Bajka i baśń w pracy z dzieckiem.

Opracowała:

mgr Agnieszka Puk

Poznań 2006

	SPIS TREŚCI
	WSTĘP ................................................................................................................	3
	CECHY GATUNKOWE BAJKI I BAŚNI .........................................................	4
	ROLA BAJKI I BAŚNI W ROZWOJU DZIECKA ..........................................	6
	BAJKA I BAŚŃ JAKO NARZĘDZIE WYCHOWAWCZE .............................	11
	ATRAKCYJNOŚĆ BAJKI I BAŚNI ..................................................................	11
	ZADANIA NAUCZYCIELA ..............................................................................	12
	WYKORZYSTANIE BAJKI I BAŚNI W PRACY Z DZIECKIEM .................	14
	PODSUMOWANIE ............................................................................................	15
	BIBLIOGRAFIA .................................................................................................	16
	ANEKSY .............................................................................................................	18
	- W MAGICZNYM ŚWIECIE BAŚNI ...............................................................	18
	- OBROŃCA DISNEYLANDII ..........................................................................	26

„Bajki zostaną dopóty,

dopóki nie zabraknie

na świecie dzieci oraz

ludzi wrażliwych na piękno”.

Ignacy Matuszewski

Wstęp

„Dawno, dawno temu, za siedmioma górami, za siedmioma lasami...” - kto z nas nie pamięta tych słów, po których ze zniecierpliwieniem wyczekiwał dalszej części fascynującej opowieści płynącej z ust rodzica, czy tez nauczycielki, którzy to z wielkim zaangażowaniem wprowadzali nas w niezwykły, magiczny i tajemniczy świat fantazji i marzeń.

Bajki i baśnie kojarzone są z dziećmi, gdyż powszechnie wiadomo, iż na tym etapie rozwoju mały człowiek poznaje świat rzeczywisty przez pryzmat świata fantazji, stworzonego z myślą o nim, jego potrzebach i możliwościach - jednak tak naprawdę bajki towarzyszą nam przez całe życie.

Wielu pisarzy, szczególnie w epoce Oświecenia, tworzyło bajki kierowane do dorosłych czytelników. Były one komentarzem między innymi do danej sytuacji politycznej, głosem rozsądku czy wreszcie satyrą na ludzkie zachowania (...). Patrząc na wciąż rosnącą popularność powieści z gatunku fantasy, nasuwa się wniosek, że dorośli także chętnie sięgają po baśnie, wracając do okresu niefrasobliwej beztroski, jaka towarzyszyła latom wczesnego dzieciństwa.

Baśń łączy w sobie elementy świata realnego i fikcyjnego, tworząc poetycką wizje. Antropomorfizacja zjawisk i personifikacja sprawiają, że świat kreowany w baśniach jest bliski dorosłym i dzieciom.

Baśnie pozwalają oderwać się od szarej, często brutalnej rzeczywistości, choć na chwilę zapomnieć o problemach i to właśnie najprawdopodobniej dlatego cieszą się tak dużą popularnością zarówno wśród dzieci, jak i dorosłych.

Cechy gatunkowe bajki i baśni

Baśń, jak pisze Wanda Krzemińska, to najstarszy gatunek literacki w historii kultury. Kształtowała się ona równocześnie z mitem, tłumaczącym groźne zjawiska przyrody, i pieśnią obrzędową. Wrosła w nasze wyobrażenie o dzieciństwie, pozwalała uciekać myślami w inny, lepszy świat.

Bajka to podstawowy gatunek ustnej twórczości ludowej, alegoryczna przypowieść, często z życia zwierząt, o charakterze satyryczno - dydaktycznym. Według Marii Molickiej baśń to jeden z podstawowych gatunków epickiej literatury ludowej, który „utrwala w fantastycznej formie ludowe poglądy na stosunki między ludzkie, przedstawia ideały dobra i sprawiedliwości oraz kryteria oceny ludzkich poczynań”.

Główne wartości baśni, jej urok i czar - tak silnie oddziaływujące na osobowość dziecka, tkwią w jej determinantach gatunkowych, do których zaliczyć można następujące myśli:

• najważniejszą cechą baśni jest świadome mieszanie prawdy z fantazją. Na kanwie fantastycznych wydarzeń ukazane są sprawy ludzkie, ziemskie. Świat irracjonalny, fantastyczny nakłada się tu harmonijnie na naszą rzeczywistość i demonstruje, jak zgodnie mogą obok siebie istnieć prawda i fikcja. Często granice między światem realnym a fantastycznym zacierają się.

• rzeczywistość literacka baśni osadzona jest jakby poza czasem i przestrzenią, jest wszędzie i nigdzie. Wejście w ów cudowny świat umożliwiają „stereotypowe początki”, które pełnią ważną funkcję przekroczenia bariery dzielącej rzeczywistość od baśniowego świata. Należą do nich: „za siedmioma górami...”, „pewnego razu...”, „dawno, dawno temu ...” czy „przed wielu, wielu laty ...”.

• elementem, który czyni baśń niezwykle interesującą jest przygoda bohatera baśniowego. Bohater musi pokonywać wiele trudności, przeszkód i cierpień, dlatego też jest często wyposażony w magiczne przedmioty, obdarzone czarodziejską mocą. na przykład latający dywan, czapkę niewidkę, kije samobije, siedmiomilowe byty itp. Ów bohater odznacza się nadnaturalnymi przymiotami ciała, umysłu i charakteru. Dokonuje czynów niemożliwych i jest pełen samozaparcia.

