Istota i formy demokracji
Różnice między ustrojem demokratycznym i niedemokratycznym:
w u.dem. społeczeństwo ma wpływ na skład władz państwowych poprzez wybory i możliwość krytyki partii rządzącej;
w u.dem. społeczeństwo ma wpływ na treść podejmowanych decyzji państwowych:
pośrednio - za pośrednictwem wybranych posłów, radnych itp.
bezpośrednio - poprzez referendum, np. w maju 1997r. w Polsce referendum konstytucyjne,
- poprzez możliwość krytyki rządzących;
obywatele mogą skutecznie kontrolować działalność władz państwowych, np. poprzez:
dostęp do sądu i Trybunałów
media
prawo do krytyki władzy
Formy demokracji:
Demokracja bezpośrednia - każdy obywatel ma jednakowy, bezpośredni wpływ na treść podejmowanych decyzji.
Demokracja pośrednia (przedstawicielska) - nie każdy obywatel ma jednakowy wpływ na treść podejmowanych decyzji, większy wpływ ma np. poseł, radny itp.
Ad 1) Demokracja bezpośrednia
Instytucje, za pomocą których urzeczywistnia się demokracja bezpośrednia:
a) referendum - najczęściej spotykana instytucja, za pomocą której urzeczywistnia się władza ludu; nie występuje w RFN i w Watykanie;
b) inicjatywa ludowo-ustawodawcza (obywatelska);
c) zgromadzenie ludowe.
ad a) Referendum - łac. referendare = odwoływanie się. Jest to forma odwoływania się organu państwowego do opinii lub woli obywateli. Poprzez ref. organ je rozpisujący chce poznać opinię obywateli na dany temat lub chce aby obywatele podjęli jakąś konkretną decyzję.
Rodzaje referendum
r. opiniodawcze r. prawodawcze
r. ustrojodawcze r. ustawodawcze
r. obligatoryjne r. fakultatywne r. obligatoryjne r. fakultatywne
r. opiniodawcze - chodzi o poznanie opinii społeczeństwa, społeczeństwo nie podejmuje decyzji.
W Polsce do tej pory były trzy takie referenda:
1946r. - „3 x TAK”
1987r. - premier Sabowski → ref. w sprawie reform gospodarczych
1996 r. - ref. dotyczące powszechnego uwłaszczenia
Nie dały one wyniku ze względu na niską frekwencję.
r. prawodawcze - pod głosowanie podaje się gotowy projekt aktu podstawowego.
jeśli przedmiotem głosowania jest projekt konstytucji lub poprawki do konstytucji r. ustrojodawcze
jeśli przedmiotem głosowania jest ustawa zwykła r. ustawodawcze
r. obligatoryjne - ref. obowiązkowe, które musi się odbyć;
r. fakultatywne - ref. może się odbyć, ale nie musi; aby jakiś akt prawny wszedł w życie potrzebne jest przegłosowanie w parlamencie lub referendum, np. Francja.
Ważniejsze jest ref. prawodawcze, bo w nim obywatele podejmują decyzję!
Każde referendum jest ważne, bo dzięki niemu społeczeństwo ma wpływ na kształt władzy w państwie.
Referendum skutecznie wykorzystał do swoich celów w państwie np. prez. Łukaszenko (Białoruś), także prez. Egiptu nie mając poparcia w rządzie, przeprowadził referendum i społeczeństwo zaakceptowało jego propozycje. Konstytucja Francji za de Goulla (V Rep. Fr. od 1958r.) także została wprowadzona przez referendum. Konstytucja zakładała wzmocnienie władzy prezydenta, a zmniejszenie roli parlamentu, np.:
pozbawiła posłów zgłaszania poprawek do ustaw;
parlament może obradować przez 120 dni w roku, a jeśli nie zdąż uchwalić budżetu, to wtedy budżet państwa ustali rząd za pośrednictwem…
ad b) Inicjatywa ludowo-ustawodawcza - określona w konstytucji liczba obywateli ma prawo zgłosić pod obrady referendum lub parlamentu projekt konstytucji lub ustawy zwykłej.
Projekt ustawy aktu prawnego może złożyć:
prezydent
rząd
członkowie parlamentu, posłowie
określona liczba obywateli (w Polsce przekraczająca 100 tys.)
projekt inicjatywy obywatelskiej musi przejść przez wszystkie procesy legislacyjne i wcale
nie musi być przyjęty;
najczęściej z inicjatywy obywatelskiej pochodzą kontrowersyjne projekty ustaw, np.
dotyczące aborcji.
ad c) Zgromadzenie Ludowe - zebranie ogółu pełnoprawnych obywateli, którego celem jest stanowienie prawa i wybór egzekutywy (urzędników, którzy zajmą się wdrażaniem prawa).
Z.L. jest zanikającą formą demokracji bezpośredniej;
Z.L. zachowały się w trzech kantonach w Szwajcarii;
Z.L. zwołuje się w parafiach diecezji Wielkiej Brytanii; w tych mniejszych parafiach nie wybiera się rady parafialnej, lecz stanowi tam władzę całość ludności diecezji.
Ad 2) Demokracja przedstawicielska
Polega ona na tym, że społeczeństwo sprawuje władzę za pośrednictwem wybranych przez siebie i spośród siebie przedstawicieli.
zaczęła się najsilniej rozwijać po rewolucji burżuazyjnej;
wymaga ona przeprowadzenia wyborów, musi więc istnieć system prawa wyborczego.
Istnieją dwa systemy wyborcze (sposoby wybierania przedstawicieli):
wybory 4-przymiotnikowe
wybory 5-przymiotnikowe
Wybory mieszane polegają na tym, że część organów wybiera się na głosowaniu w wyborach 4-przymiotnikowych, a drugą połowę w wyborach 5-przymiotnikowych.
