1. Istota ryzyka, rodzaje ryzyka, zagadnienie oceny ryzyka

Najczęściej ryzyko jest definiowane jako zagrożenie nieosiągnięcia zamierzonych celów. Nie należy go jednak interpretować wyłącznie jako wystąpienia zdarzeń negatywnie oddziałujących na sytuację przedsiębiorstwa. Można bowiem wyobrazić sobie sytuacje,
w których rozwój wydarzeń, pomimo iż odbiegający od zakładanego scenariusza, przyczynia się do poprawy sytuacji firmy. W literaturze przedmiotu wyróżnia się kilka podstawowych grup definicji ryzyka w działalności podmiotów gospodarczych. Pierwsza z nich definiuje ryzyko
w kategoriach decyzji podejmowanych dla osiągnięcia określonych celów (ryzyko jako niepewność związaną z wynikami określonych decyzji). Druga grupa definicji zwraca uwagę na informacyjny charakter przyczyn powstawania ryzyka (ryzyko oznacza, że
w skutek niepełnej informacji podejmowane są decyzje, które nie są optymalne z punktu widzenia przyjętego celu). Z kolei trzecia grupa definicji konkretyzuje zasadnicze przejawy ryzyka w działalności podmiotów gospodarczych (ryzyko jako niepewność co do rozkładu prawdopodobieństwa przyszłego dochodu). Często można również spotkać się z definicjami utożsamiającymi ryzyko z jego probabilistycznymi lub statystycznymi miarami (ryzyko jako odchylenie standardowe strumieni pieniężnych netto generowanych przez dany podmiot gospodarujący).

Ponieważ nie udało się do tej pory sformułować jednolitej definicji ryzyka, nie stworzono również jednolitego jego podziału. Jednak z praktycznego punktu widzenia, w działalności przedsiębiorstw wyróżnić można następujące typy ryzyka:

biznesowe (reputacji, konkurencji itd.)

finansowe (walutowe, stopy procentowej)

kredytowe (niewypłacalności kontrahentów, koncentracji itd.)

operacyjne (klęsk żywiołowych, kwalifikacji pracowników itd.)

Definicje

Klasyczna:
Ryzyko - niepewność przewidywania zdarzeń w przyszłości wynikające z niedokładności danych statystycznych na podstawie których dokonujemy oszacowania przyszłych zdarzeń.

Nurt defensywny:

Ryzyko - to niepewność wystąpienia określonych stanów natury.

Nurt ofensywny (cecha przedsiębiorcy)

Ryzyko - jest cechą sukcesu przedsiębiorcy, oznacza że ryzyka nie należy unikać lecz starać się przekształcić sytuacje ryzykowne w korzystne warunki działania.

Nurt psychologiczny

Ryzyko - to stan umysłu człowieka. Jeżeli stan umysłu człowieka się zmienia, to zmienia się ryzyko.

Główne sposoby podziału ryzyka

Składowe ryzyka inwestycji można podzielić na dwie grupy:

1. systemowe, zależne od parametrów kształtujących cały system gospodarczy; to ryzyko dzielimy na: inflacyjne, stopy procentowej, kursowe, polityczne, rynku.

2. niesystemowe, mające znaczenie tylko dla instytucji w jej relacji z gospodarką; wyróżnia się tu ryzyko kredytowe, przedsiębiorstwa oraz utraty płynności.

Ryzyko systemowe

Ryzyko inflacyjne wiąże się z nieprzewidywalnym kształtowaniem się siły nabywczej, czyli niekorzystnymi zmianami cen. Ma ono znaczenie dla przedsiębiorstw, które nie mogą przerzucać wzrostu cen "na wejściu" na wzrost cen "przy wyjściu" (do takich przedsiębiorstw można zaliczyć zwłaszcza przetwórstwo spożywcze, oraz producentów i dystrybutorów energii). Inwestorzy, lokujący środki w papiery takich przedsiębiorstw spotykają się pośrednio z tym ryzykiem, powinni mieć więc na uwadze jego istnienie i możliwość jego wyeliminowania. Ryzyko inflacyjne dotyka także papiery dłużne o stałym oprocentowaniu. Przy nieoczekiwanym wzroście inflacji, inwestorzy oczekują wyższych przychodów z nowych emisji, np. obligacji, co skutkuje spadkiem zaiteresowania na rynku wtórnym obligacjami o stałym oprocentowaniu poprzednich emisji.

Wg większości makroekonomicznych teorii, ryzyko inflacyjne jest jakby pierwotnym w stosunku do ryzyka walutowego i stopy procentowej, tak że zabezpieczanie nieprzewidzianych zmian siły nabywczej danej waluty odbywa się głównie poprzez monitorowanie tych dwóch rodzajów ryzyka.

Ryzyko stopy procentowej dotyczy głównie inwestycji w papiery dłużne i wierzytelności o stałym oprocentowaniu (przy wzroście stóp procentowych), akcje, a także przy udzielaniu kredytów (przy spadku stóp procentowych).

Ryzyko kursowe to niebezpieczeństwo niekorzystnego ukształtowania się relacji między walutami. Dotyczy nie tylko eksporterów i importerów, lecz także banki oraz inwestorów, lokujących środki w walutach lub zagranicznych papierach wartościowych.

Ryzyko polityczne oznacza niebezpieczeństwo strat wartości posiadanych papierów czy inwestycji bezpośrednich wynikające z przyczyn politycznych, np. zmian ustrojów, prawa, urzędników czy klimatu inwestycyjnego. Szczególnie dotyka kraje strefy emerging markets. Brakuje rynkowych instrumentów zabezpieczających przed takim ryzykiem, nie licząc krótkiej sprzedaży czy instrumentów pochodnych na obligacje rządowe danego państwa czy indeksy akcji. Istnieją jednak instytucje, takie jak KUKE w Polsce, gwarantujące wypłacalność dłużników eksporterów.

Ryzyko rynku polega na nieprzewidywalnej zmianie cen papierów wartościowych. Na takie ryzyko jest z pewnością narażony nabywca akcji w wezwaniu, który musi ustalić cenę na poziomie co najmniej średniej z ostatnich 6 miesięcy i obawia się że cena akcji wzrośnie na fali ogólnego wzrostu, czy spółka, która chce przeprowadzić nową publiczną emisję i obawia się ogólnego spadku cen akcji co może skutkować mniejszymi wpływami albo nawet nie dojściu emisji do skutku.