• bohaterów baśniowych możemy podzielić na realistycznych i fantastycznych. Wśród tych pierwszych znaleźliby się między innymi Jaś i Małgosia czy Kaj i Gerda. Postacie fantastyczne, obdarzone czarodziejską mocą, to na przykład: wróżki, syreny, krasnoludki, chochliki, trolle, elfy czy niezwykłe olbrzymy. Ich obecność w baśniach jest motorem cudownych wydarzeń, a chociaż różne odgrywają role, każda z nich wyznacza drogę prowadzącą ze świata realnego do fantastycznego.

• charakterystyczną cechą baśni jest jej podobieństwo w różnych pradawnych kulturach świata. (...) W baśniach zmieniają się nazwy osób działających, ich cechy, status społeczny, ale nie zmieniają się ich działania, funkcje. Bohaterowie często czynią to samo, a nawet w tej samej kolejności. Najważniejsza jest więc w baśni fabuła, w której powtarzają się te same schematy fabularne. Ludowy, ustny rodowód baśni spowodował, że istnieją różne warianty tej samej fabuły (...).

• żywa akcja, której wszystko jest podporządkowane, to kolejna domena baśni. Baśń nie zatrzymuje się na żadnym szczególe, jest samą akcją, zmierza prosto do celu. Postacie baśniowe odznaczają się często znacznym dynamizmem, czego następstwem są ciągłe zmiany w ich sytuacji życiowej. Aktywność i wręcz nieprawdopodobna przedsiębiorczość jest immanentną cechą bohatera baśniowego.

• styl baśni należy także do stałych cech gatunkowych tego utworu. Stosowana jest tu zasada kontrastu. Wszystko zarysowane jest ostrymi, mocno odbijającymi od tła liniami. Postacie, zdarzenia traktowane są w dużym skrócie, głównie poprzez metaforę. Stąd też postacie baśniowe są albo dobre, albo złe, albo piękne, albo brzydkie, albo biedne, albo bogate - jednym słowem (...) białe i czarne charaktery. Postacie przeciętne w baśni nie istnieją.

• baśnie mówią o współżyciu człowieka z przyrodą, dlatego tak wielu jest w baśniach bohaterów zwierzęcych. Zwierzęta występują w dwojakiej formie: jako ludzie zaczarowani w zwierzęce postacie i jako przyjaciele oraz pomocnicy człowieka. Inne elementy przyrody występujące w baśniach i mające duże znaczenie to: lasy, jeziora, góry, łąki, będące często tłem, na którym tak chętnie twórcy baśni pozwalali rozgrywać się fantastycznym wydarzeniom. Przyroda w baśni stwarza obraz i nastrój, pomaga uplastycznić miejsce akcji. Ponadto często siły przyrody (gwiazdy, wiatr, ogień itp.) są obdarzone uczuciem i świadomością, są przyjaciółmi i doradcami człowieka.

• myślą przewodnią baśni jest zwycięstwo dobra nad złem. Baśń jest optymistyczna, raduje dobrym zakończeniem. Zakończenie baśni często wyrażone jest humorystycznymi zwrotami typu: "i ja tam byłem, miód i wino piłem" lub "dwie dziurki w nosie i skończyło się".

Rola bajki i baśni w rozwoju dziecka

Bajka z natury swego gatunku odpowiada ideałom i tendencjom estetycznym literatury. Należy do literatury dydaktycznej. Łączy „pożytek z zabawą”. Wyraża rozmaite prawdy o świecie i człowieku w taki sposób, że zmusza do ich przemyślenia. (...) Bajka uczy i wychowuje, a mądrość wysnuta z niej ma przyczynić się do ulepszenia stosunków międzyludzkich.

W okresie dzieciństwa młody człowiek „podlega socjalizacji i wychowaniu, nie tylko w kręgu własnej rodziny, ale również w szerszych grupach społecznych - przedszkolnych i szkolnych, Poznaje świat za pomocą operacji konkretnych, posługuje się myśleniem magicznym, szuka prostych związków przyczynowo - skutkowych. Bajki wprowadzają dzieci w świat roślin zwierząt oraz ludzi, z ich typowymi cechami i przywarami. Poznaje wzorce osobowe, prototypowe postacie dobra i zła. Zaczyna postrzegać ludzkie zachowania oraz ich konsekwencje. Dowiaduje się, jakie wartości są cenione poprzez jednoznaczne pokazanie kogo i za co spotyka nagroda lub kara. Poznaje abstrakcyjne pojęcia takie jak: dobro, zło, sprawiedliwość, miłość przyjaźń i wiele innych. Uczy się wrażliwości, zachowań prospołecznych oraz empatii dzięki przeżywaniu wydarzeń wraz z bohaterami. Wchodzi w sferę dziedzictwa kulturowego, zapoznając się z symbolami i metaforami, by odtąd kojarzyć lisa ze sprytem i przebiegłością, a zatrute jabłko z wyrazem fałszu i zazdrości. Ponadto w bajkach jasno i wyraźnie przedstawione są postacie męskie i żeńskie, dzięki czemu dziecko uczy się przypisanych im ról społecznych, odkrywając także swoje miejsce w społecznym systemie. Dzięki bajkom także poznaje język literacki, zapoznając się z jego bogactwem i nabywając umiejętności poprawnego wysławiania się”.

Najogólniej można powiedzieć, że baśń wprowadza dziecko w sposób adekwatny do jego rozwoju psychologicznego, w tradycje kultury współczesnej, rodzimej i obcej. Pozwala ona poznać źródła literatury. Podaje prawdy filozoficzne i moralne w sposób dostępny dla umysłu dziecka.