Podstawowe zasady prawa wyborczego, na których opierają się wybory 4-przymiotnikowe (określa je konstytucja):
zasada powszechności
z. równości
z. bezpośredniości lub pośredniości
z. tajności
z. większości
Zasady na których opierają się wybory 5-przymiotnikowe:
z. powszechności
z. równości
z. bezpośredniości lub pośredniości
z. tajności
z. proporcjonalności
z. powszechności - określa krąg osób uprawnionych do udziału w wyborach.
Jedynym warunkiem jest ukończenie określonego w konstytucji wieku (w Polsce 18 lat) oraz to, że obywatel jest zdolny prawnie i ma prawo wyborcze. Jeśli stawia się obywatelowi dodatkowe warunki, aby mógł on uzyskać prawo wyborcze, to zaczyna się ograniczenie powszechności wyborów, czyli cenzusy.
cenzusy - ograniczenia powszechności wyborów spowodowane względami politycznymi, ekonomicznymi lub społecznymi, np.:
cenzus majątkowy - do XIX w. prawa wyborcze przysługiwały osobom posiadającym jakieś nieruchomości. W drugiej połowie XIX w. prawo wyb. przysługiwało osobom płacącym podatki. W 1964r. w USA c.majątkowy został zniesiony.
c. płci - kobiety nie miały praw wyborczych, uzyskały je dopiero w XX w. Pierwszym krajem, w którym kobiety mogły glosować była Nowa Zelandia - 1894r., następnie Polska - 1919, USA - 1920, Szwajcaria - 1971, Portugalia - 1974. C.płci obowiązuje nadal w niektórych państwach islamskich.
c. wykształcenia - prawa wyb. przysługiwały obywatelom, którzy umieli czytać i pisać. Obowiązuje on jeszcze w niektórych państwach afrykańskich, azjatyckich i w stanie Nebraska w USA.
c. rasowy - prawa wyb. przysługiwały osobom określonej rasy, koloru skóry. Południowa Afryka najpóżniej zniosła Ustawy Norymberskie (1994r.), które pozbawiły praw wyb. niektórych narodowości np. cygańskich.
c. zawodowy - praw wyb. nie posiada określona profesja, zawód, np. policjanci i żołnierze. W dalszym ciągu obowiązuje on w Tajlandii, Malezji i na Filipinach.
c. zamieszkania - prawo wyb. przysługuje obywatelom, którzy na terenie danego okręgu mieszkają przez określony czas. Obowiązuje nadal w USA.
c. polityczny - praw wyb. pozbawieni byli obywatele, którzy byli wpisani na listy narodowościowe w Polsce.
Można pozbawić praw wyborczych dwie kategorie osób:
1) uznani prawomocnym orzeczeniem sądu za niezdolnych do czynności prawnej
2) skazani prawomocnym wyrokiem sądu na karę pozbawienia praw publicznych (nie wszyscy skazani są ich pozbawieni)
Prawo wyborcze dzieli się na:
czynne - prawo do wybierania, do udziału w głosowaniu
warunek: ukończenie określonego wieku
bierne - ubieganie się o wybór, do kandydowania
warunek: niekaralność
określony wiek: Sejm RP - 21 lat, Senat RP - 30 lat, Prezydent RP - 35 lat
Konstytucja Pd Karoliny mówi, że nie mogą kandydować idioci
Konstytucja Nebraski mówi, że nie mogą kandydować ludzie o złym charakterze
z. równości - ma dwa znaczenia:
1) równość wyborów w znaczeniu formalnym - każdy wyborca ma jeden głos lub taka samą liczbę głosów bez względu na wykształcenie, zasługi, majątek.
W Wielkiej Brytanii wyborca ma prawo do wyborów w 3 okręgach wyborczych: w okręgu, gdzie mieszka, pracuje, uczy się.
2) równość wyborów w znaczeniu materialnym - „siła” głosu każdego wyborcy jest taka sama.
W Wielkiej Brytanii wybory do Izby Gmin nie są równe w znaczeniu materialnym, bo jest różna liczba wyborców w poszczególnych okręgach.
W Polsce wybory do Sejmu są równe, ale do senatu nie są w sensie materialnym.
z. bezpośredniości - wyborca oddaje głos bezpośrednio na kandydata ubiegającego się o wybór.
z. pośredniości - wyborcy wybierają elektorów, a dopiero oni wybierają osoby ubiegające się o wybór; np. wybory prezydenta i wiceprezydenta w USA, we Francji wybiera się Senat w wyborach pośrednich, a elektorami są radni wybrani w wyborach lokalnych.
z. tajności - wybory są tajne gdy nie ma prawa, ani możliwości sprawdzenia a jaki sposób głosował dany wyborca.
W niektórych krajach tajność jest prawem, np. w Polsce, a w innych jest to obowiązek np. w Wielkiej Brytanii.
z. większości - określa sposób ustalania wyników wyborczych, decyduje o tym, kto zostaje zwycięzca wyborów - jest nim ten kto uzyskał większość głosów.
Wyróżniamy większości:
względna (zwykła) - to największa liczba głosów, mimo iż wynosi mniej niż połowę.
+ wybory zawsze kończą się ostatecznym wynikiem i nie trzeba ich powtarzać
- z reguły wygrywa kandydat, na którego głosowało mniej niż połowa głosujących (liczy się tu reprezentatywność)
bezwzględna zwykła - co najmniej 50% + 1 głos
+ reprezentatywność kandydata - ponad 50% głosujących
- najczęściej trzeb je powtarzać w II turze, gdyż żaden z kandydatów nie uzyskał wymaganej większości
głosów (do II tury przechodzi dwóch kandydatów z największą ilością głosów)
bezwzględna kwalifikowana - co najmniej 50% + 1 + n (zmienna)
Wybory powszechne oparte są na większości względnej lub bezwzględnej.
Zasada większości często jest krytykowana, bo wypacza ona wole wyborców, np.:
mała różnica w liczbie otrzymanych głosów może prowadzić do różnicy podziału mandatów;
możliwe jest , że partia która w skali całego kraju przegrała otrzymując mniejszość mandatów, otrzymała
większą ilość głosów.
