. serialu telewizyjnego „Dyrektorzy”) 186

INFORMACJA CENZORSKA Nr 1/1976

(„Zadania prasy, radia i telewizji po VII Zjeździe PZPR”) 187

INFORMACJA CENZORSKA Nr 5/1976

(Recenzja cenzorska książki W. Sołouchina „Spotkania z ikonami”) 198

INFORMACJA CENZORSKA Nr 7/1976

(Ocena informatora J.J. Malczewskiego pt. „Cmentarz Komunalny (Dawny Wojskowy) na Powązkach”) 209

NOTKA INSTRUKTAŻOWA Nr 2/1976

(Krytyczne artykuły nt. sytuacji rynkowej, obowiązki cenzorów w świetle nowych form kontroli „Trybuny Ludu” i „Polityki”) 214

INFORMACJA CENZORSKA Nr 10/1976

(Wytyczne dla środków masowego przekazu w związku z obchodami 200-lecia USA na terenie Polski) 217

INFORMACJA CENZORSKA Nr 15/1976

(„Plan pracy nad upowszechnianiem i realizacją treści III Plenum KC”) 224

INFORMACJA CENZORSKA Nr 16/1976

(Wytyczne dot. publicystyki nt. budowy Huty „Katowice”) 232

NOTKA INFORMACYJNA Nr 7/1976

(krytyka polcorfamu) 234

NOTKA INFORMACYJNA Nr 12/1976

(plony zbóż w 1976 r.) 237

NOTKA INFORMACYJNA Nr 2/1977

(recenzje z „Encyklopedii dla dzieci”) 239

ANEKS

SPIS TELEFONÓW GUKPPiW 240

DELEGATURY GUKPPiW 247

KOMITET SAMOOBRONY SPOŁECZNEJ „KOR”

Warszawa, 18 listopada 1977

OŚWIADCZENIE

W dniu 2 listopada 1977 Komitet Samoobrony Społecznej „KOR” otrzymał przesyłkę zaopatrzoną w następujące pismo przewodnie:

Lund, 18 października 1977

Komitet Samoobrony Społecznej „KOR” Warszawa

Ja, Tomasz Strzyżewski zamieszkały w Lund, Masvagen 13a, przekazuję niniejszym do dyspozycji Komitetu Samoobrony Społecznej dokumenty Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Warszawie.

Dokumenty te stanowią część dokumentacji związanej z działalnością cenzury w Polsce, z którą zapoznałem się podczas pracy w Delegaturze krakowskiej GUKPPiW, gdzie byłem zatrudniony w charakterze cenzora od dnia 1 sierpnia 1975 r. do 10 marca 1977 r.

Uświadomiwszy sobie wówczas ogrom niszczycielskich możliwości i zasięg destrukcyjnego wpływu cenzury na kulturę narodową oraz świadomość społeczną Polaków, zdecydowałem się wydostać i ujawnić opinii światowej możliwie najobszerniejszą i dobraną w najbardziej reprezentatywny sposób część dokumentacji tajnej GUKPPiW.

Stało się to możliwe w dniu 10 marca 1977 r., gdy znalazłem się w Szwecji i poprosiłem tam o azyl polityczny. Od tego czasu usiłowałem znaleźć sposób najefektywniejszego wykorzystania prze-

5

wiezionych dokumentów. Trwało to dość długo. Jednak z chwilą przekształcenia się Komitetu Obrony Robotników w Komitet Samoobrony Społecznej i związaną z tym zmianą profilu jego działalności, uważam za najwłaściwsze udostępnienie ich członkom tego Komitetu.

Pragnę poinformować członków Komitetu Samoobrony Społecznej, że ze swojej strony uczynię wszystko, aby materiały, które przewiozłem, zostały opublikowane w języku polskim i udostępnione zachodniej opinii.

Jednocześnie proszę KSS o rozciągnięcie opieki nad moimi dziećmi, 6-miesięczną córeczką Beatką i 3-letnim synkiem Tomaszem, które staram się ściągnąć do Szwecji. Obawiam się bowiem, że mogą paść one ofiarą zemsty, której władze nie mogą wywrzeć już na mnie osobiście.

Tomasz Strzyżewski Masvagen 13a, 426 rum 222-33 Lund, Szwecja

Po starannym zapoznaniu się z przesłanymi nam materiałami (w ilości około siedmiuset stron) KSS „KOR” oświadcza, co następuje:

Udostępnione nam dokumenty stanowią wyrywkowy, ale reprezentatywny wybór poufnych dokumentów Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk z okresu od lutego 1974 do lutego 1977. Składa się nań: 1) siedem biuletynów pt. „Informacje o materiałach zakwestionowanych” obejmujących okres od marca 1974 do grudnia 1975; 2) 10 „Informacji cenzorskich” z okresu od lipca 1975 do kwietnia 1976; 3) ponad siedemdziesięciostronicowy dokument pt. „Z Książki Zapisów i Zaleceń GUKPPiW”; 4) dwie informacje o bieżących ingerencjach z lipca 1976; 5) sześć notatek informacyjnych z okresu od października 1974 do lutego 1977; 6) materiały instruktażowe nr 1/74 z lutego

1974; 7) biuletyn nr 2/74 z lipca 1974, oraz parę dokumentów pomniejszych.

Z lektury całości zbioru wyłania się obraz przerażający. Posiadane przez nas materiały można podzielić na trzy zasadnicze kategorie.