Baśnie są również istotnym elementem kultury duchowej społeczeństw, odzwierciedlają one w fantastycznej formie istotne doświadczenia pokoleń, są nosicielami ludowej mądrości. Pełnią więc funkcję transmisji kulturowej w dziedzinie doświadczeń ludzkości, będącej ważnym elementem zapewnienia kulturowej ciągłości psychologicznej społeczeństw. Stanowią - jak pisze Maria Signorelli - Volpicelli - ową nić, która łączy nasze dzieci z dziećmi wszystkich czasów; odpowiadają ich potrzebom, jak odpowiadały potrzebom minionych pokoleń.

Bajka przyczynia się do formowania i umacniania tożsamości kulturowej młodego człowieka. Ta ostatnia stanowi z kolei ważny element formowania się autokoncepcji jednostki. „Rosenberg twierdzi, iż podlega ona wpływom oraz odzwierciedla miejsce człowieka w rzeczywistości społecznej. To, co osoba czuje i myśli o samej sobie, jest w bardzo wysokim stopniu związane z warunkami kultury, w której dorastała. To konteksty społeczne, niosące w sobie elementy porządku społecznego i kultury, wpływają na kształtowanie się kompetencji jednostki do życia w danym społeczeństwie lub - szerzej - kulturze”.

Baśń w sposób obrazowy i atrakcyjny ukazuje modele zachowań ludzkich. Zaspokaja naturalne zapotrzebowanie na konkretne wzorce osobowe. Działając na zasadzie kompensacji urzeczywistnia niezaspokojone marzenia ludzkie, mówi o spełnieniu pragnień, o pokonaniu nieszlachetnych rywali, o niszczeniu wrogów.

Baśnie (...) mają wiele wartości wychowawczych. Ich (...) rolą jest rozwijanie fantazji i wyobraźni. Śledząc bieg baśniowej akcji, przygody postaci stworzonych artyzmem autora, czytelnik uczy się sam tworzyć fantastyczne sytuacje i zdarzenia, uczy się, że nie wszystko, co w danej chwili istnieje, musi istnieć zawsze, że wyobraźnia człowieka może wszystko zmienić. (...) Baśnie uczą też „niedosłownego” podejścia do literatury, zrozumienia, że nie musi ona być wyłącznie realistyczna, że równie ciekawy jak rzeczywisty może być świat czystej wyobraźni, i że w ten sposób wiele autentycznych problemów ukazuje się lepiej i głębiej niż przez ich realistyczny opis. Zrozumienie takiego widzenia świata stanowi przygotowanie do przyszłego odbioru współczesnej literatury i sztuki.

Stefan Szuman uważa, że baśń nie tylko pobudza wyobraźnię, lecz także kształci i ćwiczy mechanizmy wyobrażeniowe, uczy ujmować myślowo i wyobrażeniowo całość zdarzeń życiowych, zdawać sobie sprawę z ich przebiegu, wiązać w myśli poszczególne fakty i podporządkowywać je głównej myśli przewodniej.

W baśniach dzieci poszukują nowych doświadczeń, dzięki którym mogłyby lepiej zrozumieć i opanować otwierający się dla nich świat społeczny i świat przeżyć ludzkich.
Baśń jest więc najlepszym towarzyszem dziecka, przyjacielem, który wprowadza je w złożoność świata w następnych okresach - dorastania i dojrzałości.

Baśnie odgrywają ogromną rolę w wychowaniu moralnym dziecka. Nigdzie bowiem -  jak pisze Irena Słońska - „tak dobitnie nie jest postawiony problem dobra i zła. Dobroć, pracowitość, odwaga a obok tego chciwość, skąpstwo, tchórzostwo, lenistwo, przedstawione w dramatycznej akcji, wzruszają dziecko i każą mu stanąć po stronie pozytywnych wartości moralnych”. Baśń dostarcza dziecku wzorców moralnego postępowania i życia w zgodzie z ideałami moralnymi i z samym sobą. Poznawanie baśni sprzyja, więc rozwojowi orientacji w samym sobie i we własnych przeżyciach. Rozwija się przede wszystkim samoorientacja, będąca fundamentem zdolności do samokontroli, do kierowania własnym postępowaniem, do oceny własnego i cudzego postępowania.

Baśnie pomagają dziecku w odkrywaniu własnej tożsamości i własnego powołania, wskazują zarazem, jakich potrzebuje ono doświadczeń, aby rozwinąć swój charakter. Tego rodzaju oddziaływania nie wykazuje żaden inny gatunek literacki. Baśnie dają do zrozumienia, że pomyślne, pełne satysfakcji życie dostępne jest każdemu, mimo życiowych przeciwności - lecz jedynie wówczas, gdy nie ucieka się przed pełnymi niebezpieczeństw życiowymi zmaganiami, bo tylko one potrafią odkrywać nasze prawdziwe „ja”. Opowieści te przekazują dziecku obietnicę, że jeśli zdobędzie się na odwagę, aby tego rodzaju poszukiwania - pełne trwóg i prób - podjąć, wesprą go dobre moce i odniesie zwycięstwo. Przynoszą one również przestrogę, że kto jest zbyt lękliwy czy małego serca, by dla odnalezienia siebie narazić się na niebezpieczeństwo, ten będzie wiódł egzystencję jałową - o ile nie spotka go jeszcze gorszy los.