System wyborczy znacząco wpływa na system partyjny:
wybory większościowe sprzyjają większym partiom, a więc systemowi dwupartyjnemu;
chronią duże partie przed rozłamami, bo na mandat może liczyć tylko duża partia, np. w Wielkiej
Brytanii Partia Pracy jest bardzo zróżnicowana, ale mimo wewnętrznych konfliktów nie dochodzi w tej
partii do rozłamów.
z. proporcjonalności - mandaty dzieli się między partie proporcjonalnie do liczby uzyskanych przez nie głosów.
Metody dzielenia mandatów:
metoda d'Hondta
od kilkunastu lat jest bardzo często stosowana;
sprzyja dużym partiom;
zabezpiecza parlamenty nadmiernym rozdrobnieniem partiami skrajnymi, które przy tej metodzie nie
wchodzą do parlamentu.
Metoda ta polega na tym, że liczbę głosów, jaką oddano na poszczególną liczbę kandydatów, dzieli się przez kolejne liczby naturalne, aż do liczby, która jest liczbą mandatów. Uzyskane ilorazy porządkuje się od najmniejszego do największego. Kolejne mandaty przydziela się listom, przy których występują kolejno najniższe ilorazy.
metoda Sainte Leaguë
sprzyja średnim i mniejszym partiom politycznym.
Polega na tym, że liczbę oddanych głosów dzieli się przez liczbę nieparzystą.
metoda zmodyfikowana S. Leaguë
Pierwszym dzielnikiem była liczba 1,4; a kolejnymi dzielnikami są kolejne liczby całkowite nieparzyste. Metoda ta sprzyja średnim partiom, a przy wyborach proporcjonalnych szansę mają również mniejsze partie; sprzyja systemowi wielopartyjnemu.
Wybory kończą się wydaniem mandatów.
Wyróżnia się dwa rodzaje mandatów:
mandat wolny - polega na tym, że poseł w okresie kadencji nie jest związany (prawnie instytucjami) z wolą wyborców i nie może być przez nich odwołany, poseł ma kierować się dobrym interesem państwa i…
Przedstawicieli wybranych w wolnych wyborach nie możemy związać instrukcjami wyborców, bo muszą mieć oni swobodę postępowania. Z takim mandatem mamy do czynienia w PL.
mandat imperatywny - jest przeciwieństwem mandatu wolnego. Poseł w okresie kadencji jest prawnie związany instrukcjami wyborców i jeśli się nimi nie kieruje, to ci mogą go pozbawić mandatu w trakcie kadencji. Występuje on w niemieckim Bundesradzie.
Udział obywateli w wyborach może być prawem lub obowiązkiem:
z prawa możemy skorzystać lub nie;
obowiązek - obywatel, który nie weźmie udziału w wyborach może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej,
np. w Szwecji, Belgii, Holandii, Włoszech, Grecji, Turcji.
W Belgii nazwisko obywatela, który nie usprawiedliwi absencji na wyborach, umieszcza się na „czarnej liście”, przez co traci prawo do pierwszeństwa np. w przetargach, a jeśli drugi raz nie stawi się na wyborach otrzyma karę finansową (frekwencja zazwyczaj) ok. 90%).
We Włoszech 70-80% głosuje. Głosowanie jest obowiązkiem, ale nie ma sankcji za to, że ktoś nie głosuje.
Finansowanie kampanii wyborczej:
Atrakcyjna kampania zwiększa szanse na sukces w wyborach.
Partie polityczne rywalizując ze sobą potrzebują coraz więcej pieniędzy na sfinansowanie swych kampanii i uzależniają się od swoich sponsorów, którzy dają pieniądze - które w rzeczywistości są lokatą w daną partię - aby rządzący mogli się sponsorom odwdzięczyć np. przekazać informację szybciej sponsorom niż opozycji.
Ci którzy rządzą decydują o warunkach przyznania koncesji, o ym kiedy zmieni się polityka monetarna.
Państwa demokratyczne starają się ograniczać listę potencjalnych sponsorów poprzez ustawy które mówią, że np. sponsor nie może być z zagranicy, związki zawodowe, kościół ale da się sprytnie obejść. Dlatego coraz więcej państw stara się finansować kampanie wyborcze z budżetu państwa np. Niemcy - partie co roku otrzymują pieniądze na kampanię wyborczą, ale te partie i tak czasami szukają innych środków sponsorowania.
Kto na wyborach zarabia:
media w okresie kampanii wyborczej sprzedają dużą liczbę reklam wyborczych.
agencje zajmujące się marketingiem politycznym i wyborczym; partie coraz częściej poddają się tym firmom aby wygrać wybory.
wielu naukowców specjalizuje się w tematyce wyborczej, piszą oni np. poradniki, podręczniki dotyczące wyborów.
Francja, Prusy, Rosja, Austria jako przykłady absolutnych monarchii doby Oświecenia.
,,Czyż Europa nie dzieli się na dwa rodzaje rządów? Jeden jest monarchiczny jak we Francji, Hiszpanii, Rosji, Austrii, Prus ... a rządami republikańskimi są Anglia...” tak w jednym ze swoich traktatów pisze Stanisław Leszczyński. Klasyfikacja ta rzadko stosowana była przez ówczesnych, a odrzucona przez współczesnych historyków, stanowi dogodne wyodrębnienie dwóch podstawowych kategorii państw. Monarchie z suwerenną władzą królewską, oraz z scentralizowaną inicjatywą polityczną, nie zaś republiki swobód obywatelskich będą podmiotem mojej pracy. W osiemnastym wieku można zauważyć kształtowanie się nowej idei rządzenia monarchią. Absolutyzm jest formą rządów polegającą na nieograniczonej władzy monarchy, którego decyzje w sprawach państwowych nie podlegają niczyjej kontroli. Władca jest najwyższym i jedynym prawodawcą, ograniczonym w decyzjach jedynie przez prawo boskie i prawa natury. Cztery monarchie ,,starego ładu” postaram się przedstawić, porównując osiągnięcia władców, rządzących w dobie oświecenia.