Ryzyko niesystemowe

Ryzyko kredytowe wiąże się z niebezpieczeństwem nieodzyskania zainwestowanych czy pożyczonych środków. Może dotyczyć funduszy typu venture capital, które mogą stracić zainwestowane w daną firmę pieniądze oraz banków, które nie są w stanie odzyskać udzielonych kredytów. Generalnie nie istnieje w przypadku papierów rządowych.

Ryzyko przedsiębiorstwa można określić jako niebezpieczeństwo straty inwestora lokującego swoje środki w papiery danego przedsiębiorstwa na skutek wydarzeń w nim zachodzących; dotyczących głównie organizacji (np. strajki, wpadki, niepewne procesy sądowe, niska kultura zarządzania) oraz struktury pasywów, które niosą ze sobą zwiększone ryzyko, wykładniczo wręcz związane z poziomem wskaźnika zadłużenia w stosunku do kapitałów własnych.

Ryzyko utraty płynności polega na możliwości zmniejszenia stanu gotówki do poziomu uniemożliwiającego bieżącą spłatę zobowiązań. Jego zabezpieczanie poinno polegać na stosowaniu odpowiednich modeli optymalizujących poziom gotówki, bieżące monitorowanie cash flow, a także dobre relacje z instytucjami kredytującymi.

2. Szacowanie ryzyka, mierniki ryzyka

Metody pomiaru ryzyka

Nie ulega wątpliwości, że poszczególne rodzaje ryzyka różnią się łatwością pomiaru. Relatywnie najłatwiej zmierzyć ryzyko rynku, walutowe czy stopy procentowej, między innymi dlatego że są dla nich opracowane i wykorzystywane standardowe, czyli jednoznaczne miary; przy innych rodzajach ryzyka możemy pokusić się o własne algorytmy, bądź mierzyć je głównie na płaszczyźnie jakościowej. Do standardowych metod pomiaru ryzyka należą:

Odchylenie standardowe

Główną miarą zmienności jest odchylenie standardowe, które może być mierzone za pomocą następujących metod:

1. Szacowanie na podstawie prawdopodobieństwa zachowania się cen w przyszłości

2. Szacowanie na podstawie danych historycznych

3. Symulacja Monte Carlo

4. Zmienność wynikająca z obecnego stanu rynku

5. Zmodyfikowana estymacja na podstawie danych historycznych

Wyliczeniu, na podstawie prognoz zachowania się stopy zwrotu w przyszłości może posłużyć nam następujący wzór:

gdzie: R - średnia oczekiwana stopa zwrotu z danego aktywu,

p_i - prawdopodobieństwo wystąpienia stopy zwrotu na poziomie R_i

Szacowanie na podstawie danych historycznych polega na wybraniu okresu historycznego, następnie na prostym wyznaczeniu odchylenia standardowego na podstawie danych z tego okresu. Największym problemem, który pojawia się przy tego typu symulacji jest wybór długości okresu; bardzo dobrze ilustruje tą trudność poniższy rysunek:

Symulacja Monte Carlo polega na wygenerowaniu dużej ilości możliwych zachowań rynku, pod założeniem że traktujemy go jak zmienną losową. Następnie na podstawie wygenerowanych scenariuszy obliczamy prawdopodobne odchylenie standardowe.

Zmienność (zmienność implikowana) wynikająca z obecnego stanu rynku może stanowić dobre oszacowanie przyszłej zmienności, ponieważ jest szacowana na podstawie zachowania całego rynku, który jako całość jest przeświadczony o takim a nie innym jej poziomie w przyszłości. Zmienność można wyliczać na podstawie obecnego poziomu cen opcji, ponieważ do opcji ma zastosowanie wzór Blacka-Scholesa, a odchylenie standardowe jest jednym z niezbędnych czynników tego wzoru. Istnieje przeświadczenie, że aby opcja była wiarygodnym wyznacznikiem poziomu zmienności, musi istnieć duża płynność na rynku takich instrumentów.

Semiodchylenie standardowe stopy zwrotu

Jest miarą bardzo podobną do poprzedniej, z tą jednak różnicą, że ryzyko traktujemy tu jako zmiana negatywna, przez co algorytmy wyznaczania ryzyka uwzględniają jedynie ujemne odchylenia od oczekiwanej stopy zwrotu. Wyznaczane jest na podstawie wzoru:

gdzie:

Współczynnik beta β

Współczynnik beta wskazuje, o ile procent w przybliżeniu wzrośnie stopa zwrotu akcji, gdy stopa zwrotu indeksu rynku wzrośnie o 1%. Jego historia i popularność wynika m. in z trudności w obliczaniu korelacji między parami akcji na rynku. Uznano, że wystarczającym przybliżeniem będzie porównanie zmienności danej akcji do zmienności rynku. Współczynnik beta może przyjmować różne wartości, teoretycznie w całym zakresie liczb rzeczywistych. Przykładowo akcja o beta = - 1 powinna zachowywać się dokładnie odwrotnie niż rynek, zaś o beta = 0 nie reaguje na zmiany rynku; w szczególności przyjmuje się, że instrumenty wolne od ryzyka charakteryzują się zerową betą. Beta jako miara ryzyka wylicza zmienność, ale zmienność najczęściej rynkową, więc ta miara ogranicza się tylko do szacowania ryzyka rynku. Jeżeli instrumenty wolne od ryzyka mają zerowa betę, więc wszelkie odchylenia od tej wartości są uznawane mierzą ryzyko. Akcje o dużej bezwzględnej wartości bety (zwykle powyżej jedności) uznaje się za ryzykowne.

Wzór analityczny umożliwiający wyliczenie bety jest następujący:

gdzie:

R_M jest średnią stóp zwrotu indeksu rynku w okresie liczenia bety

R_Mt jest stopą zwrotu indeksu rynku w danym okresie

Miary wrażliwości

W odróżnieniu od współczynnika beta, który jest jakby uproszczoną miarą wrażliwości, nie tylko szacują ryzyko ale także sięgają do przyczyn i ukierunkowują zarządzających portfelem na czynniki wywołujące ryzyko. Miara wrażliwości zdefiniowana jest jako pochodna cząstkowa funkcji ceny w stosunku do danego czynnika ryzyka, bo najczęściej można zdefiniować kilka czynników ryzyka wpływających na dany walor czy portfel.