Bajki odgrywają istotną rolę w rozwoju emocjonalnym dzieci. W baśniowe przygody wplecione są różne życiowe sytuacje. Dziecko przeważnie utożsamia się z postacią głównego bohatera; towarzyszy mu w wędrówce, razem z nim przeżywa radość, strach, smutek czy ból, nawiązuje przyjaźnie, stawi czoła wrogom, podejmuje wyzwania, odpoczywa i bawi się. Dzięki tej identyfikacji zapoznaje się z całą gamę emocji, uczuć i postaw. Uczy się zachowań społecznie akceptowanych oraz tych, które są potępiane, form ekspresji emocji, sposobów reagowania w trudnych sytuacjach oraz zaspokajania różnych potrzeb.

Bajki kreują niezwykły świat. Z ich pomocą dziecko uczy się reguł, jakie rządzą rzeczywistością, i wzorów zachowań. Przede wszystkim jednak bajki rozbudzają dziecko wewnętrznie i dostarczają mu wiele radości. Bajki umożliwiają utożsamiania się z bohaterem, przeżywanie coraz to nowych przygód i emocji. W bajkowym świecie rządzą reguły dobra i ono zawsze zwycięża. Szczęśliwe zakończenie daje dziecku, które już poczuło się bohaterem albo uczestnikiem zdarzeń, przyjemne uczucie sukcesu.

Baśnie kształcą także inteligencję. Ich swoista logika sprzyja rozwojowi myślenia, ucząc przewidywać i wyciągać wnioski na podstawie przesłanek, jakie stwarza działanie postaci baśniowych i łatwe do zaobserwowania konsekwencje tego działania.

Słuchanie bajek ze zrozumieniem wymaga umiejętności śledzenia opowiadania narratora, wiązanie poszczególnych zdarzeń w pewne sensowne całości, przewidywanie ich następstw. Sprzyja więc rozwojowi uwagi, która jest podstawą wszelkiej psychicznej koncentracji, bardzo ważnej szczególnie w procesie uczenia się dziecka. Treści słuchanych i oglądanych bajek stanowią dla dziecka przedmiot dalszego wewnętrznego opracowania i wzbudzania niezwykłych często przeżyć, które ono dla siebie wielokrotnie odtwarza. Te zwielokrotnione przeżycia, jakich dziecko dokonuje w kontekście literaturą bajkową, wywierają często decydujący wpływ na kształtowanie się jego postaw, modelowanie dalszych przeżyć uczuciowych, ustosunkowanie się do świata przyrody i innych ludzi. Tworzą obraz stosunków między ludzkich.

Bajka jest utworem, który rozwija i kształtuje osobowość dziecka. Przez pryzmat bajki poznaje ono świat, przenosi się w inne środowisko i okresy historyczne. Zaznajamia się z celami, do których dąży człowiek, poznaje sens egzystencji. Uczy się wzorów postępowania, poznaje normy moralne i zachowania, które są oczekiwane i nagradzane. Bajki ukazując jakaś część rzeczywistości, zachęcają do jej poznawania. Jednym z ważniejszych zadań bajki jest rozwijanie wyobraźni, kojarząc ją z faktami i zdarzeniami, krajobrazami itp., lecz inspirowane przez bajki tworzy nowe historyjki, zmienia bądź wzbogaca ich treść, by w końcu wymyślać całkiem własne utwory. Dziecko uczy się nie tylko rozumieć rzeczywistość, ale także nabiera umiejętności jej zmieniania. Te nabyte kompetencje sprawdza w rzeczywistości realnej, usiłując zmienić bieg wydarzeń, Uczy się odróżniać fikcję od rzeczywistości. Poprzez bajkę dziecko kreuje samo siebie, upodabnia się do bohatera, przyjmuje jego wzorce moralne, sposoby myślenia i działania. Podziwia bohatera bajkowego, chce być takie jak on - odważne, piękne, dobre, skuteczne. Dziecko odkrywa własną tożsamość: kim jest i kim pragnie być.

Wśród wielu zasług bajek i baśni nie należy pomijać jeszcze jednego niezwykle istotnego zadania, jakie spełnia owy gatunek literacki. „Małe dziecko słucha otoczenia i w ten sposób uczy się mówić. Człowiek rodzi się z predyspozycja do mówienia, ale nie posiada umiejętności wypowiadania się”. „Predyspozycja ta to jak gdyby nie zapisana karta w mózgu niemowlęcia, którą otoczenie musi wypełnić. Jak to uczyni, tak mówić będzie dziecko.” „Badanie pierwszych etapów rozwoju mowy dziecka - od pierwszych prób porozumiewania się aż do nabycia właściwej struktury gramatycznej języka ojczystego - wykazuje, że rozwój ten jest związany ze stopniowym rozwojem naśladownictwa, analizy i rozumienia stosunków rzeczywistości.” Ważnym czynnikiem w rozwoju mowy jest także poziom umysłowy dziecka, ale także poziom kulturalny środowiska, w którym się wychowuje, zwłaszcza środowiska rodzinnego. Dlatego też tak istotną rolę pełnia tutaj bajki i baśnie stanowiące przecież część kultury otaczającej młodego człowieka.

Czytane, bądź opowiadane dzieciom nie tylko kształtują rozwój moralny dziecka, pozytywnie wpływają na jego rozwój emocjonalny, ale także rozwijają spostrzegawczość słuchową, uczą dziecko słuchania, pozwalają dziecku osłuchać się z mową, wzbogacają jego zasób słownictwa, a to wszystko stanowi kolejny krok na drodze kształtowania kompetencji językowej dziecka - niezwykle istotnej wiedzy, która pozwala rozumieć i wytwarzać poprawne zdania w danym języku. Następnym krokiem na tej „długiej ścieżce” będzie zachęcanie dzieci do własnej twórczości słownej poprzez próby tworzenia swobodnych kilkuzdaniowych wypowiedzi, bajek, bądź baśni. Dalej pozostaje tylko wzbudzanie i rozwijanie zainteresowań czytaniem, a stąd już tylko krok do nabycia - niezwykle ważnych umiejętności - umiejętności czytania i pisania...