Monarchia habsburska Marii Teresy i Józefa II
Luźny konglomerat posiadłości habsburskich został w latach wojny o sukcesje austriacką poddany krytycznej próbie. Stany czeskie łatwo i chętnie uznały za swego króla elektora bawarskiego. Jednocześnie Maria Teresa uzyskała skuteczne poparcie Węgrów w zamian za ustępstwa na rzecz swobód stanowych węgierskiej szlachty. Przy pomocy Węgrów Austria odzyskała Czechy i Morawy. Wymusiło to podjęcia reform wojskowych, skarbowych i administracyjnych. Odeszli konserwatywni dygnitarze, a Maria Teresa powołała ekipę utalentowanych reformatorów, wśród nich dwóch najwybitniejszych mężów stanu Haugwitz i Kaunitz.
Nie uległ zmianie status Belgii i Lombardii, które pozostały pod zarządem gubernatorów i regionalnych kancelarii. Co prawda cesarzowa nie dotrzymywała wobec Węgrów obietnic z 1741, ale udało jej się pozyskać ich przez powoływanie na wysokich dygnitarzy i włączenie do korony pogranicznych terenów: Banatu i Serbii. Nikłość wpływów podatkowych z Węgier, monarchia rekompensowała sobie wysokim cłem na towary wywożone, z królestwa. Maria Teresa zachowała jednak odrębność państwową Węgier wraz z ich strukturą stanową. W Czechach zastosowano represje przeciw niedawnym stronnikom Karola III (elektora brandenburskiego) i w sposób bezwzględny zniesiono władze stanowe. W 1749r. zostały zniesione kancelarie nadworne, austriacka i czeska utworzono natomiast urzędy centralne, wspólne dla tych krajów. Rozdzielając kompetencje administracyjne i sądownicze, Haugwitz zorganizował Najwyższą Izbę Sprawiedliwości. Wszystkie sprawy administracyjne i skarbowe zostały podporządkowane wielkiej centrali biurokratycznej pod nazwą Directorium in publicis et cameralibus. Reforma z 1749r. objęła również sprawy wojskowe. Obok Nadwornej Rady Wojennej utworzono Generalny Komisariat Wojenny i wprowadzono nowe zasady rekrutacji. Odebranie spraw podatkowych ciałom stanowym i nałożenie podatków na szlachtę wymagało rozbudowy administracji terenowej. Podjęto prace nad kodyfikacją prawa sądowniczego. Państwo potrzebowało licznej rzeszy wykwalifikowanych urzędników, a kształcić miały ich uniwersytety, które zreformowano i upaństwowiono.
Zanim te reformatorski poczynania mogły przynieść planowane wyniki, Austria znalazła się ponowni ciężkiej i przewlekłej wojny. W czasie wojny siedmioletniej nowa administracja zawodziła, stany krajowe zaczęła ponownie się buntować. W 1761r. kanclerz Kaunitz podjął drugą za panowania Marii Teresy reorganizacje władz. Utrzymał on scentralizowaną administracje krajów austriacko-czeskich, ale nadał jej bardziej elastyczną strukturę. Dla ogólnego kierownictwa i nadzoru została powołana Rada Państwa, składająca się z kanclerz trzech ministrów stanu i sześciu radców stanu instytucja ta, jako doradcze ciało przy cesarzu, zajęła miejsce dawnej Tajnej Konferencji. Utworzono też nowe instytucje dla spraw skarbowy i administracyjnych. W 1762r. upaństwowiono Bank Wiedeński, który zaczął emitować papierowy pieniądz. Z dawniejszych instytucji pozostały: Tajna Kancelaria Stanu(sprawy zagraniczne), Nadworna Rada Wojenna i Najwyższa Izba Sprawiedliwości. W sprawach administracji prowincjonalnej nastąpiły pewne ustępstwa na rzecz lokalnych tradycji i ciał stanowych, rozbudowano jednak administracje gubernialną, która podlegała Zjednoczonej Kancelarii.
Naglące potrzeby fiskalne i militarne skłoniły jednak cesarzową do wejścia na drogę reform. Władze opodatkowały duchowieństwo i szlachtę. Od 1763r. zasiadał w Radzie Państwowej następca tronu, arcyksiążę Józef, zwolennik reform radykalnych. W 1765r. po śmierci ojca stał się współregentem. Po śmierci matki Józef II osobiście obejmuje władzę nad państwem. Próbuje on znieść samorząd na Węgrzech, w Lombardii oraz w Belgii i unifikuje te dzielnice z resztą państwa. Reorganizuje najwyższe organy władzy w duchu skrajnego centralizmu, rozbudowuje administracje prowincjonalną, która przejęła kompetencje stanów krajowych. Umacnia korpusy urzędników, opracowuje dokładny spis ludności, tworzy prowincjonalne dyrekcje policji, reformuje prawo. Uznaje związek małżeński za umową cywilną, wprowadza jednolite prawa spadkowe oraz znosi karę śmierci. Wyraźnie rozdziela administrację i sądownictwo. Znosi większość ograniczeń odnoszących się do ludności żydowskiej, wydaje edykt o tolerancji dla protestantów i prawosławnych. Józef II, podczas swoich rządów, pragnął zreformować prawie wszystko. Wiedział, iż nie prędko znajdzie się władca, który będzie kontynuował jego dzieło. Dążył do zapewnienia lepszych warunków życia przez zapewnienie opieki prawnej i społecznej.
