II. UPRAWIANIE SOCJOLOGII: METODY BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH

Wartość socjologii zależy nie tylko od teorii, jakie ona buduje w celu wyjaśnienia związków międzyludzkich, lecz także od sposobu, w jaki owe teorie przystają do tego, co rzeczywiście dzieje się na świecie. Innymi słowy, socjologia jako nauka jest zależna od badań empirycznych sprawdzających jej teorie. W tym rozdziale zbadamy logikę badań, a także proces ich przeprowadzania. Opiszemy różne metody badań, zwracając uwagę na niektóre podstawowe problemy związane z ich prowadzeniem.

LOGIKA BADAŃ

Wiedza socjologiczna zależy od naukowo zbieranych dowodów. Socjologowie zdobywają dowody za pomocą zbioru ogólnie aprobowanych reguł postępowania, zwanych metodologią. Metodologia nadaje kierunek badaniom i umożliwia innym zweryfikowanie ich rezultatów.

ZMIENNE

W rozdziale 1 zdefiniowano zmienną jako cechę lub charakterystykę, która zmienia się bądź przybiera różne wartości w różnych warunkach. Wiek, płeć i klasa społeczna są przykładami typowych zmiennych wykorzystywa­nych w badaniach socjologicznych.

ZMIENNE ZALEŻNE I NIEZALEŻNE

W prowadzonych badaniach niektóre zmienne wpływają na inne; nazywamy je zmiennymi niezależnymi. Zmienne, które poddawane są wpływom, określa się jako zmienne zależne. W badaniach wpływu pozycji w klasie społecznej na sposób wychowywania dzieci pozycja w klasie społecznej jest zmienną niezależną, natomiast sposób wychowywania dzieci zmienną zależną. Gdyby jednak prowadzono badania nad wpływem sposobu wychowywania dzieci na ich wyniki w szkole, sposób wychowywania byłby zmienną niezależną, a wyniki w szkole zmienną zależną. Sposób wychowywania dzieci jest zmienną zależną w pierwszym badaniu, a w drugim zmienną niezależną. Wynika z tego jasno, że szczególna cecha czy charakterystyka nie jest automatycznie zmienną zależną lub niezależną. Typ zmiennej zależy od roli, jaką odgrywa w specyficznym procesie badawczym. Celem tego procesu jest stwierdzenie, czy istnieje związek pomiędzy zmienną niezależną i zależną.

KORELACJA

Związek pomiędzy zmiennymi często ustala się przez zauważenie w nich obu zmiany, to znaczy stwierdzenie korelacji. Ustalenie korelacji jest pierwszym krokiem na drodze do stwierdzenia, czy jedna zmienna „powoduje" albo wpływa na drugą.

Korelacja pozytywna. Jeśli wartość jednej zmiennej rośnie (lub maleje) i jednocześnie rośnie (lub maleje) wartość drugiej, mówimy, że dwie zmienne są skorelowane pozytywnie. Socjologowie ustalili, na przykład, kore­lację pozytywną między pozycją w klasie społecznej a liczbą lat nauki: im wyższa klasa społeczna, tym większe prawdopodobieństwo dłuższego okresu edukacji.

Korelacja negatywna. Jeśli jednak wartość jednej zmiennej rośnie (lub maleje), a wartość drugiej maleje (lub rośnie), mówimy o korelacji negatywnej dwóch zmiennych. Na przykład: stwierdzono istnienie korelacji negatyw­nej między liczbą ludzi w danej grupie a liczbą osób, które zabierają w niej głos. Im większa grupa, tym bardziej komunikacja jest zdominowana przez mniejszą liczbę jednostek.

USTALANIE ZWIĄZKÓW PRZYCZYNOWO-SKUTKOWYCH

Korelacja dwóch zmiennych jest niezbędnym, ale niewystarczającym warunkiem, by stwierdzić, czy jedna zmienna „powoduje" inną. Oznacza to, że korelacja jest czynnikiem, ale niekoniecznie jedynym albo decydującym.