Miary wrażliwości mają następujący zapis, oznaczający pochodną ceny względem danego czynnika ryzyka:

gdzie: X_i to i-ty czynnik determinujący cenę instrumentu

Dany współczynnik wrażliwości wskazuje, jak zareaguje stopa zwrotu akcji na jednostkową zmianę czynnika, gdy pozostałe czynniki pozostają niezmienione. Miary wrażliwości pozwalają ocenić siłę wpływu danego czynnika na cenę, co oznacza możliwość zabezpieczenia rodzajów ryzyka, odpowiednich dla danego aktywu czy portfela. Oznacza to niewątpliwie bardziej dokładne zabezpieczenie zajmowanej pozycji.

Miary ryzyka stopy procentowej

Duration

Specyficzną miarą ryzyka stóp procentowych w odniesieniu do portfela obligacji jest duration. Pojęcie to zostało zaproponowane w 1938 roku przez Macaulay'a. Duration oznacza średni termin wykupu obligacji, czyli okres, po upłynięciu którego wykupiona zostanie połowa obligacji, przy uwzględnieniu zmiennej wartości pieniądza w czasie. Jeżeli termin ten pokrywa się z terminem wykupu obligacji, to mamy do czynienia z obligacją zerokuponową.

Duration mierzy więc ryzyko inwestycji w obligacje. Zachodzi bowiem prawidłowość, że z dwóch obligacji, mniej ryzykowna jest obligacja o krótszym duration, ponieważ jest ona mniej narażona na ryzyko stopy procentowej, które może wystąpić w późniejszym okresie. Istotę duration dobrze ilustruje poniższy przykład.

Dla obligacji zerokuponowej duration równy jest jej aktualnemu terminowi do wykupu, co oznacza że ryzyko inwestowania w takie obligacje jest największe.

Jak interpretować duration? Mierzymy w ten sposób relatywne ryzyko obligacji o tym samym okresie do wykupu. Wyższe duration charakteryzuje bardziej ryzykowną obligację, ponieważ większa część wypłat przypada w okresie późniejszym, kiedy prognozy poziomu stóp procentowych są mniej dokładne.

Przy duration możemy zaobserwować następujące zależności:

1. Logiczną zależnością jest ta, że im dłuższy czas do terminu wykupu, tym duration wyższe,

2. Im wyższe oprocentowanie nominalne obligacji, tym krótszy duration,

3. Im wyższa YTM, tym krótszy duration; jest to relacja, którą można wyprowadzić analitycznie, np. ze wzoru na duration,

4. Duration koszyka obligacji równy jest średniej arytmetycznej miar duration poszczególnych obligacji, przy czym wagami są udziały danej obligacji w portfelu, liczone wartościowo.

5. Znając duration obligacji, oraz jej obecną rentowność do wykupu - YTM można wyznaczyć potencjalną, procentową zmianę ceny danej obligacji. Zależność przedstawiająca zmianę ceny obligacji, na skutek zmian stopy zwrotu, czyli YTM, oraz bieżącego duration jest analitycznie przedstawiana następująco:

Convexity

Convexity, czyli wypukłość mierzy wrażliwość w modelach nieliniowych. Wzór na convexity można wyprowadzić poprzez rozwinięcie duration w szereg Taylora. Uzyskujemy wtedy:

analitycznie convexity można wyznaczyć według następującego wzoru:

Uwzględniając convexity, przewidywana zmiana ceny obligacji wygląda następująco:

Greckie współczynniki

Odnoszą się i mierzą ryzyko portfeli złożonych z opcji. Szczegółowe ich omówienie i możliwości zabezpieczeń na podstawie współczynnika delta, gamma, vega, rho czy theta przedstawione są w sekcji poświęconej opcjom.

Value at Risk

Specyfiką tej metody pomiaru jest łączenie poprzednich metod pomiaru ryzyka za pomocą m. in korelacji wielorakiej, aby dać jak najbardziej rzeczywisty obraz ryzyka złożonego portfela. Umożliwia dodatkowo łatwe zabezpieczanie takiego portfela na żądanym przez zarządzającego poziomie. Główna zaletą VaR jest bieżące i wiarygodne monitorowanie poziomu ryzyka portfela. Główną przeszkodą - potrzeba specyficznych programów komputerowych oraz umiejętność ich obsługi, a także istnienie rozwiniętego i płynnego rynku instrumentów spotowych i terminowych

3. Ocena akceptowalności ryzyka.

Ocena i pomiar ryzyka powinien być kompleksowy i wszechstronny. Oznacza to, że instytucja powinna posiadać zatwierdzone przez kierownictwo metodyki jego kwantyfikacji, zgodne z wymogami strategii biznesowej oraz przyjętą polityką zarządzania ryzykiem. Pomiar ryzyka powinien być prowadzony zarówno dla danego rodzaju ryzyka (kredytowego, rynkowego, operacyjnego), jak i w ujęciu globalnym (łącznym). W sferze pomiaru ryzyka obserwuje się w okresie ostatniego dziesięciolecia dynamiczny rozwój oraz coraz szersze zastosowanie w praktyce modeli statystycznych i zaawansowanych metod z obszaru inżynierii finansowej.

W firmie powinna istnieć efektywna organizacja systemu zarządzania ryzykiem, z jednoznacznym, zapewniającym efektywny i kompleksowy proces oceny i kontroli ryzyka, systemem podziału kompetencji.

Podział funkcji w instytucji w zakresie zarządzania ryzykiem w swej podstawowej postaci powinien uwzględniać rozdzielenie funkcji podejmowania ryzyka (operacyjna działalność rynkowa) od funkcji niezależnej oceny i kontroli ryzyka. W bankach zasada ta realizowana jest najczęściej poprzez oddzielenie pionu ryzyka od pionów biznesowych (bezpośrednio odpowiedzialnych za prowadzenie danego rodzaju działalności rynkowej). Podział ten nie oznacza jednoczesnego zdjęcia odpowiedzialności z jednostek pionów biznesowych za podejmowane ryzyko. Praktycznie zawsze decyzje skutkujące powstaniem ekspozycji na ryzyko będą wynikową działalności jednostek pionu biznesowego. W ramach samego pionu ryzyka odpowiedzialność za jego poszczególne rodzaje (ryzyko: kredytowe, rynkowe, operacyjne) jest adresowana do określonych jednostek organizacyjnych, zaś zarządzanie ryzykiem w kategoriach stanowienia (zarządzania) i kontroli limitów jest przypisana najczęściej określonym komitetom (Ryzyka Kredytowego, Ryzyka Operacyjnego, Zarządzania Aktywami i Pasywami, Rynkowego etc.). Bardzo ważną funkcję w procesie zarządzania ryzykiem odgrywa audyt wewnętrzny. W tym zakresie audyt pełni funkcję niezależnej oceny efektywności i skuteczności - stosowanych przez jednostki pionu ryzyka - rozwiązań w zakresie identyfikacji, pomiaru i zarządzania danym rodzajem ryzyka. Zwrotnie, komórki pionu ryzyka stanowią bardzo cenne źródło informacji dla funkcji audytu związanej z kontrolą wewnętrzną danych procesów lub konkretnych przypadków, powodujących powstawanie strat finansowych.