Bajka i baśń jako narzędzie wychowawcze

Na pytanie w jaki sposób posługiwać się bajką, jako narzędziem wychowawczym, by uzyskać pożądane efekty edukacyjne z jak największą korzyścią dla dziecka odpowiedzi udziela psychologia edukacji.

Otóż znane są cztery sposoby edukacji czy socjalizacji. Są to: model laissez-faire, lepienia z gliny, model konfliktowy oraz najbardziej zalecany model wzajemności - dlatego też owy model pozwolę sobie omówić nieco szerzej. „W modelu wzajemności oddziaływanie wychowawcze za pomocą bajki jest (...) najefektywniejsze, ponieważ oboje uczestnicy interakcji są odpowiedzialni za dobór bajki. Nauczyciel mógłby (...) przygotować kilka opowiadań do wyboru o treściach adekwatnych do danego etapu socjalizacji wychowanka, natomiast dziecko mogłoby z tego zakresu wybrać coś, co odpowiada jego aktualnemu nastrojowi i potrzebom.

W ten sposób zarówno opiekun miałby wpływ na przekazywanie wychowankowi treści zawierających elementy dydaktyczne, jak również dziecko mogłoby kształtować swoją edukację według własnego wewnętrznego programu. Ponadto wybierając daną bajkę, dziecko pokazuje nauczycielowi, co jest dla niego ważne. Refleksyjny nauczyciel zauważy to i odpowiadając na potrzeby dziecka, pozwoli mu na tworzenie swobodnych fantazji. Bajka w tym przypadku będzie przedmiotem wspólnej zabawy i będzie służyć nawiązywaniu kontaktu między dzieckiem a dorosłym. To stworzy dogodne warunki do przekazania treści merytorycznych, ćwiczenia pożądanych zachowań i postaw oraz zaszczepiania oczekiwanych wartości w formie wesołej i bezpiecznej”.

Atrakcyjność bajki i baśni

Baśń to utwór, który od wieków nie traci na popularności. Niezależnie od epoki, prądu literackiego czy mody bywa ona wciąż czytana i opowiadana. Jest jednym z tych gatunków prozy ustnej, z którym zetknął się chyba każdy człowiek w dzieciństwie.

Bajka żyje dzięki naszym pragnieniom i naszym radościom oraz naszym wyobrażeniom o świecie wolności, w których spełniają się nasze słuszne życzenia, wszystkie nasze wymagania moralne i społeczne. Istotnym składnikiem bajki oraz baśni jest ich optymizm. Pozytywni bohaterowie zawsze odnoszą zwycięstwo, zaś akcja rozwija się w pożądanym przez czytelnika kierunku.

Bajka i baśń spełniają niejako rolę psychoterapeutyczną, pomagają bowiem odnaleźć w wyimaginowanym świecie swoiste antidotum na to wszystko, co w społecznej czy rodzinnej rzeczywistości budzi protest i staje się źródłem udręki. .

Atrakcyjność bajek i baśni polega na zaspokojeniu potrzeb duchowych osobowości dziecka. Kontakt z tym rodzajem literatury zapewnia dzieciom równowagę moralną i zaspakaja stan silnego zapotrzebowania na idealne wzorce osobowe i wzory postępowania. Bajki i baśnie maja ogromny wpływ na moralny rozwój dziecka, nigdzie bowiem tak wyraźnie nie jest przedstawiony problem dobra i zła. Dobroć, pracowitość, odwaga, a obok tego chciwość, skąpstwo, tchórzliwość i lenistwo przedstawione w dramatycznej akcji, wzruszającą dziecko do głębi i każą mu stanąć po stronie pozytywnych wartości, których piękno bajka i baśń wskazuje. Bajka i baśń czynią dziecko lepszym, bogatszym wewnętrznie, sprawiają również, że pragnie ono, aby na świecie triumfowało dobro.

Wśród wartości ideowych, które bajka i baśń niosą, należy podkreślić kształtowanie uczuć społecznych, szacunek dla człowieka, dla jego człowieczeństwa. W wielu utworach napiętnowana jest chciwość, egoizm, a cech tych przecież w dzisiejszym świecie nie brakuje.

Bohater bajki i baśni nie jest nigdy pozostawiony samemu sobie, w trudnych sytuacjach, pomagają mu siły przyrody i zwierzęta. Człowieka i siły przyrody łączą silne więzy sympatii i pomoc. Bohaterowie są zazwyczaj sprzymierzeńcami zwierząt, nie przechodzą obojętnie obok ich cierpienia.

Bajka i baśń są lekarstwem na zło, uczą dziecko zaufania do drugiego człowieka i pozostawiają w ścisłym związku z jego marzeniami, niepokojami i nadziejami. Zapewne właśnie dlatego na nasze pytanie skierowane do dziecka - "Czy chcesz posłuchać bajki?" zawsze usłyszymy tę samą odpowiedź - "Tak".

Zadania nauczyciela

Zauważalny wpływ bajek na rozwój dziecka można zaobserwować od najwcześniejszych lat jego życia. Jednak w tym pierwszym okresie istotna rolę, oprócz samej treści opowieści pełni również obecność opiekuna, jego bliskość, kontakt fizyczny, ton głosu i cała złożoność sytuacji, która towarzyszy opowiadaniu.