Francja Ludwików XIV i XV
Na stanowisku ministra Francji był kardynała Richelieu, który przedstawił nowy sposób widzenia spraw państwowych. Wyznawał on zasadę władzy absolutnej. W jego czasach wzrosły podatki. Był on zwolennikiem merkantylizmu, zwalczał import, chronił i popierał rodzimą produkcję, dzięki czemu uzyskiwał nadwyżki budżetowe. Kładł nacisk na sprawy morza i handlu. Rozpoczął budowę floty wojennej, powołał kampanie do handlu z Rosją, Ameryką, Indiami. Stworzył też fachową służbę dyplomatyczną. Po śmierci Richelieu obowiązki jego przejął Juliusz Mazarini. Jego rządy przypadają na okres buntu arystokracji i bogatego mieszczaństwa. Rozgromił on opozycję arystokratów i przyczynił się do usprawnienia administracji królestwa. Mazarini dążył do ugruntowania absolutnej władzy królewskiej oraz do zapewnienia Francji przewagi w Europie. W czasie, gdy Ludwik XIV był nieletni regencję sprawuje jego matka, a właściwie kardynał Mazarini. Osobiste rządy Ludwika zaczęły się po śmierci Mazariniego.
Francja okresu Ludwika XIV stała się modelowym państwem monarchii absolutnej, która opierała się na kilku zasadach. Przede wszystkim król posiadał władze ustawodawczą-był źródłem praw, wykonawczą-stał na czele armii i administracji, oraz sądowniczą-wszystkie wyroki wydawano w imieniu króla. Władza królewska kończyła się na prawie własności. W czasach Ludwika XIV arystokracja i szlachta w praktyce zostały odsunięte od realnego wpływu na politykę. Urzędy w służbie królewskiej zarówno centralne jak i terenowe, nabywali mieszczanie. Monarchia absolutna to głownie: administracja, sprawny system podatkowy, wydatki na armie, dwór królewski, prowadzenie ekspansywnej polityki militarnej. Żeby zwiększyć wpływy podatkowe państwo prowadzi celową politykę gospodarczą zwaną merkantylizmem. Uogólniając polegało to na chronieniu własność źródła wytwarzania, popieraniu eksportu własnych towarów i nie dopuszczaniu do konkurencji zewnętrznej poprzez odpowiednią politykę celną.
Na lata rządów Ludwika XV, kolejnego z władców Francji przypada okres dobrobytu. Zdarzały się wprawdzie lata nieurodzajów i głodów powodujące bunty chłopskie, ale przeważnie zbiory były dobre i znacznie wzrosła produkcja rolna. Szybko również rozwijał się przemysł i handel. Wielkim osiągnięciem było przeprowadzenie budowy sieci dróg bitych. Wojny stanowiły impuls dla przemysłu i źródło wielkich zarobków dostawców wojskowych z kręgów możnej finansjery. W bogacącej się Francji stan królewskiego skarbca był w sytuacji poważnych trudności, a wydatki wojenne powodowały sytuacje krytyczne.
Ludwik obłaskawił francuską arystokracje, biorąc ją na żołd w postaci szczodrze rozdawanych dworskich pensji i kościelnych beneficjów. W ten sposób nakłonił ją do uległości wobec absolutnych rządów. Wprawdzie wzrastały wpływy z podatków, ale wzrost ten nie nadążał za wzrostem wydatków. Nie zaniechano wydzierżawiania podatków prywatnym przedsiębiorcom. Nie ma już większego znaczenia szlacheckie zgromadzenia prowincjonalne, natomiast silną pozycje miało duchowieństwo i parlamenty. Wszystkie ordynansa i edykty wchodziły dopiero po ich wpisaniu w aktach trzynastu najwyższych trybunałów, czyli parlamentów. Parlamenty miały dbać o poprawność sformułowań prawnych, i mogły przedkładać swoje komentarze i zastrzeżenia. Jeśli mimo tych zastrzeżeń król domagał się zapisania edyktu w niezmienionej postaci, to parlamenty nie mogły odmówić. Parlamenty broniły przywilejów szlachty, atakowały natomiast immunitety kościelne. W 1762r. parlament Paryża wydał dekret znoszący zakon jezuitów we Francji i nakładający sekwestr na ich majątek. Król zatwierdził tę decyzje.
Wśród tych konfliktów rządy Ludwika XV nie zdobyły się na reformę skarbową, stawiał więc w trudnej sytuacji ministrów finansów domagając się coraz więcej pieniędzy. W sytuacji Francji Ludwika XV można zauważyć paradoksalne kontrasty. Najbogatsze państwo bez ustanie borykało się z trudnościami finansowymi. Kraj, który był głównym ogniskiem Oświecenia, był najdalszy od wejścia na drogę reform. Można więc powiedzieć że była to monarchia absolutna, lecz nie oświecona.
Prusy Wilhelma I i Fryderyka II
Dzięki reformom wewnętrznym Prusy, mimo niewielkiego obszaru i zaludnienia, w krótkim czasie doszły do pozycji mocarstwa. Polityczne i wojskowe sukcesy Fryderyka II były możliwe dzięki dokonaniom jego poprzednika, Fryderyka Wilhelma I. Zasługi Wilhelma to miedzy innymi; rozbudowa armii stałej do 83 tysięcy i jej skoszarowanie w miastach; reforma kantonowa; regimenty rekrutowane i uzupełniane ze stałych okręgów, żołnierz po służbie rekruckiej jest odsyłany do domu i co roku powoływany na ćwiczenia, prawie powszechna służba wojskowa; nowatorski system utworzenie korpusu kadetów dla młodzieży szlacheckiej narodziny ducha oficerskiej kasty. Zmilitaryzował biurokrację przez powoływanie wysłużonych podoficerów na stanowiska urzędnicze, trzykrotny wzrost dochodów państwa i znaczna rezerwa finansowa w skarbie. Wydanie uchwał o tolerancja religijnej, które zachęcają różnowierców do osiadania w Prusach. Osiągnięcia Fryderyka I były ogromne i wzbudzały wielki podziw dla jego osoby .