4. Przykłady oceny ryzyka.

Przedsiębiorstwa stanowią bardzo niejednorodną grupę, różnią się bowiem między sobą wielkością kapitału, rodzajem i rozmiarami działalności (małe, średnie, duże i koncerny międzynarodowe), wysokością zaciągniętych kredytów oraz ich przeznaczeniem.

Analiza opisowa

Najprostsza ocena wiarygodności polega na ustaleniu i ocenie tradycyjnych wskaźników mierzalnych, tj. możliwości zbytu i perspektyw rozwojowych. Punktem wyjścia do oceny jest analiza bilansu przedsiębiorstwa, rachunek zysków i strat. Na ich podstawie oblicza się odpowiednio dobrany zestaw wskaźników. W analizie znajdują najczęściej zastosowanie wskaźniki należące do następujących grup:

1. rentowności

Wskaźniki rentowności :

- aktywów - ROA ROA= (zysk operacyjny / aktywa ogółem)x 100

- sprzedaży - ROS ROS= (zysk operacyjny / przychody ze sprzedaży)x 100

- kapitały ROE ROE= (zysk netto / kapitał własny)x 100

- kapitału całkowitego ROI ROI= (zysk / kapitał całkowity)x 100

2. płynności finansowej

• wskaźnik płynności bieżącej - CR

• wskaźnik płynności szybkiej QR

3. sprawności działania

wskaźnik rotacji należności (w dniach) - WRN

wskaźnik obrotu zapasami (w dniach) WOZ

4. zadłużenia i stopnia pokrycia

wskaźnik kapitałowy - WK

wskaźnik pokrycia obsługi długu - WPOD

5. struktury majątku i kapitału

wskaźnik udziału środków obrotowych w całkowitym majątku

wskaźnik udziału kapitału własnego w całkowitym kapitale

Metoda punktowa

Polega na przypisaniu danym wielkościom wskaźników określonych wartości punktów (wag). Składa się ona z trzech podstawowych etapów.

W pierwszym etapie następuje wybór kryteriów opisujących sytuację ekonomiczną.

W drugim etapie określonym wielkościom wskaźników przypisuje się wielkości punktów. Ustalone zostają także pewne wielkości graniczne - minimalne i maksymalne. Dla wartości wskaźnika poniżej określonego minimum liczba punktów jest równa zeru, a dla wartości powyżej określonego maksimum - maksymalnej liczby punktów.

W trzecim etapie punkty te są sumowane, tworząc łączną ocenę.

Ocena ta w sposób syntetyczny i wymierny ma obrazować potencjał ryzyka tkwiący w danym przedsięwzięciu np. kredycie.

Poszczególnym klasom ryzyka przypisywana są określone przedziały liczbowe. O przynależności kredytobiorcy do danego przedziału ryzyka decyduje to, do jakiego przedziału liczbowego należy jego łączna ocena.

Analiza dyskryminacyjna

Jest to metoda statystyczno-matematyczna. Dobór poszczególnych wskaźników następuje na podstawie badań empirycznych danych sprawozdawczych dużej liczby przedsiębiorstw , obejmujących jednostki o zadawalającej płynności i zagrożone upadłością.

Za pomocą tej metody można wykryć ryzyka, które mogą (ale nie muszą) z dużym prawdopodobieństwem prowadzić do niewypłacalności. Podjęcie decyzji za pomocą analizy dyskryminacyjnej wymaga określenia granicznej wartości funkcji dyskryminacyjnej , tzn. wartości funkcji, powyżej (poniżej) której nie będzie udzielany kredyt. Ustalenie wielkości granicznej wartości funkcji dyskryminacyjnej jest wyrazem preferencji zarządu i jego skłonności do podejmowania ryzyka.

Stosowanie metody dyskryminacyjnej wiąże się z możliwością popełnienia dwojakiego rodzaju błędów:

• zaliczenie złego przedsiębiorstwa do grupy przedsiębiorstw dobrych,

• zaliczenie dobrego przedsiębiorstwa do grupy przedsiębiorstw złych.

Konsekwencje popełnienia tych dwóch błędów są jednak różne: w pierwszym przypadku wiąże się to z ryzykiem utraty zaangażowanych środków, w drugim zaś z utratą marży.

5. Analiza port folio i wycena aktywów.

Teoretyczne podstawy teorii portfolio, ukazującej związki pomiędzy stopami dochodu a ryzykiem różnych aktywów oraz oczekiwaną stopą dochodu a ryzykiem składającego się z nich pakietu, opracował H. Markowitz.

Średni (oczekiwany) poziom stopy dochodu pakietu składającego się z wielu różnych akcji (akcji różnych spółek) jest średnią ważoną stóp dochodu poszczególnych akcji wchodzących w skład tego pakietu.

Zależność pomiędzy ryzykiem pakietu akcji (mierzonym za pomocą wskaźnika odchylenia standardowego oczekiwanej stopy dochodu pakietu) a ryzykiem akcji wchodzących w skład tego pakietu (odchyleniami standardowymi oczekiwanych stóp dochodu poszczególnych akcji) jest bardziej złożona.