PIERWSZĄ KATEGORIĘ stanowią wytyczne i instrukcje dla cenzorów określające z pedantyczną drobiazgowością nie tylko rodzaj i zakres informacji i jak ich nie należy rozpowszechniać poprzez środki masowego przekazu, ale również typy informacji, jakie należy lansować i popierać. Skala problemów, jakich te zakazy i nakazy dotyczą, rozciąga się od spraw o znaczeniu ogólno-narodowym aż do zjawisk najdrobniejszych. Szczególną uwagę zwracają tu ograniczenia dotyczące informacji o treści religijnej, narodowościowej i społeczno-ekonomicznej. W tych dziedzinach dostęp odbiorcy do prawdy zostaje niemal całkowicie odcięty. Wytyczne obejmują jednak także zakazy i tzw. „zapisy” odnoszące się do poszczególnych nazwisk, faktów, liczb, wydarzeń. Dla zobrazowania zasięgu cenzuralnej kontroli wystarczy przytoczyć wyrywkowo kilkanaście instrukcji z Książki Zapisów i Zaleceń GUKPPiW.

- „Należy eliminować informacje o bezpośrednim zagrożeniu życia i zdrowia ludzi spowodowanym przez przemysł i środki chemiczne stosowane w rolnictwie”.

- „Nie należy publikować żadnych informacji na temat katastrofy w kopalni „Katowice”, w której poniosło śmierć czterech górników”.

- „Wszelkie publikacje przedstawiające uogólnione, scalone dane liczbowe, a dotyczące stanu bezpieczeństwa i higieny pracy oraz chorób zawodowych należy wstrzymywać”.

- „Nie należy dopuszczać do publikacji w masowych środkach przekazu danych liczbowych obrazujących stan i wzrost alkoholizmu w skali całego kraju”.

7

- „W szkole nr 80 w Gdańsku stwierdzono wydzielanie się szkodliwych substancji z materiału używanego do uszczelniania okien. Zajęcia w szkole zostały przerwane. Nie należy zwalniać absolutnie żadnych informacji na ten temat”.

- „Nie należy dopuszczać do publikacji żadnych informacji o sprzedaży przez Polskę mięsa do ZSRR”.

- „Ze środków masowego przekazu należy eliminować informacje o licencjach nabywanych przez Polskę w krajach kapitalistycznych”.

- „Należy eliminować wszelkie materiały krytyczne na temat stosunków wyznaniowych w krajach obozu socjalistycznego”.

- „Należy eliminować wszelkie informacje o wydawanych przez Episkopat zakazach współpracy księży z FJN, organizacjami społecznymi i PAX-em”.

- „W materiałach podejmujących problem Drugiego Synodu biskupów, którego trzecia sesja odbędzie się w Watykanie w 1974 roku, nie należy zwalniać żadnych spekulacji na temat treści przemówienia kardynała Wyszyńskiego, oraz ocen eksponujących rolę polskich uczestników Synodu i wysoki poziom ich wystąpień”.

- „Nekrologi, inseraty i inne formy w prasie, radio i TV oraz klepsydry itp. zapowiadające różne spotkania na cmentarzach, przy pomnikach, miejscach walk itp. (z okazji rocznicy wybuchu powstania warszawskiego bądź jego poszczególnych epizodów), byłych żołnierzy zgrupowań, oddziałów itp. AK i innych prawicowych organizacji uczestniczących w Powstaniu Warszawskim nie mogą być zwalniane do publikacji”.

- „Nie należy zwalniać żadnych materiałów na temat źródeł i sposobów finansowania działalności ORMO”.

- „Nie należy dopuszczać do publikacji żadnych informacji i wzmianek o nieodbieraniu przez punkty skupu od rolników i z baz opasowych bydła i trzody chlewnej”.

8

- „Nie należy podawać informacji o wielkości spożycia kawy w skali rocznej w kraju celem uniemożliwienia ujawnienia wielkości reeksportu kawy”.

- „Nie należy dopuszczać do ewentualnej krytyki podjętych decyzji płacowych bądź prowadzonej aktualnie polityki socjalnej”.

- „Ze względu na to, że niektóre koła Polonii zagranicznej uczulone są na kontakty z oficjalnymi przedstawicielami naszego państwa, przy publikowaniu nazwiska tow. Wiesława Adamskiego należy się ograniczać do wymienienia wyłącznie jego funkcji społecznej sekretarza generalnego Towarzystwa Polonia, eliminować zaś w każdej sytuacji tytuł wiceministra, podsekretarza stanu. Zapis niniejszy należy zachować w całkowitej tajemnicy”.

- „Nie należy dopuszczać do żadnych polemik z materiałami opublikowanymi na łamach „Trybuny Ludu” i „Nowych Dróg”.”

- „Nie należy dopuszczać do druku żadnej informacji na temat afery łapówkarskiej w Sandomierzu”.

- „Nie należy dopuszczać do druku żadnej informacji o życzeniach, jakie z okazji 60-ej rocznicy urodzin B. Piasecki otrzymał od członków kierownictwa Partii i Rządu”.

- „Nie należy zwalniać żadnych materiałów na temat wyburzenia we Wrocławiu zabytkowych młynów Św. Klary”.

- „Do czasu zweryfikowania informacji o przemówieniu prezydenta Ugandy, generała Amina, w którym między innymi zapowiedział on wystawienie w Ugandzie pomnika Adolfa Hitlera, nie należy zwalniać żadnych materiałów na ten temat”.

