WYKŁAD VI

POLITYKA FISKALNA

Zadania i wydatki rządu

• Problemy, które muszą być rozwiązane a nie mogą być rozwiązane przez sektor prywatny (system prawa i sądownictwo, obrona narodowa, policja)

• Problemy, którymi zajmuje się z reguły rząd, ale może je rozwiązywać sektor prywatny (szkolnictwo, służba zdrowia)

• Działalność, która nie musi być realizowana i do niedawna nie była (ubezpieczenia społeczne itp.)

Zróżnicowany poziom wydatków rządów

• Na poziomie wydatków publicznych ogółem (General Gov.)

• Na poziomie wydatków rządu (Central)

• W ujęciu konsumpcji dóbr publicznych (bez transferów)

Dane - Wydatki ogółem

Dane - wydatki rządu

Konsumpcja dóbr publicznych

Zmiany w czasie (Gen. Gov)

Co to są transfery?

Wydatki, z którymi nie wiąże się zakup dóbr i usług (konsumpcja publiczna):

• zasiłki społeczne

• renty

• emerytury

• zasiłki dla bezrobotnych

• „becikowe” itd.

Transfery

Uzasadnienie roli państwa w gospodarce

• Bez sprawnego systemu sądowniczego i egzekucji prawa nie będzie sprawnie działał system rynkowy

• Są obszary, w których system ten nie działa (dobra wolne)

• Powstają efekty uboczne zawieranych transakcji - użytkownicy dóbr powinni ponosić ich pełne koszty (zanieczyszczenie środowiska)

• System wartości może się różnić od alokacji zapewnianej przez rynek - konsumpcja alkoholu, prostytucja, narkotyki

Różne poziomy Równowagi Nasha

• Równowaga w systemie społecznym może ustalić się przy bardzo różnych poziomach efektywności gospodarczej (poziomach stabilizacji)

• Przykład ściągania na egzaminie

• Przykład stadionu

• Kapitał społeczny - siła instytucji publicznych, duża rola dla państwa

Paternalizm - państwo „dobrobytu”

Przyczyny:

• niewiara w ludzi - sami o siebie nie zadbają

• publiczna służba zdrowia i edukacja (inwestycje społeczne)

• redystrybucja dochodów - demokracja i zawiść oraz chęć eliminacji ubóstwa

• slumsy i getta biedy obniżają jakość życia bogatych

Podatki

Państwo może finansować swe wydatki:

• Dochodami z podatków (w tym akcyza, obowiązkowe składki na ubezpieczenia, cła itp.)

• Długiem krajowym lub zagranicznym (kredyty lub emisja obligacji)

• Z oszczędności (nadwyżki budżetowe lat ubiegłych)

• Dodrukiem pieniądza lub kredytem w banku centralnym

Rola podatków

• W związku z ryzykiem niewypłacalności państwa, kosztami obsługi długu oraz zagrożeniami inflacyjnymi społeczeństwa same nałożyły sobie ograniczenia, co do finansowania wydatków z deficytu

• Głównym źródłem finansowania wydatków są więc dochody podatkowe

Duże wydatki = duże podatki

Dlatego nie wolno pomijać skutków podatkowych, gdy dyskutujemy zmiany i poziom wydatków publicznych!

Nie jest obojętnym nie tylko to, jak państwo wydaje nasze pieniądze, ale i to, w jaki sposób je pozyska.

Ocena różnych form opodatkowania

• Podatki pośrednie i różne formy opodatkowania odprowadzane bezpośrednio przez pracodawców (wyłączone z wynagrodzenia brutto) są mniej widoczne dla podatników

• Dlatego uczciwszą formą opodatkowania są podatki bezpośrednie - wtedy decyzja, co do wzrostu wydatków państwa staje się bardziej świadoma

Wpływ podatków na rynki

Płace

Zatrudnienie

Rynek pracy

• Przy dominującym efekcie substytucyjnym (rosnąca wraz z wynagrodzeniem podaż pracy) podatki oznaczają niższe wynagrodzenia i mniejszą aktywność zawodową

• Przy „pionowej podaży pracy” 50% podatki oznaczają po prostu wynagrodzenia niższe o połowę

Inne rynki

VAT na książki lub materiały budowlane oznacza że:

• spada siła nabywcza naszych dochodów (czyli i tak opodatkowano dochody ...)