Na progu swego panowania Fryderyk II uczynił wiele gestów, które pozwalały w nim widzieć wielkiego reformatora. Jednak były to tylko pozory. W rzeczywistości był on człowiekiem czynu, wojownikiem i zaborcą. Jeśli coś zmieniał w przekazanej mu przez ojca strukturze państwa, były to głównie posunięcia doraźne, mające na celu jak najściślejsze podporządkowanie wszystkiego osobistemu kierownictwu monarchy. Uważał on, że Centralne ciało kolegialne jest zbyt ociężałe, a ponadto lekceważył i nie ufał swoim ministrom. Kontaktował się więc z nimi bezpośrednio poza kolegium i tworzył nowe, niezależne od Dyrektoriatu ministerstwa np.: handlu i manufaktur, do spraw Śląska, górnictwa, lasów. Po wojnie siedmioletniej zaangażował ekipy francuskich urzędników, którym powierzył zarząd poczty i pobór podatków. Jedynym człowiekiem znającym całość spraw i koordynującym różne dziedziny administracji był sam król, który wydawał szczegółowe instrukcje i przyjmował raporty. Wraz z uszczupleniem kompetencji ministerialnych ciał kolegialnych wzrosło znaczenie dyrektorów prowincjonalnych urzędów kameralnych, w których ręku zbiegały się różne gałęzie administracji na szczeblu prowincji. Dyrektorzy byli też bezpośrednio kierowani przez króla.
Fryderyk II otrzymał po ojcu sprawnie działające sądownictwo i administracje, to też w tych dziedzinach nie przeprowadził żadnych istotnych zmian. W sprawach gospodarczych wyznawał zasady merkantylizmu, głoszące że celem handlu jest przyciąganie pieniędzy z zagranicy, a celem manufaktur zatrzymywanie pieniędzy w kraju. W słabo dotąd uprzemysłowionym kraju rozbudowano różne dziedziny wytwórczości, zwłaszcza jedwabnictwo i manufaktury pracujące dla armii. Duże znaczenie miała akcja kolonizacyjna i inicjatywa państwa w zakresie rolnictwa i duża dbałość o gospodarkę leśną. Prowadzono wielkie roboty publiczne w zakresie komunikacji lądowej, a zwłaszcza wodnej, osuszanie bagien, fortyfikacji i zakładania magazynów zbożowych dla armii. Za jego panowania dochody państwa podwoiły się. Król po gospodarsku dbał o chłopów jako producentów i dostarczycieli rekruta. Zniósł lub ograniczył poddaństwo osobiste w dobrach państwowych i wzywał szlachtę do przestrzegania umów dzierżawnych z chłopami. Widział w szlachcie podporę tronu i jedynie z pośród niej rekrutował kadrę oficerską i urzędniczą. Sztywna pruska struktura stanowa nie tylko nie została naruszona, ale umocniła się wraz z postępami militaryzmu. Po wojnie siedmioletniej Fryderyk II energicznie zajął się sprawami szkolnymi.
Bilans długiego panowania zamyka się jednak najwymowniej w następujących liczbach. Na początku miał 120tyś km2, 2,5mln poddanych i 83tyś żołnierzy, na końcu zaś 200tyś km2, 6mln poddanych i 186tyś żołnierzy.
Rosja Piotra I i Katarzyny II
Władcą Rosji w latach: 1682-1725 był car Piotr I, który przyjął tytuł Imperatora Wszechrosji. To on wprowadził w Rosji kalendarz juliański, przenosząc prawosławny początek roku z 1 września na 1 stycznia. Stanowiło to zamach na religijną tradycję Rosji; oznaczało radykalną zmianę dotychczasowego rytmu życia, wyznaczanego przez cerkiewne świątynie i obrządki. Zniósł urząd patriarchy moskiewskiego oraz jego zwierzchnictwo nad prawosławiem w Rosji. Utworzył na wzór kościoła protestanckiego Najświętszy Synod ,złożony z wyznaczonych przez cara biskupów i świeckiego oberprokuratora, odtąd cesarz był faktycznie głową Cerkwi. Wprowadził również zakaz apostazji, czyli odstępowania od wiary. W sprawach władzy, Piotr zlikwidował Dumę Bojarską i utworzył Senat Rządzący, który pełnił funkcje kontrolne nad administracją i sadownictwem, również dziesięcioosobowe kolegium resorowe. Zcentralizował administrację miejską przy czym Główny Magistrat znajdował się w Petersburgu, od którego zależały magistraty miast prowincjonalnych. Przeniósł on stolicę z Moskwy do nowo założonego przez siebie miasta - Petersburga.
Podzielił kraj na 8,a później 19 wielkich guberni, których zwierzchnicy mieli szerokie kompetencje. Zniósł różnice między bojarami i dworiaństwem, wprowadził tabele rang w armii, flocie i administracji. Ważną jego zasługą, która przyczyniła się do dwukrotnego wzrostu dochodów państwa, było wprowadzenie nowych podatków. Również jemu przypisuje się budowę pierwszej rosyjskiej floty wojennej i reorganizację armii.
Po śmierci cara na tronie zmieniali się panujący w rożnym stopniu spokrewnieni z Piotrem. Chaos istniejący w gospodarce i administracji został w końcu opanowany przez Katarzynę II, która drogą zamachu stanu w 1762r. przejęła pełnię władzy w Cesarstwie Rosyjskim. Okazała się ona bardzo niezwykłą cesarzową, której Rosja może zawdzięczać wiele zmian. Po pierwsze dokonała umocnienia rządów osobistych sprawowanych przy pomocy faworytów i doradców, poza tym ściśle podporządkowała instytucje centralne.
W sprawach administracji wprowadziła ustawę o guberniach i powiatach, zniosła samorząd i autonomie Kozaków dońskich oraz zlikwidowała, jako prowincjonalne ognisko powstań, Sicz Zaporoską nad dolnym Dnieprem. Wolna dotychczas ludność tych terenów została obrócona w pańszczyźnianych chłopów. Wydany w 1785 roku przywilej szlachecki był zbiorem uprawnień samorządowych: prawo elekcji części urzędników, zwolnienie od podatków, obowiązku rekruckiego i kar cielesnych, oraz monopol na posiadanie ziem z poddanymi oraz na działalność przemysłową i handlową. Dążyła także do dalszego uzależnienia duchowieństwa od państwa i sekularyzacji dóbr kościelnych. Zamknęła ponad polowe klasztorów. Jej również przypisuje się powołanie Komisji do Zorganizowania Szkolnictwa.