6. Jednoetapowe i wieloetapowe problemy decyzyjne (tablice decyzyjne, drzewa decyzyjne).

Instytucja powinna posiadać wiedzę o najistotniejszych rodzajach ryzyka, jakie podejmuje w działalności rynkowej oraz - w procesie zarządzania ryzykiem - uwzględniać wszystkie jego rodzaje i źródła. Zarządzanie ryzykiem wymaga jego uprzedniej identyfikacji co do rodzaju i źródeł powstawania (czynniki ryzyka) oraz pomiaru wielkości ryzyka. Pomimo toczącej się wciąż dyskusji w literaturze przedmiotu na temat klasyfikacji ryzyka, a najlepsza praktyka dostarcza wielu odmiennych rozwiązań, instytucja powinna posiadać w formie dokumentu klasyfikację podejmowanego ryzyka („mapa ryzyka”) oraz wskazanie najważniejszych źródeł jego powstawania. Zidentyfikowane być powinny dodatkowo te rodzaje ryzyk, które są kluczowe z punktu widzenia ciągłości operacyjnej działalności instytucji. Ocena istotności danego rodzaju ryzyka powinna zawierać związki przyczynowo-skutkowe pomiędzy jego poszczególnymi rodzajami np. ryzyko kredytowe, skutkujące brakiem obsługi zadłużenia wpływa na sytuację płynnościową firmy, ryzyko rynkowe zmiany wartości instrumentu pochodnego wpływa na ekspozycję kredytową z tego instrumentu etc., zaś kluczowe ryzyka w działalności bankowej powinny być - w zakresie bieżącego zarządzania ryzykiem - wsparte planami awaryjnymi.

Instytucja powinna posiadać jasno zdefiniowane i powszechnie zakomunikowane: politykę, procedury i zasady zarządzania ryzykiem oraz plany awaryjne postępowania w stosunku do ryzyk/ zagrożeń, mogących skutkować przerwaniem ciągłości działania instytucji.
Polityka zarządzania ryzykiem, wewnętrzne procedury i zasady pomiaru, kontroli, ograniczania i zarządzania ryzykiem powinny jasno określać ramy dla sprawnego systemu operacyjnego (bieżącego) zarządzania ryzykiem oraz dostosowywania wielkości podejmowanego ryzyka do bieżącej i przewidywanej sytuacji rynkowej. Instytucja powinna posiadać zidentyfikowane zagrożenia/ ryzyka, mogące skutkować przerwaniem ciągłości działania firmy, zaś mechanizmy zapobiegania powstawaniu takich sytuacji oraz postępowania w przypadku ich wystąpienia, powinny być zdefiniowane w planach awaryjnych. W sposób jednoznaczny powinna być określona odpowiedzialność za zarządzanie danym rodzajem ryzyka, mechanizmy zarządzania, systemu limitów oraz linie raportowania o wielkości ryzyka.

Instytucja musi posiadać odpowiednio wyszkoloną kadrę oraz system pozwalający zapewnić odpowiednią „świadomość ryzyka” na wszystkich szczeblach organizacji, zgodnie z przyjętą mapą ryzyka.

Nie można mówić o zintegrowanym systemie zarządzania ryzykiem bez wdrożenia świadomości podejmowanego ryzyka jako elementu kultury organizacji w każdej jednostce firmy, w stopniu dostosowanym do wagi danej jednostki w korporacyjnym systemie zarządzania ryzykiem. Narzędziem pomocnym w budowie takiego podejścia może być certyfikacja z zakresu zarządzania ryzykiem, prowadzona przez WIB. Certyfikacja została przygotowana ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb banków, ale może też być z powodzeniem wykorzystywana przez inne przedsiębiorstwa. Certyfikacja ma strukturę stopniową, w której pierwszy stopień koncentruje się na szerokiej i przekrojowej wiedzy ze wszystkich obszarów ryzyka, co pozwala na integrację procesów zarządzania ryzykiem i rentownością w całej organizacji. Drugi stopień, w podziale na dwie specjalizacje, wymaga wiedzy specjalistycznej i technicznej, niezbędnej do modelowania i praktycznego zarządzania ryzykiem.

Przedstawię prostą technikę do analiz projektów inwestycyjnych lub czegoś innego. To są "drzewa decyzyjne". Istnieją też "drzewa stochastyczne". To są dwa różne gatunki drzew pomimo, że na diagramach podobnie wyglądają. W drzewie decyzyjnym może być - nawet zwykle jest - gałąź stochastyczna. Zacznę więc od stochastycznych. Oto takie drzewo:

Ono tylko liczy wartość oczekiwaną (EMV) - po drodze z różnych pięter, ile tam sobie wymyślimy. Nie ma żadnej decyzji. Są możliwe wyniki i prawdopodobieństwa lub stany natury. Pięter może być dowolna ilość. Suma prawdopodobieństw dla każdego węzła losowego = 1. Prawdopodobieństwo wykonania któregoś z wariantów parterowych liczymy tak wzdłuż jego gałęzi np. dla wariantu "c" = 650 to jest 0,4*0,3=0,12 lub 12%; dla wariantu "j" = -800 to jest 0,6*0,75*0,3=0,135 lub 13,5%. Suma parterowych prawdopodobieństw też równa się 1. Jakbyś poszukał wartości oczekiwanej dla parterowych wyników oraz ich prawdopodobieństw - wzdłuż gałęzi - to byś dostał wartość oczekiwaną dla całego drzewa czyli 272,65.

Gdzie to stosować w finansach. Dla projektów inwestycyjnych: liczysz ich NPV dla różnych wariantów rozwoju sytuacji koniunktura, średnio, recesja i dodajesz im odpowiednio prawdopodobieństwa według twojej oceny. A w koniunkturze też może być różnie: super, ekstra i po byku - również z prawdopobieństwami. Drzewo stochastyczne stosuje się, gdy nie ma wyboru istnieją natomiast różne prawdopodobieństwa dalszego rozwoju sytuacji. Zapadła decyzja o uruchomieniu linii nowego produktu. Znany jest wolumen inwestycji, nieznana jest sprzedaż produktu, zależy ona od popytu, a ten zależy od wzrostu gospodarczego. I to trzeba jakoś posymulować.

Kiedy w grę wchodzi decyzja stosujemy drzewo decyzyjne.