Wiek przedszkolny - to okres, w którym dziecko uzyskuje „gotowość do czytania” (...). Ta gotowość będzie się wyrażała w pragnieniu kontaktu z książką - jako ze źródłem przyjemnych doznań - oraz w dążeniu do opanowania sztuki czytania.

Obudzić więc „głód książki” jest właśnie zadaniem wychowawcy w stosunku do dziecka będącego u progu szkoły.

Dostarczenie dzieciom odpowiednich książek - to kolejne zadanie dla wychowawcy. Wychowanek powinien mieć możliwość wybrania sobie książki, wzięcia jej do ręki, obejrzenia obrazków, powiedzenia coś o nich koledze, wychowawczyni - dlatego tak istotne są w przedszkolu istniejące kąciki książek.

Warto poświęcić czas na osobiste czytanie dzieciom bajek. Te odtwarzane z taśmy magnetofonowej, co prawda przekazują istotne z punktu widzenia rozwoju socjalizacji treści, ale ograniczony zostaje korzystny wpływ epizodu wspólnego zaangażowania, w który można wejść tylko żywym partnerem. Przy czym Bruno Bettelheim zauważa, iż „baśnie mogą oddziaływać w pełni - przynosić pociechę i przekazywać znaczenia symboliczne, zwłaszcza międzyludzkie - kiedy są dziecku opowiadane, a nie czytane. Jeżeli zaś opowieści czytamy, winno temu towarzyszyć emocjonalne zaangażowanie w sens danej historii i w reakcje dziecka, wyczucie, co może ona dla niego znaczyć. Lepiej opowiadać baśnie niż czytać, bo opowiadanie daje większą swobodę w uwzględnianiu reakcji dziecka”.

Przeżywanie treści utworu ułatwia dziecku dorosły odpowiednią formą żywego słowa. Wyraziste żywe słowo pozwala kreślić przed oczami słuchacza obraz treści, obraz przeżyć autora i odtwórcy. Żywe słowo różni się od słowa pisanego zastosowaniem głosu; bez użycia głosu nie może być żywego słowa. Zmiany głosu tworzą formę dźwiękową mowy.

Żywe słowo nawiązuje i kształtuje kontakt dziecka z utworem literackim, zwłaszcza wtedy, gdy słuchacz nie umie jeszcze sam czytać i pisać. Wychowawca jest „aparatem”, który dokonuje analizy treści i przekazuje ją słuchaczowi.

Pobudzenie działalności dziecka utworem literackim ma wyraz również w zajęciach artystyczno - technicznych małego słuchacza. Pod wpływem baśni, wiersza, realistycznego opowiadania dziecko często rysuje, maluje, lepi, wykonuje przedmioty z różnorodnego materiału (...), stroje i akcesoria potrzebne do inscenizacji. W pracach tych nie zawsze przedstawia się treść utworu, najczęściej wyraża się w nich swój uczuciowy stosunek do bohaterów i myśli przewodniej; wyobraźnia słuchacza odgrywa tu większa rolę niż spostrzeżenia związane z treścią obrazów literackich.

Nauczyciel - wychowawca powinien przy tym wszystkim pamiętać, iż jeśli opowieść ma naprawdę przykuć uwagę dziecka, musi je zabawić i obudzić w nim ciekawość. Jeśli jednak ma wzbogacić jego życie, musi pobudzić wyobraźnię, pomóc dziecku w rozwijaniu inteligencji i podporządkowaniu uczuć, musi mieć związek z jego lękami i dążeniami oraz umożliwić mu pełne poznanie własnych trudności, a zarazem podać sposoby rozwiązania nękających go problemów. Między innymi z tych i wielu innych powodów żadna lektura dziecięca (poza nielicznymi wyjątkami) nie może się równać z bajką oraz z baśnią.

Wykorzystywanie bajki i baśni w pracy z dzieckiem

Bajka i jej treść są dosyć wdzięcznym tworzywem wykorzystywanym w pracy z dziećmi - dlatego też nauczyciele chętnie podejmują w swojej pracy tematykę związaną z bajkami i baśniami. Bajki można najzwyklej w świecie dzieciom opowiadać, czytać. Dzieci mogą do nich tworzyć ilustracje, mogą próbować je inscenizować, na podstawie ilustracji dzieci same mogą tworzyć bajki... I choć termin bajka uzyskał w dzisiejszych czasach szersze znaczenie niż niegdyś - mamy obecnie do czynienia z bajkami w telewizji, bajkami w formie komiksów, czy wreszcie z bajkami terapeutycznymi - to popularność tego gatunku wciąż nie maleje.

Ostatnimi czasy półki w księgarniach - podobnie jak internet - przepełnione są publikacjami dotyczącymi bajki (w różnej postaci) i jej pozytywnego oddziaływania na osobowość dziecka. W aneksach do tejże pracy pozwolę sobie przedstawić dwa wybrane przeze mnie programy autorskie wykorzystujące bajki w pracy z dziećmi. Wykorzystując owe programy w swojej pracy przekonałam się o niezwykle istotnym wpływie bajki na młodego człowieka oraz o potrzebie konstruowania podobnych programów.

Program moim zdaniem warty zauważenia to program „W magicznym świecie baśni”. Autorką tego projektu jest nauczyciel przedszkola - Pani Dorota Sękowska. Program ów wykorzystuje bajki i baśnie w tradycyjnej formie, by pomóc dzieciom poznać samych siebie oraz otaczający je świat, kształtować prospołeczne zachowania, nauczyć samodzielności, wykształcić umiejętność współpracy w grupie itp.