Korelacja pozorna. Często zdarza się, że związek między dwoma zmiennymi ma postać korelacji pozornej, czyli przypadkowej. Niekiedy ów przypadek zachodzi losowo. Zdarzenia takie można badać za pomocą teorii praw­dopodobieństwa, która jest podstawą analizy statystycznej badanych danych. Czasem przypadek powodowany jest przez korelację dwóch zmiennych z inną zmienną, co daje w rezultacie obserwowaną korelację. Na przykład: liczba ciężkich przestępstw jest skorelowana z porą roku. Cięższe przestępstwa popełniane są częściej latem niż zimą. Ponieważ latem na dworze przebywa więcej ludzi niż zimą, rośnie liczba społecznych interakcji, a przez to prawdopodobieństwo starć i przemocy. Lato samo w sobie nie wywołuje ciężkich przestępstw, ale prowadzi do ożywienia społecznych interakcji, które z kolei są istotnym elementem sprzyjającym przestępstwom.

Sposoby kontroli. Socjologowie zabezpieczają się przed przyjmowaniem związków pozornych, stosując różne sposoby kontroli, czyli różne techniki pomagające wyeliminować czynniki zakłócające związek między badanymi zmiennymi. Korzystanie z tych sposobów kontroli zwiększa pewność, że obserwowany związek jest rzeczywisty, a nie przypadkowy.

Aby stwierdzić istnienie związku przyczynowo-skutkowego między zmiennymi, należy określić trzy warunki: 1) dwie zmienne muszą być skorelowane; 2) zmienna niezależna musi poprzedzać w czasie zmienną zależną; 3) musi istnieć pewność, że nie istnieje trzecia zmienna związana z dwoma pierwszymi i powodująca korelację pozorną. Krótko mówiąc, sama korelacja nie wystarczy do ustalenia przyczynowości.

WZAJEMNY ZWIĄZEK TEORII

I BADAŃ

TEORIA KIERUJE BADANIAMI

Teoria i badania socjologiczne nie są odrębnymi obszarami, Każde z nich jest niezbędne, by powiodły się działania podejmowane bądź w jednym, bądź w drugim obszarze. Metody stosowane przez socjologów muszą być odpowiednie do teorii, jaką badają. Jeśli socjolog bada, w jaki sposób konflikty rodzinne mogą prowadzić do rozwodów, powinien wybrać metodologię, która pozwoli badanym osobom opisać ich rozumienie konfliktu i to, w jaki sposób doprowadził on do rozwodu. Dane, z jakich się korzysta, przeprowadzając np. spisy, są nieprzydatne w badaniach tego rodzaju.

Teoria nie tylko pomaga w wyborze metody. Wpływa także na wybór zmiennych, które badamy, i na oczekiwania dotyczące związków, jakie mogą istnieć między odpowiednimi zmiennymi. Kiedy Durkheim badał samobójstwo, jego teoria o związku między samobójstwem a integracją społeczną doprowadziła go do zdefiniowania, a następnie zbadania zmiennych wskazujących na różny stopień integracji społecznej. Nie mając teorii, badacz nie może dokonać mądrego wyboru wśród wielości zmiennych, które chce przestudiować, i metod, z których chce skorzystać.

BADANIA „SPRAWDZAJĄ" TEORIĘ

Teoria jest niezbędna do badań, ale teoria socjologiczna bez badań jest bezużyteczna. Związki między zmiennymi sugerowane przez teorię socjologiczną muszą zostać sprawdzone, jeśli chce się ustalić ich rzeczywiste istnienie. Przekonanie Durkheima o istnieniu związku między samobójstwem a integracją społeczną pozostałoby próżną spekulacją - ani lepszą, ani gorszą od innych wyjaśnień przyczyn popełniania samobójstw - gdyby nie poddano go testom badawczym.

Siła teorii socjologicznej polega więc na jej zdolności do określania związków między zmiennymi oraz na możliwości znalezienia dowodów na poparcie takich twierdzeń. Wyobraźnia socjologiczna i techniki badań socjologicznych są niezwykle istotne dla socjologa.

PROCES BADAWCZY

Czynności badawcze przebiegają najczęściej zgodnie z wzorem nakreślonym w tej części rozdziału. Choć kroki podejmowane w procesie badawczym niekoniecznie muszą zawsze przebiegać w taki sam sposób (natura specyficz­nego projektu zmusza niekiedy do odstępstw), opisany poniżej model może służyć jako ilustracja sposobu prowadzenia typowych badań.

ZDEFINIOWANIE PROBLEMU

Pierwszym krokiem podejmowanym w badaniach jest wybór właściwego problemu. Specyficzny cel badań może być istotną kwestią socjologiczną lub czymś, co szczególnie i osobiście interesuje badacza. Podstawa wyboru danego problemu jest mniej istotna niż jego staranne zdefiniowanie w sposób, który zapewni badanie naukowe w ujęciu socjologicznym.