Podobne cytaty można by mnożyć, dodając do nich bieżące wytyczne w sprawach szczegółowych zawarte w poszczególnych „informacjach cenzorskich” czy „no-

9

tkach informacyjnych” (dotyczą one spraw tak rozmaitych jak problem łączenia rodzin, sprawa Katynia, film Wajdy „Ziemia obiecana”, zaopatrzenie rynku, kabaret „Pod Egidą”, obchody dwuchsetlecia USA, a nawet zaznaczanie lub niezaznaczanie czerwonym drukiem określonych dat w kalendarzu).

DRUGĄ KATEGORIĘ tekstów stanowią „informacje o materiałach zakwestionowanych” sporządzane przez GUKPPiW cyklicznie, w dwutygodniowych odstępach. Są to jak gdyby rejestry interwencji cenzorskich opatrzone obszernymi wyjątkami z zakwestionowanych tekstów (a nawet reprodukcjami skreślonych rysunków satyrycznych). Rzuca się w oczy fakt, że cenzura prewencyjna kontroluje w PRL dosłownie wszystkie typy i środki przekazywanej publicznie informacji: od prasy, książek, widowisk i filmów po zaproszenia, ogłoszenia drobne, dyplomy i pamiątkowe plakietki. Zakwestionowaniu mogą ulec nawet teksty reprodukowane w minimalnym nakładzie i przeznaczone do wewnętrznego obiegu, jak na przykład teksty pieśni religijnych powielane przez klasztor Ojców Paulinów dla uczestników pielgrzymki na Jasną Górę lub odbity w 350 egzemplarzy biuletyn DKF „Politechnika” we Wrocławiu. Zwraca też uwagę dwuznaczność sytuacji takich pism jak „Polityka” lub „Życie Gospodarcze”, które według oficjalnych zapewnień są wyłączone spod cenzury prewencyjnej. Notatka instruktażowa nr 2 z 6.II.1978 wyjaśnia tę sprawę następująco: „Pracownicy GUKPPiW zobowiązani są w trakcie kontroli tych pism konfiskować bez dyskusji wszelkie publikacje naruszające obowiązujące zapisy i instrukcje o ochronie tajemnicy państwowej, natomiast przy ocenie artykułów dyskusyjnych czy kontrowersyjnych zobowiązani są przekazywać swoje zastrzeżenia kierownictwu redakcji. W praktyce, kierownictwa redakcji najczęściej podzielają nasze opinie i sporne publikacje w myśl naszych sugestii są poprawiane lub usuwane”.

10

Oto przykłady niektórych tylko spośród setek interwencji cenzorskich wyszczególnionych w „Informacjach o materiałach zakwestionowanych” oraz w „Informacjach o bieżących ingerencjach” na przestrzeni lat 1974-1976.

1. Sprawy społeczno-polityczne. Kwestionowano między innymi liczne informacje o wzroście plagi alkoholizmu niedostatecznie zwalczanej przez państwo; liczne alarmujące notatki o zatruwaniu środowiska naturalnego przez przemysł; informacje o wypadkach drogowych i wypadkach przy pracy; krytykę projektu ustawy psychiatrycznej; krytykę akcji czynów społecznych; dane na temat rakotwórczego działania polichlorku winylu (PCV); artykuły proponujące odwołanie się do wzorów zachodnich w zakresie organizacji pracy; informacje o ekscesach antysemickich; artykuły krytykujące działalność organów administracji państwowej lub wymiaru sprawiedliwości. Skreślenia objęły teksty tak różne jak między innymi uwagi Kisiela na temat KBWE w Helsinkach, artykuł M. Króla o wolnej woli, artykuł J. Maziarskiego o demokracji robotniczej, wspomnienia W. Górnickiego o działalności państw bloku wschodniego w ONZ, uwagi J. Ładosza na temat niewłaściwych form walki z ideologią antykomunistyczną (cenzurowanie tłumaczeń pism zachodnich myślicieli) itd.

2. Sprawy społeczno-ekonomiczne. Kwestionowano m.in. liczne wzmianki o skandalicznej i powodującej milionowe straty pracy portów morskich, uwagi o niewłaściwej jakości tzw. polcorfamu (sztuczna skóra); teksty krytykujące gospodarkę mieszkaniową i zaopatrzeniową; wszelkie artykuły postulujące konieczność zmian polityki płacowej lub ułatwień socjalnych w określonych zawodach; kwestionowano uwagi o braku miejsc w przedszkolach; krytyczne wzmianki o handlu meblami (np. notatkę o przecenie kompletu importowanych mebli ze 112 na 11 tys. zł [błąd autorów ”Oświadczenia” - winno być „111 tys. zł”, T.S.]); uwagi o

11

błędach tzw. wtórnej sprzedaży maszyn rolniczych; krytyczne wzmianki o błędach w planowaniu urbanistycznym; o warunkach pracy kobiet; o warunkach życia rodzin robotniczych; o imporcie zabawek; o spożyciu mięsa; o cenach w gastronomii; o niewystarczalności stypendiów studenckich.