Na podstawie czterech opisów państw możemy zauważyć zarówno wspólne cechy, jak i rzeczy charakterystycznego dla danej monarchii. Okres monarchii absolutnych to okres nietypowych zmian i silnych władców, którzy nie licząc się z niczym dążyli do wyznaczonych przez siebie celów. Czterech monarchów, stanowczych i często bezlitosnych, ale dzięki tym cechom państwa za ich panowania przeżywały ogromny rozkwit prawie we wszystkich dziedzinach życia. Austria, ogromny obszar posiadłości habsburskich, energicznie reformujący się kraj z silnie scentralizowaną władzą, która dba o swoich poddanych. Rosja, kraj rządzony przez carów, ciągle poszerzający swoje granice coraz bardziej na wschód, obejmując coraz więcej dzikich krajów. Rządzony silną ręką, która jednak chroni swoich poddanych. Prusy mimo niewielkiej w porównaniu z dwoma poprzednimi krajami powierzchni i małym zaludnieniu był potęgą na równi z nimi. Władcy wszystkich trzech krajów postępowali zgodnie z oświeceniową zasadą państwa: ,,Nic przez lud wszystko dla ludu”. Niestety nie można powiedzieć tego o Francji, niechętnej do reform, nie dbającej o ogół poddanych a jedynie o szlachtę i duchowieństwo, będąca kolebką oświecenia zdecydowanie różniła się od pozostałych trzech mocarstw. Konkludując stwierdzam iż, Wszystkie cztery kraje wymienione były doskonałymi przykładami monarchii absolutnych, ale tylko trzy ustroje były typowo oświeceniowe.
FRANCJA - JAKO MONARCHIA ABSOLUTNA
SYTUACJA PAŃSTWA
W II połowie XIV w. i w I poowie XV w. Francja pogrążona była w tzw. wojnie stuletniej. W II poowie XV w. doszło do pewnej konsolidacji królestwa. Zaś w wieku XVI Francja usiłowała rywalizować o hegemonię w Europie z imperium Habsburgów.
W roku 1598 we Francji zakończyły się wojny religijne, tzn. edykt nantejski zapewniał innowiercom swobody religijne, a jako gwarancję dotrzymania postanowień edyktu oddawał im szereg twierdz. min. silną twierdzę la Rochele na wybrzeżu atlantyckim.
INSTYTUCJE I ZASADY SPRAWOWANIA WŁADZY:
W XVII w. sformułowano tzw prawa fundamentalne monarchii stojące ponad królem. Król nie mógł:
- zmieniać prawa następstwa (korona zawsze przechodziła na najstarszego syna - musiał on być stanu świeckiego )
- swobodnie dysponować domeną królewską.
- król musiał wyznawać religię katolicką
- na straży praw fundamentalnych stał parlament paryski (władza sądownicza)
Na początku XVII w. Francja była wyniszczona wojnami religijnymi, armia była słaba, silna pozycja szlachty i arystokracji, dobrze rozwinięty stan mieszczański, chłopi w zdecydowanej większości byli osobiście wolni, zaś ziemia którą uprawiali obciążona była tylko podatkami na rzecz państwa.
MOTYWACJE I CELE POLITYKI W CZASACH LUDWIKA XIII I LUDWIKA XIV:
Po zamordowaniu króla Henryka IV jego następcą został Ludwik XIII. Monarcha ów na I ministra powołał kardynała Richelieu.Podłożył on podwaliny pod potęgę Francji. Francja była wówczas państwem zdecentralizowanym. Prowincje franc. cieszyły się pewną niezależnością, duży wpływ na politykę miały skłócone z sobą grupy arystokracji.
Richelieu, kiedy został powołany na I ministra przedstawił nowy sposób widzenia spraw państwowych. Odtąd polityka miała być prowadzona przez tzw. rację stanu. Podstawą racji stanu jest pojęcie państwa. Racja stanu wyraża konflikt wartości pomiędzy osobistym charakterem władcy a wymaganiem królestwa. Każe władcy nawet zrezygnować z ludzkich uczuć. Na głos racji stanu milknie uczucie litości i miłosierdzia. Stąd Richelieu nakazywał egzekucję zbuntowanych arystokratów mimo, że osobiście był z nimi zaprzyjaźniony. W imię racji stanu król nie może być hojny i zamiast dawać pieniądze swoim poddanym musi nakładać na nich podatki. Władca musi zrezygnować z poczucia honoru, racja stanu może go zmusić do złamania danego słowa. Richelieu wyznawał zasadę władzy absolutystycznej (absolutna gwarancja własności w zamian za władzę absolutną. Podporządkowanie interesów prywatnych interesom państwa). Aby zrealizować francuzką rację stanu Richelieu złamał innowierców, ale pozostawił im swobodę praktyk religijnych, złamał też potęgę arystokracji.Wielu czołowych arystokratów zostało skazanych na śmierć. Richelieu nie zmieniał praw królestwa, pozostawił nawet dawne instytucje sprawowania władzy, ale pozbawił je znaczenia. Tak więc rada królewska musiała ustąpić fachowemu rządowi, urzędy gubernatorów prowincji zastąpili królewscy intendenci, urząd intendenta był niedokupienia, liczyła się tylko fachowość.W ręku intendenta był wymiar podatków i administracja. W czasach Richelieu wzrosły podatki. Był on zwolennikiem merkantylizmu, zwalczał import, chronił i popierał rodzimą produkcję, dzięki czemu uzyskiwał nadwyżki budżetowe. Kładł nacisk na sprawy morza i handlu. Rozpoczął budowę atlantyckiej floty wojennej, powołał kompanię do handlu z Rosją, Ameryką, Indiami. Stworzyl też fachową służbę dyplomatyczną. Po śmierci Richelieu obowiązki jego sprawował Juliusz Mazarinii (1643 r.). Jego rządy przypadają na okres buntu arystokracji i bogatego mieszczaństwa.(tzw. Fronda - 1648 - 1653) Rozgromił on opozycję arystokratów i przyczynił się do usprawnienia administracji królestwa.Mazarini dążył do ugruntowania absolutnej władzy królewskiej oraz do zapewnienia Francji przewagi w Europie. Politykę obu ministrów określa się mianem merkantylizmu. W czasie małoletnośći Ludwika XIV regencję sprawuje jego matka (lata 1643 - 1661), a właściwie kardynał Mazarini.Rządy jego osobiste zaczęły się po śmierci Mazariniego(1661 - 1715).Colbert był wtedy ministrem finansów.