Legenda do mojego przykładu jest taka: przedsiębiorca zamierza pobudować pawilon. Może pobudować duży, mały lub może poniechać inwestycji. Jak zechce budować - duży lub mały - to musi zapłacić łapówkę 25 tys. - bo mu nie dadzą zgody na budowę. Może to być jakaś analiza studialna zlecona firmie żony urzędnika. Duży pawilon będzie go kosztował 17 tys., mały 12,8 tys. W dużym będzie miał handel glazurą, umywalkami i sobie jakoś oszacował zyski dla różnych wariantów rozwoju sytuacji. W wariancie "sukces" na diagramie jest 48 tys. On sobie założył 90 tys. zysku, ale odejmij 25 tys. łapówki i 17 tys. koszt budowy czyli 90 000 - 25 000 - 17 000 = 48 000 (odpowiednio dla pozostałych przyjął 60 i -5 tys.). Program (diagram jest ze specjalnego programu) już wyliczył jego zysk netto dla tego wariantu. Zrobił trzy warianty, czyli tu jest gałązka drzewa stochastycznego - wartość oczekiwaną trzech wariantów minus nakłady i to wyszło 6 tys. Dla małego pawilonu miał też jakieś warianty i wartość oczekiwana z uwzględnieniem nakładów wyszła 3,2 tys. Program odciął warianty słabe - widać ledwo szare linie i podał wartość oczekiwaną dla najlepszej decyzji. Decyzjom nie nadajesz prawdopodobieństw, liczysz wartość oczekiwaną dla każdego wariantu decyzji i wybierasz najbardziej korzystny wariant.

Weźmy taki diagram:

W węźle "A" dostajesz wartość oczekiwaną pięciu parterowych wariantów rozwoju sytuacji. W węźle "B" podejmujesz decyzje - wybierasz najlepszy z dwóch niezależnych wariantów. Węzeł "C" jest tylko formalnością i wybierasz najlepszy z dwóch. Nie ma znaczenia, że "A" jest losowy, a "B" decyzyjny - wybiera się najbardziej korzystny.

Przy podejmowaniu decyzji ludzie często czują się zagubieni. Dotyczy to szczególnie problemów decyzyjnych o wielkiej skali, gdzie na każdym etapie pojawia się wiele możliwych działań, z których każde prowadzi do innego układu możliwych zdarzeń losowych i ostatecznie do różnych wyników końcowych. Drzewo pokazuje, jak działania są wzajemnie powiązane ze sobą i ze zdarzeniami losowymi i w jaki sposób połączenie działań oraz zdarzeń losowych prowadzi do ostatecznego wyniku

7. Słabości i zalety metod oceny ryzyka.

Analiza opisowa:

Odpowiedni zestaw wskaźników pozwala na kompleksową ocenę obecnej i przyszłej pozycji finansowej. Pokazuje ponadto zdolność firmy do generowania zysku (rentowności) oraz do wywiązywania się z bieżących zobowiązań. Jest też źródłem informacji o efektywności wykorzystywanych zasobów majątkowych firmy.

Analiza wskaźnikowa pozwala na szybkie uzyskanie poglądu na funkcjonowanie danego przedsiębiorstwa Niemniej jednak wskaźniki te są wielkościami uzyskanymi w wyniku przetwarzania danych bazowych, a więc opisują jedynie relacje między poszczególnymi elementami informacji, nie wyjaśniając przyczyn kształtowania się określonej sytuacji. Ograniczeniem tej metody jest to, że opiera się ona na przeszłości, nie uwzględniając warunków działania w przyszłości, co w wielu przypadkach może być niewystarczające, gdyż nie ujawnia zbliżających się zagrożeń. Jakość analizy jest także zdeterminowana przez rzetelność informacji, na których bazuje, a które nie zawsze oddają prawdziwy obraz funkcjonowania przedsiębiorstwa. Ograniczenie analizy finansowej tylko do ujęcia ex post może być zawodne, dopiero równoległa ocena danych prognozowanych, tzn. porównanie różnych wariantów kształtowania się sytuacji w przyszłości, pozwala na lepsze uświadomienie sobie symptomów potencjalnego kryzysu.

Metoda punktowa

W porównaniu z analizą opisową pozwala na większe zautomatyzowanie i zobiektywizowanie oceny przedsiębiorstwa. Łączna liczba punktów otrzymanych w wyniku zastosowania tej metody do oceny ryzyka jest jednak w istotnym stopniu uzależniona od przyjętych do analizy wskaźników i przypisanej im liczby punktów. W zależności od podziału punktów między poszczególne wskaźniki otrzymane wyniki mogą się dość znacznie różnic. Obiektywizm tej metody jest więc z tego punktu widzenia w pewnym zakresie pozorny. Jakość otrzymanych wyników zależy także od danych będących podstawą obliczeń, przy czym istnieją możliwości manipulowania tymi danymi.

Analiza dyskryminacyjna

• pozwala na zaklasyfikowanie przedsiębiorstw do grup ryzyka, szczególnie jeśli jest to wstępna klasyfikacja, później uzupełniona dalszą analizą,

• umożliwia wczesne wykrycie symptomów zagrożenia niewypłacalnością,

• nie może służyć jako metoda do automatycznego podejmowania decyzji o udzieleniu (lub nieudzieleniu kredytu),

• oszacowane parametry modelu mogą być wykorzystane do prognozowania w stosunkowo krótkim, kilkuletnim okresie, z uwagi na zmiany relacji między poszczególnymi wskaźnikami w czasie,

• ze względu na różne relacje, nie można automatycznie przenosić wartości oszacowanych modeli w jednym kraju do innych, abstahując od tego, że obliczenie pewnych wskaźników może w ogóle być niemożliwe,

• na wartość oszacowanych parametrów wpływa specyfika branży, przy czym występują tu dwa przeciwstawne stanowiska : część analityków uważa, że w związku z tym trzeba grupować i szacować parametry funkcji dla poszczególnych branż; część natomiast reprezentuje opinię, że należy abstrahować od specyfiki branży, gdyż oszacowane wówczas parametry mają bardziej uniwersalny charakter i szersze możliwości zastosowania.```````````

Ocena przedsięwzięcia inwestycyjnego

Jest procesem znacznie bardziej złożonym, jest niemożliwa bez użycia technik komputerowych i pomocy firm konsuldingowych.

8. Ilościowe i jakościowe kryteria oceny ryzyka finansowego.

Ilościowa ocena ryzyka

Ilościowa ocena ryzyka polega na oszacowaniu prawdopodobieństwa wystąpienia danego ryzyka, zasięgu możliwych skutków, przewidywanego okresu wystąpienia lub częstotliwości w przypadku ryzyka cyklicznego. Najważniejsze są tu dwa pierwsze elementy, określające prawdopodobieństwo wystąpienia ryzyka (PR) oraz potencjalne skutki ryzyka (SR).