3. Sprawy wyznaniowe. Ingerencje w tej dziedzinie są szczególnie liczne i surowe. Cenzura wkracza tu nie tylko w artykuły publicystów, ale również w teksty wypowiedzi papieża Pawła VI i Prymasa Polski Ks. Kardynała S. Wyszyńskiego. Nierzadko cenzura skreśla również fragmenty Pisma Świętego, pieśni religijnych itp. W publicystyce autorów katolickich kwestionowano wszelkie polemiki z marksizmem, wszelkie formy przypominania o historycznej roli Kościoła, wszelkie przejawy krytyki narzuconego przez państwo ateizmu. Ponadto kwestionowano m.in. artykuły o polskich mormonach i unitach, rozważania o religijności Traugutta, tekst dyskusji „nauka i wiara”, wywiad z M. Jastrunem o trwałości inspiracji chrześcijańskiej w sztuce, ogłoszenia o rekolekcjach, pielgrzymkach lub poszukiwaniu katechetów, polemiki z pracami biblistycznymi Z. Kosidowskiego, opisy sytuacji kościoła w NRD itp. Spośród wszystkich polskich czasopism najwięcej ingerencji w wymienionym okresie spadło na „Tygodnik Powszechny”.

4. Sprawy nauki i oświaty. Kwestionowano artykuły i dyskusje wyrażające ostry sprzeciw wobec projektowanego programu szkoły 10-letniej z okrojonym kursem języka polskiego, krytyczne artykuły o warunkach pracy i płacy w szkolnictwie, o organizacji szkolnictwa wyższego (mianowanie docentów, zapóźnienie naszej nauki w stosunku do Zachodu), o absurdalnych zmianach terminów wakacji szkolnych, o błędach w systemie przyjęć na wyższe uczelnie, o atmosferze wychowawczej w szkołach. Ponadto artykuły analizujące

12

socjologiczne tło git-ludzi, wzmianki o tradycji harcerstwa, krytyczne uwagi o podręcznikach szkolnych itp.

5. Sprawy historii i kultury. Kwestionowano m.in. artykuły i fragmenty pamiętników dotyczące nieakceptowanych oficjalnie postaci i zjawisk historii najnowszej (np. J. Piłsudski, koncepcje socjalizmu B. Limanowskiego, anarchizm), wydarzeń zwłaszcza z lat II Wojny Światowej (działalność AK) i pierwszych lat po wyzwoleniu itd. Szczególnie systematycznej eliminacji podlegały wszystkie wzmianki o niedostatecznej ochronie zabytków, m.in. tajemnicza sprawa pożaru kościoła garnizonowego we Wrocławiu. Do kategorii absurdów zaliczyć należy konsekwentne skreślanie przymiotnika „królewski”, ilekroć mowa o Zamku w Warszawie.

6. Sprawy literatury i sztuki. W tej dziedzinie cenzura w wymienionym okresie posługiwała się rozbudowanym systemem zapisów obejmujących określone nazwiska i dzieła. Nie rezygnowano jednak i z doraźnych interwencji kwestionując liczne, niewłaściwe politycznie wiersze, opowiadania, szkice literackie, filmy, widowiska teatralne i kabaretowe, artykuły o muzyce, krytyczne wypowiedzi o kulturze masowej (zwłaszcza o telewizji), nawet fraszki i rysunki satyryczne. Tyle o rejestrze ingerencji cenzury, choć powyższe wyrywkowe przykłady bynajmniej go nie wyczerpują.

TRZECIĄ KATEGORIĘ udostępnionych nam dokumentów cenzury stanowią materiały instruktażowe stanowiące wynik pracy tzw. „Delegatury wtórnie kontrolującej”. Instancja ta bada publikacje znajdujące się już w obiegu, sygnalizując „przeoczenia” cenzuralne (błąd autorów „Oświadczenia” - winno być „cenzorskie”, T.S.) oraz „ingerencje zbędne” (tych ostatnich oczywiście nie można już na ogół wycofać). „Przeoczenia” analizowane są szczególnie drobiazgowo i służą jako

13

wskazówki na przyszłość. Temu samemu celowi służy biuletyn GUKPPiW, rodzaj cyklicznego, syntetycznego omówienia „głównych tendencji występujących w materiałach zakwestionowanych we wszystkich środkach masowego przekazu w kraju”.

Przejdźmy do wniosków. Nie wahamy się powiedzieć, że mamy do czynienia z jedną z największych demaskacji całego okresu powojennego, z aktem, który porównać można jedynie z odległymi już w czasie rewelacjami Światły. Gdy jednak te ostatnie obnażały zbrodniczą działalność władz bezpieczeństwa wymierzoną bezpośrednio przeciw obywatelowi i jego życiu, udostępnione nam dokumenty demaskują inny, równoległy niejako kierunek antynarodowej działalności cenzury narzuconej przez władze partyjno-państwowe PRL: planowe uśmiercanie kultury narodu oraz okaleczanie osobowości jednostki i społeczeństwa poprzez metodyczne dławienie wolności słowa i informacji.

Raz jeszcze potwierdza się teza, że w naszym życiu publicznym rolę dominującą pełni kłamstwo i dezinformacja. Zataczają one coraz szersze kręgi. Fałszuje się już nie tylko tradycję historyczną, sferę ideologii, narodową kulturę. Zniekształca się lub przemilcza również elementarne dane faktyczne, nawet takie, których przemilczenie lub zniekształcanie równoznaczne jest ze zbrodnią popełnianą na obywatelach (jak choćby w wypadku nie informowania o rakotwórczym działaniu płytek PCV lub bezpośrednim zagrożeniu zdrowia i życia ludzkiego przez używane w rolnictwie chemikalia). Czyni się to rzekomo w imię społecznego ładu i spokoju, po to, aby nie podsycać niepokoju drążącego społeczeństwo. Jednocześnie niepokój ten ma konkretne przyczyny i taktyka przemilczenia lub fałszowania prawdy przyczyn tych nie usunie.