Drugi z załączonych do pracy projektów - to projekt „Obrońca Disneylandii”.
Opracowanie, którego jestem autorką skierowany jest dla najmłodszej - szkolnej i przedszkolnej grupy wiekowej. To program, który przez zabawę uczy obowiązkowości, pilności, systematyczności, odwagi, pozwala poznać dzieciom otaczający świat, wyrabia pozytywne zachowania wobec rówieśników oraz dorosłych dzięki nawiązaniu do treści bajek - jednak nie tekstów literackich, ale bajek telewizyjnych powszechnie znanych dzieciom. Zdaję sobie sprawę z różnic w oddziaływaniu na dziecko bajki czytanej i bajki oglądanej - jednak zauważyć należy, iż program „Obrońca Disneylandii” nie wykorzystuje obrazu telewizyjnego podczas jego realizacji. Program opiera się jedynie na treści owych bajek - wykorzystuje ich bohaterów, by poznać pozytywne zachowania, wzbudzić w dzieciach empatię oraz pobudzić zachowania prospołeczne.

Program ten został początkowo opracowany, by móc przeprowadzić go pilotażowo w gromadach zuchowych województwa śląskiego (dlatego też opisane zostały poszczególne spotkania oraz plan 14 dniowego wyjazdu wakacyjnego). Program spisany został w oparciu o podstawową wiedzę z zakresu pedagogiki oraz metodykę zuchową - stąd charakterystyczne dla niej formy pracy - jednak po odpowiednim przekształceniu, zajęcia z powodzeniem mogą zostać przeprowadzone również w grupach przedszkolnych oraz klasach początkowych szkoły podstawowej.

Podsumowanie

Bajka od wieków towarzyszy człowiekowi pod postacią mitu, legendy, podania ludowego czy wierszowanej opowiastki. Od wieków także oddziałuje na czytelnika, który początkowo sięgał po nią bez wiedzy z zakresu psychologii, bez świadomości jej zbawiennego wpływu na psychikę.

Baśnie są dziecku bliskie, nie tworzą sztucznej sytuacji, nie zmuszają do konkretnych działań, nakierowują tylko na odpowiednią drogę. Przekazywane ustnie czy na piśmie niosą czytelnikowi nadzieję i odsyłają do lepszej, bezbolesnej rzeczywistości.

Uważam, iż bajka stanowi bardzo ważne i skuteczne narzędzie edukacji oraz socjalizacji młodego człowieka. „Doceniając jej rolę w kształtowaniu osobowości dziecka, warto zadbać o jak najpełniejsze wykorzystanie możliwości, które niesie ten gatunek literacki. Dobrym sposobem na zwiększenia zaangażowania dzieci jest przedstawienie bajki w formie teatrzyku z nimi jako aktorami. Zwiększa się wówczas (...) siła oddziaływania utworu”.

Warto także rozwijać świadomość rodziców i pedagogów w obszarze problemów podejmowanych przez określone bajki. Dzięki temu będą mogli oni dobierać konkretne treści do konkretnych sytuacji: dostępne są zbory bajek dopasowanych do różnych trudnych sytuacji dziecka czy momentów rozwojowych.

Baśń uczy, bawi, wychowuje. Nie bójmy się zatem wykorzystywać baśni i bajek w naszej pracy wychowawczej, nie ociągajmy się i nie róbmy skwaszonej miny, gdy to nasze dzieci proszą nas o przeczytanie ich ulubionej bajki na dobranoc. Zróbmy wszystko, by propagować użyteczność bajek i dobroć z nich płynącą.

Pamiętajmy jednak, iż niezwykle istotne jest dobieranie odpowiednich treści do wieku dzieci. Na naszym rynku ukazuje się coraz więcej publikacji zawierających treści agresywne, wręcz wulgarne, choć ich okładki „na pierwszy rzut oka” zachwycają.

Pamiętajmy o tym, iż bajka w telewizji i bajka czytana to nie zupełnie to samo i pierwsza nie zastąpi drugiej. Zaś co najważniejsze poświęcajmy czas naszym wychowankom, naszym dzieciom, wtedy korzyści edukacyjne wynikające z oddziaływania na dziecko bajką będą najefektywniejsze. Nic przecież nie zastąpi kontaktu z drugim człowiekiem.

A zatem, jak powiedział jeden z bajkowych bohaterów - Pan Kleks: „Nie lekceważcie bajek. Nie lekceważcie fantazji. Bez fantazji nie może powstać nic wielkiego!”

Bibliografia

1. Bettelheim B.: Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni. Tom 1, PIW, Warszawa 1985.

2. Brett D.: Bajki, które leczą. Część 1 i 2, GWP, Gdańsk 2005.

3. Krzemińska W.: Literatura dla dzieci i młodzieży: zarys dziejów, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 1973.