• spada liczba czytanych książek i budowanych domów

• Podobnie z akcyzą na paliwo i alkohol

W ten sposób podatki potrafią bardzo silnie zakłócić funkcjonowanie rynków i obniżyć poziom stabilizacji gospodarki.

Wysokość podatków a siła zakłóceń

Płace

Wysokość podatków a zakłócenia

Im wyższa krańcowa stopa podatku, tym silniej zakłóca rynek (np. wzrost o 10 pp gdy stawka bazowa to 10% lub 80% - w pierwszym przypadku pracownik traci 1/9 dochodu netto, w drugim 1/2).

Krzywa Laffera

R*

TR

Wnioski z Krzywej Laffera

• Koszt podatków wynika z zakłóceń alokacji zasobów

• Wraz ze wzrostem podatków rosną zakłócenia

• Rosną one znacznie szybciej niż podatki

• Możliwe jest uzyskiwanie tych samych przychodów podatkowych przy umiarkowanych i wysokich stopach podatków

• Maksymalne dochody podatkowe oznaczają poważne perturbacje w gospodarce

Wydatki a wzrost

Podatki i deficyty

• Wydatki i podatki z reguły nie są sobie równe

• Rządy mogą wydawać więcej niż uzyskały dochodów i zaciągać długi

• Rządy z reguły mogą pożyczyć więcej i taniej niż firmy lub gospodarstwa domowe

• Gdy budżet ma deficyt, oznacza to że zaciągnięta zostanie pożyczka

Salda budżetów 2002

Dług Publiczny

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat rządy państw rozwiniętych miały częściej deficyt niż nadwyżkę fiskalną. W rezultacie w wielu krajach wzrósł dług publiczny

Redystrybucja między - generacyjna

• Wydatki socjalne stanowią znaczącą część wydatków publicznych

• Większość systemów funkcjonuje według zasady PAYGO - bieżące wpływy są podstawą bieżących wydatków

• Wraz ze starzeniem się społeczeństw i zmniejszaniem się liczby ludzi młodych ma miejsce ogromny transfer środków

Ludzie młodzi oddają znaczącą część swych dochodów na rzecz systemów socjalnych, z których uzyskają jedynie ułamek tego (1/8 - 1/3), co otrzymują ich beneficjenci obecnie.

Czy deficyty mogą występować trwale jako źródło finansowania?

• Jeśli wartość długu nie wzrasta w relacji do PKB, deficyt może mieć trwały charakter

• Warunki, które muszą być spełnione, aby D/Y = constans:

• D rośnie, bowiem do długu doliczane są odsetki (r), oraz zmienia się wraz z saldem bazowym budżetu (BSB)

Warunki D/Y = constans c.d.

• Relacja D/Y maleje dzięki wzrostowi PKB (g)

• Zmiana D/Y = (r-g)D/Y + BSB/Y

• Zmiana D/Y = 0, tak więc

• (r-g)D/Y = BSB/Y (bez zmn. znaku - saldo)

• Gdy r>g - rząd musi mieć nadwyżkę bazową

• Gdy r<g - rząd może sobie pozwolić na trwałe finansowanie z deficytu (określonych rozmiarów)

Przykład

• Realne oprocentowanie obligacji to 3%, realne tempo wzrostu PKB 5% (ile wynoszą stopy nominalne gdy inflacja = 4%???).

• Relacja długu publicznego do PKB to 50%

• Czy da się utrzymać ten udział długu przy deficycie bazowym = 5% PKB, 2% PKB?

• Jaki powinien być deficyt, by relacja dług - PKB nie uległa zmianie?