Umożliwia to następnie ilościowe oszacowanie tzw. rangi ryzyka (RR).
PRAWDOPODOBIEŃSTWO WYSTĄPIENIA RYZYKA (PR)

Znając probabilistyczny model, któremu podlega dane ryzyko można prowadzić klasyczną analizę prawdopodobieństwa, wykorzystującą teorię zmiennych losowych. Przydatne mogą być metody symulacyjne (np. Monte Carlo), metoda łańcuchów Markova oraz metoda Bayesa. Niektóre metody sieciowego planowania przedsięwzięć umożliwiają analizę harmonogramu projektu z uwzględnieniem niedeterministycznych oszacowań parametrów zadań (PERT) albo niedeterministycznej struktury sekwencji zadań (GERT). Wyniki takich analiz mogą być przydatne przy ilościowej ocenie prawdopodobieństwa realizacji złożonej struktury zadań. Oszacowanie prawdopodobieństwa ryzyka metodami analitycznymi nie jest jednak łatwe, ponieważ w większości przypadków dotyczy oceny przyszłych zdarzeń o charakterze jednorazowym, które nie mają precedensów i przez to trudno opisać je analitycznie. Tym niemniej konieczne jest oszacowanie tak dokładne, jakie jest dostępne w danej sytuacji. Przy braku ocen ilościowych, wyrażających prawdopodobieństwo liczbą [0; 1], dopuszcza się nawet ocenę typu: „małe, średnie, wysokie”. Przykład bardziej rozbudowanej oceny jakościowo-ilościowej oceny prawdopodobieństwa ryzyka podano w tablicy 1.

Tablica 1. Przykład jakościowo-ilościowej oceny prawdopodobieństwa ryzyka, wg [6]

Poziom	Hasłowy opis prawdopodobieństwa	Opis	Prawdopodobieństwo
1	Prawie niemożliwe	Zdarzenie może zaistnieć jedynie w wyjątkowych okolicznościach	poniżej 0,01
2	Mało prawdopodobne	Istnieje małe prawdopodobieństwo zaistnienia tego zdarzenia	0,01 - 0,1
3	Umiarkowanie możliwe (średnie)	Wydarzenie jest średnio możliwe. W niektórych przypadkach zdarzenie takie może zaistnieć	0,1 - 0,2
4	Prawdopodobne	Wydarzenie jest bardzo prawdopodobne	0,2 - 0,5
5	Prawie pewne	Oczekuje się, iż zdarzenie takie nastąpi	ponad 0,5

9. Racjonalność ryzykownych decyzji finansowych.

10. Błędy popełniane w podejmowaniu ryzykownych decyzji finansowych.

11. Ryzyko na giełdzie.

Dotychczasowe strategie inwestycyjne powstawały głównie w odpowiedzi na ryzyko inwestowania. Wiadomo bowiem, że istnieje zależność: ryzyko - dochód i generalnie uznaje się (nie ma tu jednak liniowej zależności!), iż istnieje odwrotna relacja między tymi zmiennymi. Zgodnie z teorią użyteczności, skoro inwestorzy preferują mniej ryzykowne inwestycje przy tej samej stopie zwrotu, więc generalnie większej stopie zwrotu towarzyszy wyższe ryzyko. Pojawiają się więc trzy możliwości:

1. Maksymalizujemy stopę zwrotu przy zadanym ryzyku

2. Minimalizujemy ryzyko przy zadanej stopie zwrotu

3. Poszukujemy takiej najlepszej relacji, przy której zwrot na ryzyko jest największy

O ile instytucje inwestycyjne o spodziewanej stabilnej stopie zwrotu, takie jak fundusze emerytalne i inwestycyjne otwarte wybierają dwie pierwsze możliwości, o tyle fundusze typu venture capital; agresywnego wzrostu czy inwestycyjne zamknięte wybierają zwykle tę trzecią możliwość. Poniższa typologia strategii inwestycyjnych, powstałych na podstawie często wieloletnich obserwacji bądź wyliczeń matematycznych, umożliwia dopasowanie działań do wybranego podejścia.

Strategia DOW 10, DOW 5, DOW 1

Pierwsza z nich polega na wybraniu do portfela dziesięciu akcji o najniższych współczynnikach cena/zysk i ich nabyciu, wychodząc z założenia że na rynkach efektywnych w formie co najwyżej słabej (weak efficiency) posługiwanie się taką formułą może przynieść oczekiwane rezultaty i ponadprzeciętne zyski. Strategia DOW 5 to wybranie z poprzednich 10 papierów - pięć, kierując się ich najniższą aktualna ceną. Uważa się że najszybciej drożeją akcje o niskiej aktualnej cenie, poprzez relatywne porównywanie cen papierów przez rynek. DOW 1 to wybranie tylko jednej akcji, jest to druga najtańsza akcja z tych pięciu wybranych poprzednio. Strategie Dowa obarczone są jednak naiwnością i wynikają z przeświadczenia o niedoskonałym postrzeganiu papierów przez inwestorów oraz opierają się na tezie o słabej efektywności rynku. Nie mają więc zastosowania przy profesjonalnym zarządzaniu portfelem na rozwiniętych rynkach, chociażby dlatego że ryzyko inwestowania przy takich strategiach jest nie uwzględniane.

Permanentne nabywanie akcji

Strategia zakłada konstruowanie portfela poprzez okresowe dokupowanie papierów; inwestor musi mieć zapewniony dopływ gotówki, strategia możliwa do zastosowania w funduszach emerytalnych czy w portfelach instytucji ubezpieczeniowych. Strategia wychodzi z założenia, że nieistotne są wahania cen akcji, chociażby były one znaczące (generalnie oznacza to wysokie ryzyko), ponieważ zakładając w bardzo długim okresie znacznie wyższą stopę zwrotu dla akcji w porównaniu do zwrotu tzw. bezpiecznych instrumentów dłużnych, zapewniamy naszemu portfelowi uśrednienie cen nabycia papierów na przeciętnym poziomie, a więc stopę zwrotu na poziomie właściwym dla akcji w okresie nieskończonym.