4. Molicka M.: Bajki terapeutyczne, Media Rodzina, Poznań 1999.

5. Molicka M.: Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Media Rodzina, Poznań 2002.

6. Mystkowska H: Książka w wychowaniu przedszkolnym, PZWS, Warszawa 1965.

7. Parnowska - Kwiatkowska M., Topińska Z. (red.): Psychologia dziecka w wieku przedszkolnym, PZWS, Warszawa 1970.

8. Przecławska A. (red.): Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania, WSiP, Warszawa 1978.

9. Rocławski B.(red.): Opieka logopedyczna od poczęcia. Uniwersytet Gdański Glottispol, Gdańsk 1983.

10. Słońska I.: Dzieci i książki, PZWS, Warszawa 1959.

11. Wojnar I. (red.): Wychowanie przez sztukę, PZWS, Warszawa 1973.

12. Wortman S.: Baśń w literaturze i życiu dziecka, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 1958.

CZASOPISMA:

1. Capińska E.: Bajka stymuluje rozwój moralny dziecka. Edukacja i Dialog nr 7, 2003, s. 65 - 71.

2. Chojnowska - Czachór A.: Wpływ baśni na rozwój moralny dziecka. Wychowanie w Przedszkolu nr 1, 1991, s. 26 - 28.

3. Dyka F: Bajki w edukacji początkowej. Edukacja i Dialog nr 6, 1999, s. 62 - 65.

4. Dyka F.: Wartości moralne bajek i ich miejsce w edukacji wczesnoszkolnej. Biblioteka w Szkole nr 3, 1999, s. 1 - 2.

5. Izdebska A.: Siła oddziaływania bajki. Edukacja i Dialog nr 7, 2004, s. 39 - 42.

6. Och K.: Baśniowe przygody uczą życia. Edukacja i Dialog nr 3, 2006, s. 62 - 65.

7. Och K.: Rola bajki w edukacji. Wychowanie w Przedszkolu nr 10, 2003, s. 18 - 21.

8. Sabat B.T.: Bajki a aktywność twórcza dziecka. Wychowawca nr 1, 2003, s. 18 - 19.

9. Ślusarek B.: Wartości edukacyjne baśni. Wychowanie w Przedszkolu nr 1, 2000, s. 19 - 21.

10. Wujek M.: Atmosfera cudowności...O baśni w wychowaniu i terapii. Życie Szkoły nr 1, 2003, s. 42 - 43.

PUBLIKACJE INTERNETOWE:

1. Różycka M.: Cele obcowania z baśnią w szkole podstawowej. Nauczycielskie Publikacje Edukacyjne http://www.zeszyt.pl

2. Pytka M.: Bajka, Bajkoterapia, Wychowanie. Pismo metodyczno - teoretyczne Opieka, Wychowanie, Terapia nr (52) 4/ 2002 http://www.kkwr.org.pl/owt/main

Och K.: Rola bajki w edukacji. Wychowanie w przedszkolu nr 10, 2003, s. 18.

Ibidem ..., s. 18.

Krzemińska W.: Literatura dla dzieci i młodzieży: zarys dziejów, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 1973.

Molicka M.: Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Media Rodzina, Poznań 2002, s. 134.

Różycka M.: Cele obcowania z baśnią w szkole podstawowej. Nauczycielskie Publikacje Edukacyjne http://www.zeszyt.pl

Dyka F.: Wartości moralne bajek i ich miejsce w edukacji wczesnoszkolnej. Biblioteka w szkole nr 3, 1999,

s. 1.

Och K.: Rola bajki w edukacji. Wychowanie w przedszkolu nr 10, 2003. s. 18 - 19.

Signorelli - Volpicelli M.: Wychowujące znaczenie teatru, [w:] Wojnar I. (red.): Wychowanie przez sztukę, PZWS, Warszawa 1973.

Izdebska A.: Siła oddziaływania bajki. Edukacja i dialog nr 7, 2004. s. 41.

Przybyszewska U.: Baśnie [w:] Przecławska A. (red.): Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania, WSiP, Warszawa 1978, s. 73 - 74.

Szuman s.: Wpływ bajki na psychikę dziecka, [w:] Parnowska - Kwiatkowska M., Topińska Z. (red.): Psychologia dziecka w wieku przedszkolnym, PZWS, Warszawa 1970.

Słońska I.: Dzieci książki, PZWS, Warszawa 1959, s. 78.

Bettelheim B.: Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni. Tom 1, PIW, Warszawa 1985,

s. 68.

Och K.: Rola bajki w edukacji. Wychowanie w przedszkolu nr 10, 2003. s. 19.

Molicka N.: Bajki terapeutyczne, Media Rodzina, Poznań 1999, s. 22.

Przybyszewska U.: Baśnie [w:] Przecławska A. (red.): Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania, WSiP, Warszawa 1978, s. 74.

Dyka F.: Wartości moralne bajek i ich miejsce w edukacji wczesnoszkolnej. Biblioteka w szkole nr 3, 1999,

s. 1.

Molicka N.: Bajki terapeutyczne, Media Rodzina, Poznań 1999, s. 24 - 25.

Kornas - Biela D.: Prenatalne uwarunkowania rozwoju mowy, [w:] Rocławski B.(red.): Opieka logopedyczna od poczęcia. Uniwersytet Gdański Glottispol, Gdańsk 1983.

Ibidem ...

Ibidem, s. 149.

Ibidem, s. 150.

Och K.: Baśniowe przygody uczą życia.. Edukacja i dialog nr 3, 2006. s. 63 - 64.

Mystkowska H: Książka w wychowaniu przedszkolnym, PZWS, Warszawa 1965, s. 42.

Izdebska A.: Siła oddziaływania bajki. Edukacja i dialog nr 7, 2004. s. 42.

Bettelheim B.: Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni. Tom 1, PIW, Warszawa 1985,

s. 277.

Mystkowska H: Książka w wychowaniu przedszkolnym, PZWS, Warszawa 1965, s. 48.

Ibidem ..., s. 50.

Mystkowska H: Książka w wychowaniu przedszkolnym, PZWS, Warszawa 1965, s. 57.

Program został dołączony do pracy za zgodą autorki.

Izdebska A.: Siła oddziaływania bajki. Edukacja i dialog nr 7, 2004. s. 42.

17

---