Dokumenty GUKPPiW obnażają jedną jeszcze mistyfikację. Jest nią kreowanie się urzędu cenzury na strażnika tajemnic państwowych. Według okresowych

14

sprawozdań z cenzorskich dokonań, w rubryce „tajemnica państwowa” mieści się imponujący procent ingerencji, bez wskazania jednak, jakich konkretnych informacji dotyczyły. Z całą odpowiedzialnością stwierdzamy, że na około siedmiuset stronach dokumentów GUKPPiW, przy szczególnej czujności i nie bezdyskusyjnie, dałoby się może skojarzyć ze sferą tajemnicy państwowej pięć czy sześć informacji. W tych kilku ewentualnych przypadkach zastąpimy w publikowanych tekstach pełne brzmienie informacji jej ogólną charakterystyką. Całość dokumentów dowodzi jednak, iż urząd cenzorski bez żadnych podstaw rację swego istnienia i działania uzasadnia koniecznością strzeżenia tajemnic państwowych i że z całkowitą dowolnością sam je kreuje. Niedopuszczalne jest kwalifikowanie jako tajemnicy państwowej tysięcy informacji dotyczących np. rodzaju pasożytów atakujących nasze bydło, niebezpieczeństw, jakie zagrażają ludziom zatrudnionym w rozmaitych gałęziach przemysłu chemicznego, działalności społecznej i duszpasterskiej Kościoła, nazwisk i dzieł twórców i naukowców, książek i filmów, które się ukazały, wydarzeń historycznych, które miały miejsce, wielu odznaczeń, o których wzmiankować nie wolno nawet w nekrologach.

Oświadczamy, że zrozumiała jest dla nas społeczna i narodowa funkcja tajemnicy państwowej, której celem jest zapewnienie bezpieczeństwa i obronności kraju. Jednak świadectwo dokumentów urzędu cenzury dowodzi, iż stosowanie wobec jego działań zasad tajemnicy państwowej bezpośrednio sprzeniewierza się jej celom, służąc ubezwłasnowolnieniu społeczeństwa i uniemożliwianiu mu samoobrony.

W głębokim przekonaniu, że wymaga tego nadrzędny interes społeczny, podejmujemy decyzję ogłoszenia obszernych materiałów obnażających precyzję machiny zwróconej przeciwko człowiekowi, obywatelowi, narodowi. Działalność cenzury w PRL musi zostać jak najszerzej ujawniona. Uczynimy wszystko, aby

15

się z tego obowiązku wywiązać. W tym celu kopię ponad siedemdziesięciostronicowej Książki Zapisów i Zaleceń GUKPPiW przekażemy do wglądu członkom organizacji zawodowych i społecznych oraz stowarzyszeń twórczych i naukowych: PAN-u, PEN Clubu, ZAiKS-u, Związku Literatów Polskich, Stowarzyszenia Filmowców Polskich, Stowarzyszenia Polskich Artystów Teatralnych i Filmowych, Związku Kompozytorów Polskich i Stowarzyszenia Polskich Artystów Muzyków, Związku Polskich Artystów Plastyków, Polskiego Towarzystwa Historycznego, Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, Naczelnej Organizacji Technicznej, Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, Społecznego Komitetu Przeciwalkoholowego, Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich, na ręce kierowników i prezesów stowarzyszeń i organizacji, oraz członkom społeczności uniwersyteckich, na ręce rektorów wyższych uczelni. Zwracamy się do nich wszystkich, aby domagali się od depozytariuszy dokumentu okazywania go im jako właściwym adresatom. Aby im to ułatwić, Komitet Samoobrony Społecznej „KOR” będzie podawał w komunikatach i niezależnej prasie nazwiska i funkcje depozytariuszy dokumentu.

Wyniszczająca i absurdalna polityka wyjaławiania polskiego życia publicznego i narodowej świadomości winna jak najprędzej stać się przedmiotem debaty ogólnonarodowej. Wszystkie materiały po ich powieleniu okazywać będziemy osobom publicznego zaufania, które się do nas zgłoszą. Całość dokumentów przekażemy Episkopatowi Polski, w miarę możliwości technicznych będziemy je udostępniać całemu społeczeństwu. Dalsza jego zgoda na opisane praktyki jest zgodą na stopniową samozagładę. Dlatego wzywamy wszystkich ludzi dobrej woli do informowania KSS „KOR” o kolejnych poczynaniach cenzury.