• Ile wyniesie relacja dług/PKB jeśli deficyt to 0,5% PKB, ile gdy budżet jest zrównoważony?

Wnioski

• W szybko rozwijającej się gospodarce rząd może mieć permanentny deficyt budżetowy i utrzymywać nad nim kontrolę

• Warunkiem jest, że stopy wzrostu przewyższają realne oprocentowanie długu

• Ale jeśli średnie tempo wzrostu jest niższe, przez większość czasu powinna występować nadwyżka fiskalna

Optymalna polityka fiskalna

• Deficyt może być problemem lub błogosławieństwem dla gospodarki

• Ważny jest sposób wydawania pieniędzy - gdy deficyt finansuje inwestycje a czasem wyjście z kryzysu lub wojny to może on być uzasadniony

• Gdy finansuje transfery, rosnącą armię urzędników, kontrolerów lub budowę „pałaców” to są to zmarnowane pieniądze, zmniejszające szanse obsługi długu w przyszłości

• Podatki powinny być przejrzyste i jak najprostsze a ich wysokość jasna dla przeciętnego obywatela

• Prostotę łatwiej osiągnąć przy podatkach pośrednich (VAT, obrotowy)

• Przejrzystość i bezpośrednie doświadczenie obciążeń zapewniają podatki dochodowe

• Rząd powinien unikać częstych zmian podatków - lepiej by występowały naprzemiennie deficyty i nadwyżki

• Podatki nie powinny być procykliczne - czyli nie zwiększa się ich w trakcie kryzysu i nie obniża się w okresie prosperity

• Dlatego należy się spodziewać wzrostu deficytów w okresach wojen i kryzysów i nadwyżek w okresach wzrostu gospodarczego

• Deficyty powinny więc mieć tymczasowy charakter lub powinny być bilansowane nakładami na inwestycje przyspieszające wzrost (infrastruktura, transport, edukacja)

• Należy ograniczać udział transferów w wydatkach, poprzez zmiany uprawnień rentowych, emerytalnych, socjalnych

• Należy stabilizować udział długu publicznego w PKB, nie dopuszczając by wyrwał się spod kontroli

Kluczową kwestią dla TFP jest relacja państwo - przedsiębiorca

• Państwo może mieć duży udział w gospodarce, dając przedsiębiorcom swobodę gospodarowania. Państwo może mieć mały udział i reglamentować działalność gospodarczą.

• Zjawiska te bada między innymi Heritage Fundation - Economic Freedom Index

Economic Freedom Index

• To wskaźnik wolności gospodarczej,

• Określa, na ile interwencja rządu ogranicza aktywność gospodarczą

• Uwzględnia wolność zatrudniania i zwalniania pracowników, swobodę podejmowania, prowadzenia i likwidacji działalności gospodarczej

• Bierze też pod uwagę wpływ opodatkowania, wolności wymiany z zagranicą, systemu bankowego, prawa własności i rozmiary rządu

Indeks określany jest w przedziale 1 - 100

• Wielkości z przedziału 80 - 100 oznaczają pełną swobodę działalności gospodarczej

• Przedział 70 - 79 to niewielkie ograniczenia

• Przedział 60 - 69 to średnie ograniczenia działalności gospodarczej

• Przedział 50 - 59 to bardzo poważne ograniczenia swobody działalności gospodarczej

• Indeks do 50 oznacza represje wobec przedsiębiorców i brak swobody gospodarczej

Brak ograniczeń oraz małe i średnie ograniczenia działalności

Średnie i bardzo duże ograniczenia oraz brak swobody

Wnioski

• Kraje bogate charakteryzuje duży zakres swobody gospodarczej

• Nie ma krajów bogatych, w których brak swobody podejmowania i prowadzenia działalności

• Kraje skandynawskie mają duży udział państwa w gospodarce ale wysoki poziom swobody działalności gospodarczej

• Polska wypada bardzo źle na tle innych państw - przyczyna to głównie wszechwładza urzędników i niejasne przepisy oraz władza grup zawodowych

- 11 -

---