W wieku XVI ukształtowała się teoria jak i praktyka absolutyzmu. Podstawowi teoretycy władzy absolutnej to:
Machiavelli - (Włoch XV/XVI) stwierdził, że państwo nie jest sługą Kościoła zaś wartość każdej polityki określana jest zdolnością osiągania zamierzonych celów. Polityk nie musi być moralny, musi być skuteczny.Uważał, że najważniejszą wartością władzy jest utrzymanie się przy władzy i sprawne jej sprawowanie bez oglądania się na zasady etyczno - moralne.
Jean Bodin - (Francuz II poł. XVI w.) był twórcą pojęcia suwerenności. Państwo jest suwerenne na zewnątrz (niepodległe - niepodlegające nikomu) i nadrzędne do wszystkich struktur społeczeństwa. Jedynie co państwo może ograniczać to prawo naturalne i umowy międzynarodowe. Władca jest niezależny od woli swoich poddanych, a granicą jego wladzy jest nienaruszalność wlasności prywatnej. Władza absolutna w zamian za absolutne poszanowanie wlasności, w polskim przekładzie brzmiało to tak: władca jest panem swego królestwa, nie jest jednak wlaścicielem życia i mienia swoich poddanych. J. Bodin twierdził jednak, że władca ma się liczyć z prawem bożym i naturalnym, a jego władza może być w pewien sposób ograniczona przez stany generalne królestwa
Hobbez- (Anglik poł. XVII w.) twierdził, że natura ludzka jest zła i gdyby ludzie nie mieli państwa to pozabijaliby się nawzajem, a więc musieli zrzec się swojej siły i swojej wolności, przekazać ją jednemu, dla utworzenia takiej siły, która byłaby zabezpieczeniem życia i mienia poddanych.
Wszystkie monarchie absolutne cechowała zasada, że władza państwa kończy się na własności poddanych. W praktyce przyczyną powstania monarchii absolutnych było prowadzenie wojen w oparciu o armie zawodowe. To zaś wymagało pieniędzy, które mogli dać tylko mieszczanie. Mieszczanie, owszem dawali te pieniądze ale w zamian za poręcznie i ochronę ich własności.
Modelowym państwem monarchii absolutnej była Francja okresu Ludwika XIV (II poł. XVII w.).Ludwik XIV nie powołał I ministra, motywem jego władzy było stwierdzenie: "Państwo to ja. Ja umieram. państwo zostaje".
ABSOLUTYZM LUDWIKA XIV OPIERAŁ SIĘ NA NASTĘPUJĄCYCH ZASADACH:
-W monarchii tej król posiadał władzę ustawodawczą, był źródłem praw, wykonawczą - stał na czele armii i administracji, oraz sądowniczą - wszystkie wyroki wydawano w imieniu króla.
-reprezentował państwo na zewnątrz
-prowadził politykę zagraniczną
-zwoływa stany generalne i prowincjonalne
-obsadzał stanowiska w takich ciałach zbiorowych jak rady królewskie, parlamenty
-mianował wszystkich urzędników i sędziów
-mógł ingerować w pracę i kompetencje wszystkich urzędników
Ograniczenia władzy królewskiej były niewielkie.
-nie mógł nakładać podatków bez zgody stanów generalnych
-Król nie mógł zmienić zasady następstwa tronu.
-Edykty królewskie musiały być zarejestrowane przez parlament paryski (-> sąd)
-król jako władca arcychrześcijański winien przestrzegać prawa bożego i kanonicznego
-nie mógł łamać praw fundamentalnych
Władza królewska kończyła się na prawie własności. W czasach Ludwika XIV arystokracja i szlachta w praktyce zostały odsunięte od realnego wpływu na politykę. Urzędy w służbie królewskiej zarówno centralne jak i terenowe nabywali mieszczanie. Niektóre z nich pochodziły z mianowania (Urząd można było kupić). Monarchia absolutna to głównie: administracja, sprawny system podatkowy, wydatki na armię, dwór królewski, prowadzenie ekspansywnej polityki militarnej, na mecenat kultoralny(min. na budowę pałacu w Wersalu). Żeby zwiększyć wpływy podatkowe państwo prowadzi celową politykę gospodarczą zwaną merkantylizmem. Chodziło głównie o to, aby chronić własność źródła wytwarzania i popierać eksport własnych towarów, natomiast nie dopuszczać do konkurencji zewnętrznej poprzez odpowiednią politykę celną. Zasada była bardzo prosta: ściągać i utrzymać jak najwięcej złota z kraju, mając zamożnych podatników można było rozbudować nowoczesną armię zawodową i prowadzić politykę podbojów.
W czasach Ludwika XIV Paryż stał się europejskim i światowym centrum kulturalnym i artystycznym a język francuzki i wzorce pochodzące z Francji modą dla elit arystokratycznych. Po okresie triumfów tej polityki pod koniec życia Ludwika XIV Francja zaczęła słabnąć, nastąpił przerost obciążeń nad korzyściami(żaden czlowiek nie ma motywacji pracowania, jeżeli nie ma gwarancji posiadania). Nastąpilo osłabienie instytucji monarchii(XVIII w. ), wzrosły natomiast wpływy mieszczaństwa i klasy urzędniczej.