Komitet Samoobrony Społecznej „KOR” 16

1. Jerzy Andrzejewski, W-wa, Świerczewskiego 53 m. 4, tel. 19-82-61

2. Stanisław Barańczak, Poznań, Kościuszki 110 m. 9, tel. 55-441

3. Konrad Bieliński, W-wa, Joteyki 22 m. 2, tel. 22-12-45

4. Seweryn Blumsztajn, W-wa, Broniewskiego 54

5. Bogdan Borusewicz, Sopot, 23 Marca 96 m. 24

6. Andrzej Celiński, W-wa, Burgaska 3 m. 13, tel. 42-71-74

7. Mirosław Chojecki, W-wa, Sarbiewskiego 2 m. 47, tel. 33-25-07

8. Ludwik Cohn, W-wa, Koszykowa 14 m. 6, tel. 28-51-50

9. Ks. Zbigniew Kamiński, Milanówek, Kościuszki 41, tel. 58-35-42

10. Jan Kielanowski, W-wa, Opoczyńska 4d m. 12, tel. 09-08-94

11. Leszek Kołakowski - tymczasowo przebywa zagranicą

12. Anka Kowalska, W-wa, Estońska 4, tel. 17-53-07

13. Jacek Kuroń, W-wa, Mickiewicza 27 m. 64, tel. 39-39-64

14. Edward Lipiński, W-wa, Rakowiecka 22c m. 26, tel. 49-50-17

15. Jan Józef Lipski, W-wa, Konopczyńskiego 4 m. 9, tel. 27-34-72

16. Jan Lityński, W-wa, Al. Wyzwolenia 9 m. 125, tel. 28-71-04

17. Antoni Macierewicz, W-wa, Klaudyny 34 m. 126

18. Adam Michnik, W-wa, Al. Przyjaciół S m. 13, tel. 28-43-55

19. Halina Mikołajska, W-wa, Marszałkowska 10/16, tel. 21-54-37

20. Piotr Naimski, W-wa, Klaudyny 34 m. 126 (z listami do A. Macierewicza)

21. Wojciech Onyszkiewicz, W-wa, Anielewicza 15, tel. 31-71-68

22. Antoni Pajdak, W-wa, Śliska 10 m. 76

23. Zbigniew Romaszewski, W-wa, Kopińska 36a m. 57, tel. 22-29-25

24. Józef Rybicki, Milanówek, Okólna 14a, tel. 58-35-51

25. Józef Śreniowski, Łódź, Laurowa 2

26. Aniela Steinsbergowa, W-wa, Boya-Żeleńskiego 4a m. 26, tel. 25-32-95

27. Adam Szczypiorski, W-wa, Parkowa 13/17 m. 141, tel. 41-24-72

28. Maria Wosiek, W-wa, Kaniowska 114, tel. 39-25-56

29. Henryk Wujec, W-wa, Neseberska 3 m. 48

30. Wacław Zawadzki, W-wa, Stołeczna 3, tel. 39-85-92

31. Ks. Jan Zieja, W-wa, Dobra 59 m. 13.

17

„KSIĄŻKA ZAPISÓW I ZALECEŃ” GŁÓWNEGO URZĘDU KONTROLI PRASY PUBLIKACJI I WIDOWISK W WARSZAWIE

OD WYDAWCY: „Książka Zapisów i Zaleceń” jest podstawowym dokumentem w pracy cenzora. Nie było niestety możliwe przewiezienie na Zachód oryginalnego egzemplarza „Książki...” i obecnie publikowany dokument przewieziony został w formie przygotowywanego przez wiele miesięcy przez T. Strzyżewskiego ręcznego odpisu. Obok „Książki Zapisów i Zaleceń” podstawą pracy cenzora jest konsultacja. We wszelkich przypadkach wątpliwych cenzor zwraca się z prośbą o konsultację bądź do wyspecjalizowanych w danym zagadnieniu pracowników, bądź do dyrektora lokalnej Delegatury GUKPPiW, bądź do Głównego Urzędu w Warszawie, a wreszcie - za pośrednictwem Dyrektora - do Wydziału Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR.

19

DZIAŁ I.

Brakujący w niniejszej publikacji Dział I stanowią tzw. „nowości”, które przenoszone są następnie do odpowiednich działów - wyjaśnienie moje, Tomasz Strzyżewski.

21

DZIAŁ II. CENTRALNA WŁADZA I INSTYTUCJE, PROJEKTY UCHWAŁ I ZARZĄDZEŃ.

1. Wszelkie zdjęcia (fotografie) I Sekretarza KC oraz innych członków kierownictwa Partii, przed ich opublikowaniem muszą posiadać aprobatę Wydziału Prasy, Radia i TV (w pierwszej wersji W. Propagandy, Prasy i Wydawnictw) KC PZPR. (anul. 17.XII.76)*

2. Nie należy zezwalać na informacje o wysuwaniu poszczególnych osób przez instytucje lub organizacje do odznaczeń państwowych. Można jedynie podawać informacje o wysuwaniu przez Rady Narodowe kandydatów do odznaczeń za długoletnie pożycie małżeńskie oraz wnioski o odznaczenia medalami za odwagę (np. ratowanie tonących). Naturalnie można podawać informacje o przyznanych już odznaczeniach państwowych.

3. Nie należy dopuszczać żadnych materiałów n.t. projektów zmian w podziale administracyjnym kraju i w strukturze administracji państwowej.

Należy ponadto wstrzymywać i sygnalizować kierownictwu GUKPPiW wszelkie opracowania (książki, podręczniki) traktujące o aktualnie istniejącej strukturze i funkcjonowaniu administracji państwowej,

(anulowano - nast. wersje - patrz. Dz. XII)

(II wersja - 2.IV.75)

(I wersja - 10.X.74)

(III wersja - 2.IV.75)

*) Anulowanie niekoniecznie oznacza, iż dany zapis przestał obowiązywać, lecz że sformułowany ogólniej przeniesiony został do innego działu, lub że kwestia, której dotyczył poddana została zwyczajnej czujności cenzorów - wyjaśnienie moje, Tomasz Strzyżewski.

DZIAŁ III. STOSUNKI POLITYCZNE PRL

Z ZAGRANICĄ.

1. Nie należy dopuszczać do żadnych ataków personalnych w stosunku do głów państw (prezydentów, głów koronowanych), z którymi Polska utrzymuje stosunki dyplomatyczne.(zob. notka inf. II/75)

2. Wszelkie informacje o inicjatywach bądź posunięciach dyplomatycznych krajów obozu socjalistycznego (w szczególności Polski i ZSRR) mogą być podawane wyłącznie po ukazaniu się stosownych, oficjalnych komunikatów PAP lub TASS, albo równocześnie z nimi. W żadnym wypadku własne informacje redakcji nie mogą wyprzedzać wiadomości oficjalnych i odbiegać od ich treści.