Strategia ubezpieczania portfela

Polega ona na ustaleniu poziomu minimum i maksimum dla indeksu wybranych akcji w pewnym, zwykle dłuższym okresie i postępowanie wg następującego algorytmu: proporcjonalnym dokupowaniu zestawu akcji przy rosnącym indeksie (środki pochodzą ze sprzedaży bezpiecznych papierów wartościowych, takich jak obligacje rządowe) , aż do osiągnięcia 100 procent akcji w portfelu w momencie osiągnięcia przez indeks zakładanego przez nas ustalonego dla niego maksimum oraz sprzedaży akcji i jednoczesnym kupowaniu obligacji, wtedy gdy indeks spada. Strategię ilustruje poniższy rysunek:

Ten sposób inwestowania jest nadzwyczaj popularny, zwłaszcza na płynnych rynkach kapitałowych, między innymi dlatego że zapewnia stopę zwrotu wyższą od stopy zwrotu obligacji, o ile dobrze wyliczone są górne i dolne granice wzrostu indeksu, można wszakże spread między tymi limitami znacznie zwiększyć. Strategia sprawdza się na rynkach płynnych, gdzie nie ma problemu z natychmiastowym zakupem lub sprzedażą walorów; idealne w tym celu są automatyczne systemy notowań, które mogą zostać sprzężone z systemem giełdowym WARSET.

Pocisk Markowitza

Jest jedną z tych strategii inwestycyjnych, wyrosłych na bazie matematyki i statystyki, pozwalającą nie tylko minimalizować ryzyko, czy maksymalizować zwrot przy zadanym ryzyku, lecz także wyszukiwać najlepsze relacje: zwrot/ryzyko. Jest to model pozwalający na znalezienie portfela efektywnego, czyli takiego, którego stopa zwrotu jest najwyższa spośród wszystkich portfeli o tym samym ryzyku. W swych założeniach uwzględnia ryzyko walorów mierzone odchyleniem standardowym, stopę zwrotu, oraz korelację stóp zwrotu między parami akcji w portfelu. Z tego powodu teoria portfela rozwinęła się szeroko i jest stosowana dopiero od momentu zastosowania komputerów. Teoria portfela jest integralną częścią CAPM, najbardziej rozpowszechnionego i najpopularniejszego modelu rynku.

towany jest niską płynnością rynków pochodnych.

12. Indywidualne i grupowe oceny ryzyka finansowego.

13. Ryzyko związane z podejmowaniem strategicznych decyzji finansowych.

Instytucja powinna posiadać jasno zdefiniowaną strategię działalności rynkowej, w tym strategie dla poszczególnych linii biznesowych oraz - korespondującą z daną strategią -politykę zarządzania ryzykiem. Strategia działalności instytucji wyznacza zakres i podejście firmy do danego rodzaju działalności rynkowej. Jasno i kompleksowo zdefiniowana, pozwala na identyfikację głównych ryzyk, z jakimi może się zetknąć firma w trakcie jej realizacji. Ustanowienie właściwych mechanizmów pomiaru, kontroli i zabezpieczania ryzyka może często stanowić o realności realizacji pożądanej strategii biznesowej. Nadto sama strategia działania instytucji winna uwzględniać jej podejście do zarządzania ryzykiem oraz określać skłonność i możliwości firmy do podejmowania ryzyka.

Zagadnienia zarządzania ryzykiem muszą być traktowane na równi ze strategicznymi, rynkowymi celami działalności instytucji, bowiem realizacja tych ostatnich zależy często od skuteczności przyjętych rozwiązań w obszarze zarządzania ryzykiem. Skuteczność rozwiązań przyjętych w obszarze zarządzania ryzykiem w znacznym stopniu zależy od wagi, jaką kierownictwo przykłada do samego procesu zarządzania ryzykiem oraz wyników płynących z oceny ryzyka. W bieżącej działalności kierownictwa, szczególnie w bankach, ryzyko powinno być przedmiotem szczególnej uwagi praktycznie w każdym aspekcie działalności operacyjnej, zaś informacje o wielkości ryzyka - nieodłącznym elementem bieżącego procesu decyzyjnego. Dezawuacja istotności zarządzania ryzykiem może wynikać często z jego traktowania jako wąsko pojętego, regulacyjnego wymogu nadzorcy i „ jedynej odpowiedzialności określonej komórki” oraz braku właściwego zaangażowania najwyższego kierownictwa firmy w zarządzanie ryzykiem.

Ekonomiści zwracają uwagę na to, że zdarzenia katastroficzne przysłaniają widok na kosztowne acz nie tak dramatyczne zdarzenia, które stają się plagą większości firm i są sygnałem niedostatków techniki i praktyki zarządzania ryzykiem.

Doświadczenia ostatnich lat wskazują, że ryzyko operacyjne w kategoriach kapitału kosztuje więcej niż sądzono - ostatnie szacunki mówią o co najmniej 25%. Wartość ta rośnie w związku z pojawieniem się modelu biznesowego zwanego Nową Ekonomią - bankowości internetowej, handlu elektronicznego oraz przekazywania obsługi funkcji bankowych na zewnątrz (outsourcing).Stąd zacieśnianie wymagań stawianych przez nadzór bankowy, co znalazło swój wyraz w określeniu nowych wymagań kapitałowych, powiązanych ściśle z zarządzaniem ryzykiem kredytowym, rynkowym i operacyjnym. Żeby było trudniej, system ten dotyczy nie tylko sektora finansowego. Poprzez stawianie wymagań bankom stawiać się będzie również wymagania firmom, które z usług tego sektora korzystają. Służyć temu ma system skoringowy do oceny firm, prowadzony przez wyspecjalizowane instytucje. Premiowani będą ci, którzy wprowadzą i udowodnią skuteczność systemów zarządzania ryzykami i będą posiadać niezależną komórkę audytu wewnętrznego. W działaniu komórek audytu wewnętrznego są elementy specyficzne ze względu na sektor, w którym działa dana firma. Oczywiście przed sektorem finansowym stawiane są najwyższe wymagania. Niemniej podstawowe zasady działania audytu wewnętrznego są wspólne i ściśle określone. Bazę informacji o tym czym jest audyt wewnętrzny, jakie są jego cele, kompetencje i obowiązki stanowią "Standardy Profesjonalnej Praktyki Audytu Wewnętrznego", Instytutu Audytorów Wewnętrznych oraz "Raport Turnbulla". Dla sektora bankowego źródłem informacji są również rekomendacje Komitetu Bazylejskiego. 

---