Nie dotyczy to spraw uregulowanych oddzielnymi incydentalnymi zaleceniami.

3. Biorączapodstawęfaktistnieniadwóchpaństw
niemieckich ustala się następujące zasady obowiązującego nazewnictwa we wszystkich publikacjach.

1. należy ściśle przestrzegać poprawnego nazewnictwa Układu Zgorzeleckiego z dnia 6.VII.1950 r., którego oficjalna nazwa brzmi: „Układ między Rzecząpospolitą Polską a Niemiecką Republiką Demokratyczną o wytyczeniu ustalonej i istniejącej polsko-niemieckiej granicy państwowej”,

2. na określenie naszej granicy zachodniej można używać podanych niżej sformułowań:

- granica na Odrze i Nysie

- granica między Polską a NRD

- granica polsko-NRD-owska

nie należy używać określenia:

- granica polsko-niemiecka,

c) należy przestrzegać właściwego nazewnictwa instytucji, organizacji, związków sportowych itp. Niemieckiej Republiki Demokratycznej i Niemieckiej

24

Republiki Federalnej eliminując przymiotniki „niemiecki” a podając wyraźnie NRD i odpowiednio NRF (względnie „zachodnioniemiecki”),

4. nie należy stosować określenia Niemcy w odniesieniu (współcześnie) do obszaru lub państwa NRD, NRF i Berlina Zachodniego,

5. przy wymienianiu stolicy NRD należy używać określenia - „Berlin”, w odróżnieniu od „Berlina Zachodniego”. (patrz notka inf. nr 43/73)

4. Problem macedoński jest przedmiotem permanentnego sporu między Jugosławią a Bułgarią.

W publikacjach na ten temat należy zachować dużą ostrożność ażeby nie stwarzać podstaw do interwencji jednej lub drugiej strony.

W sprawach wątpliwych należy konsultować się z Kierownictwem GUKPPiW.

5. Wszelkie materiały zawierające ostrą krytykę kierownictwa Albańskiej Partii Pracy i rządu Albanii należy przed zwolnieniem do druku konsultować z Kierownictwem GUKPPiW.

6. Ze względu na zdarzające się przypadki używania w naszej prasie niewłaściwych sformułowań dotyczących nazewnictwa stosowanego oficjalnie w Koreańskiej Republice Ludowo-Demokratycznej poleca się co następuje:

1. Należy stosować oficjalną nazwę - „Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna”, „Rząd KRLD”, a nie zezwalać na określenia - „Korea Północna”, „Rząd Korei Północnej”, „Rząd Pheniański”,

2. Należy używać oficjalnej nazwy „linia demarka-cyjna” a nie zezwalać na określanie - „linia 38-rów-noleżnika” oraz „granica” w stosunku do tej linii,

3. Nie należy zezwalać na używanie nazwy państwowej Korei Południowej - „Republika Koreańska”

25

oraz pochodnych w rodzaju: „Rząd Republiki Koreańskiej”, „Władze Republiki Koreańskiej” itp. Można natomiast - obok dotychczas stosowanych określeń: „marionetkowy rząd Korei Południowej”, „reżim w Seulu” itp. - zwalniać wyrażenia: „władza południowo-koreańska”, „rząd Korei Południowej” i analogicznie.

Wymienione wyżej przykłady nie wyczerpują ewentualnych, innych niewłaściwych określeń, które winny być również drogą analogii eliminowane.

7. W publikacjach na temat chińskiego terytorium Taiwanu nie należy dopuszczać do używania następujących określeń: „Chiny nacjonalistyczne”, „Republika Chińska” lub „Chiny Czang-Kai-Szeka”.

Obowiązuje używanie nazwy geograficznej Taiwanu.

8. Przy oznaczaniu na mapach granic między Indiami i Pakistanem na terytorium Dżammu i Kaszmiru oraz pomiędzy Indiami i Chinami na terytorium Dżammu i Kaszmiru i na odcinku między Bhutanem i Birmą obowiązują następujące zasady:

1. Terytorium Dżammu i Kaszmiru należy podawać w granicach państwowych Indii i oznaczać kolorem Indii.

2. Nie należy używać określenia: „linia demarkacyjna między Indiami i Pakistanem w Dżammu i Kaszmirze” lecz: „linia kontroli między Indiami i Pakistanem”.

3. Granicę między terytorium Dżammu i Kaszmiru z Pakistanem oznacza się znakiem granicy państwowej.

4. Na terytorium Dżammu i Kaszmiru nie należy umieszczać napisu - „terytorium sporne”, ani też nie oznaczać granicy oddzielającej to terytorium od Indii.

5. Odcinek granicy pomiędzy Indiami a Chinami w

26

rejonie Dżammu i Kaszmiru, w sektorach poniżej Aksai, Chin i Chenmo należy oznaczać znakiem odmiennym niż granica państwowa, z objaśnieniem w legendzie, że jest to granica, na której nie nastąpiła demilitacja.

6. Granicę między Indiami a Chinami, na odcinku między Bhutanem i Birmą należy oznaczać na linii roszczeń chińskich znakiem odmiennym niż granica państwowa z zaznaczeniem, że jest to granica, na której nie nastąpiła demilitacja.

7. Terytorium Sikkimu należy oznaczać w granicach państwowych Indii. (nowa wersja - 18.VII.75)

9. Wszelkie informacje dotyczące udziału przedstawiciela Izraela w Kongresach, Zjazdach Międzynarodowych, imprezach organizowanych w Polsce należy
uzgadniać z Kierownictwem GUKPPiW.

10. Ze względu na stosowane w naszej polityce zagranicznej zasady postępowania odnośnie krajów tzw.
Trzeciego Świata należy przestrzegać następujących
wytycznych:

1. nie dopuszczać do publikowania materiałów przyznających rację jednej ze stron w ewentualnych sporach granicznych w krajach arabskich i afrykańskich, (anul. 28.VII.76)

2. nie publikować informacji popierających aspiracje jednej z partii rządzących w krajach arabskich do przewodnictwa w świecie arabskim np. BAAS, Arabski Związek Socjalistyczny w Arabskiej Republice Egiptu czy Front Wyzwolenia Narodowego w Algierii,

3. z uwagi na nasze stosunki z Irakiem i na rzeczywistą ewolucję problemu nie należy określać irackiej partii BAAS jako prawicowego skrzydła ruchu baasistowskiego, a także nie publikować materiałów naświetlających krytycznie kontrowersje między dwoma odłamami BAAS w Iraku i Syrii,

27

Dopuszczalne są tylko takie materiały, w których relacje o kontrowersjach podawane są w formie suchych faktów,

4. nie dopuszczać do publikowania informacji na temat ewentualnych ograniczeń w swobodzie działania działaczy lub partii komunistycznych w Arabskiej Republice Egiptu, Algierii, Sudanie, Iraku, Libii i Syrii,

5. w publikacjach o palestyńskim ruchu oporu nie należy dopuszczać do faworyzowania określonych organizacji.

Jedynie Organizacja Wyzwolenia Palestyny jest wyrazicielem interesów całego palestyńskiego ruchu oporu. Powołany w 1970 r. Centralny Komitet Palestyńskiego Ruchu Oporu, jako organ operatywnego kierowania akcją organizacji palestyńskich pod auspicjami OWP, winien być uznawany za równie reprezentatywny,

f) wobec narastających od sierpnia 1970 r. między-
arabskich polemik między zwolennikami poszukiwania politycznych dróg rozwiązania kryzysu bliskowschodniego i stronnikami stanowisk ekstremistycznych należy zachować dużą ostrożność w dosłownym przytaczaniu wypowiedzi polityków i publicystów arabskich na te tematy.

Jaskrawość słownictwa arabskiego może wywołać niepotrzebnie przesadne wyobrażenia u czytelnika polskiego,

g) nie dopuszczać do publikowania informacji z zebrań i wieców młodzieży i studentów arabskich i afrykańskich, przebywających czasowo w Polsce, na
których atakowane są reżimy krajów arabskich i
afrykańskich,

h) nie dopuszczać informacji o konfliktach między mniejszościami niearabskimi a rządami w krajach arabskich, które dyskredytowałyby antyimperia-listyczne rządy arabskie,

28

i) nie dopuszczać do publikowania informacji o ewentualnym pobycie w Polsce przedstawicieli organizacji opozycyjnych z krajów arabskich i afrykańskich,

j) nie należy zezwalać na publikowanie informacji na temat ewentualnej wymiany handlowej z Rodezją, Republiką Południowej Afryki, a także na temat jakichkolwiek kontaktów instytucji polskich z RPA,

k) należy używać nazwy Namibia dla określenia terytorium Południowo-Zachodniej Afryki, nielegalnie utrzymywanego w stanie zależności przez Republikę Południowej Afryki. Termin Południowo-Zachodnia Afryka stosować tylko jako pojęcie geograficzne,

l) należy używać nazwy Republika Malgaska, zamiast Madagaskar, co oznacza jedynie nazwę geograficzną wyspy,

ł) należy używać określenia Zachodnia Sahara w odniesieniu do terytorium byłej Sahary Hiszpańskiej,

m) nie używać określenia dyktatura wojskowa, względnie innych nazw takich, jak np. goryle, junta wojskowa w stosunku do państw, z którymi utrzymujemy stosunki dyplomatyczne,

(Zapis nie dotyczy Chile, Paragwaju, Gwatemali i Republiki Dominikańskiej),

n) wszelkie materiały (łącznie z najdrobniejszymi wzmiankami, zdjęciami itp.) na temat przeszłości i współczesności Iranu oraz Szacha, jego rodziny i osób z Szachem związanych, a także informacji „prognozujących” losy monarchii w Iranie należy uzgadniać z kierownictwem GUKPPiW. Ponadto nie należy omawiać spraw związanych z polityką Mos-sadeka oraz podkreślać roli Iranu w kontekście polityki sił imperialistycznych w rejonie Zatoki Perskiej i Oceanu Indyjskiego,

o) nie dopuszczać do publikacji sympatyzujących z

29

Pani Joasiu, na s. 24 (w nowej wersji na s. 13) należy poprawić wyraz: Respubliką na: Republiką (zazn. kolorem czerwonym) i na s. 29 (w nowej wersji na s. 17) zamiast: Sachara i: Sachary, ma być: Sahara i: Sahary. Mam nadzieję, że jest jeszcze nie za późno.

Poza tym kolejne, wychwycone przeze mnie błędy zaznaczyłem kolorem niebieskim (s. 11, 16, 23, 26)

Tomasz Strzyżewski

---