PRZEGLĄD LITERATURY

Bardzo niewiele badań naukowych koncentruje się na czymś zupełnie nowym. Dlatego koniecznie należy się dowiedzieć, co już wiadomo na dany temat. Badacz rozpoczyna swoje studia od wizyty w bibliotece, gdzie szczególnie przydatne są komputerowe bazy danych i specjalistyczne indeksy badań, dzięki którym można znaleźć literaturę na wybrany temat. Przegląd literatury pomaga badaczowi uniknąć straty czasu, jaki byłby potrzebny na przeprowadzenie badań, które zrobiono już wcześniej; pozwala mu także ominąć ślepe zaułki spostrzeżone przez innych. Zapoznając się z literaturą, badacz może sformułować teoretyczną koncepcję problemu, która połączy ten problem z istniejącymi teoriami i badaniami socjologicznymi. Przegląd literatury bywa także pomocny w wyborze odpowiedniego podejścia metodologicznego.

FORMUŁOWANIE HIPOTEZ

Badaną kwestię należy sformułować w taki sposób, by można było uzyskać na nią odpowiedź, Najczęściej kwestia taka przyjmuje postać hipotezy, jasno wyrażonego stwierdzenia na temat oczekiwanych związków między zmiennymi. Jeśli celem badań jest opis jakichś procesów lub działań społecznych, a nie analiza związku między zmiennymi, nie umniejsza to potrzeby sformułowania pytań, które pokierują fazą zbierania danych. Głównym pro­blemem jest zatem sformułowanie hipotezy (lub pytań pomocniczych w badaniu opisowym), która da się zmierzyć w odpowiedni sposób. Innymi słowy, badacz formułuje definicję operacyjną najważniejszych pojęć.

ROZWAŻENIE KWESTII ETYCZNYCH

Choć nie wszystkie badania socjologiczne zmuszają do rozważania kwestii etycznych, część z nich stawia jednak takie wymaganie. Czy respondenci będą mieli zapewnioną anonimowość, a przynajmniej poufność? W jaki sposób zapewnić im anonimowość i poufność? Czy badanie stanowi ryzyko dla uczestników? Czy może ich zaniepokoić? Co można by zrobić, żeby zminimalizować ryzyko lub potencjalne szkody? Kwestie te należy z troską rozważyć na etapie planowania projektu badawczego. Omówimy je bardziej szczegółowo w ostatniej części tego rozdziału.

WYBÓR PROJEKTU BADAWCZEGO

Projekt badawczy jest specyficznym planem zbierania i analizowania odpowiednich danych. Należy go oceniać w zależności od tego, w jaki sposób pomaga lub przeszkadza badaczowi. Istnieje kilka sposobów zbierania i analizowania danych. Wybór lepszej procedury i modelu analitycznego zależy od tego, co badacz spodziewa się odkryć.

ZBIERANIE DANYCH

Jakość projektu badawczego zależy od jakości zebranych danych. Dlatego należy zwrócić szczególną uwagę, by dane odpowiadały pytaniom podnoszonym w badaniu i by ich forma pozwalała na uzyskanie odpowiedzi. Zebrane na początku dane należy zachować, aby można je było wykorzystać do sprawdzenia kwestii, jakie mogą się pojawić na późniejszych etapach badania.

ANALIZA DANYCH

Statystyka pomaga badaczowi analizować dane, jakie zebrał, pozwalając mu na ich właściwą interpretację. Informacje należy analizować starannie, tak aby wnioski nie zostały poddane weryfikacji. Na tym etapie dane często łączy się w kategorie (np. różne poziomy klas społecznych albo różne poziomy wydajności w pracy) i bada pod kątem wzajemnych związków. Analiza pozwala na potwierdzenie, odrzuceni e lub zmodyfikowanie pierwotnej hipotezy.

WYCIĄGANIE WNIOSKÓW

Po potwierdzeniu lub odrzuceniu pierwotnej hipotezy, badacz może wyciągnąć wnioski dotyczące szerszych kwestii związanych z badaniami: koncepcji teoretycznych lub względów praktycznych, które zainspirowały projekt. Badacz może przyczynić się do rozwoju wiedzy, zakwestionować wiarygodność wcześniejszych badań bądź zmodyfikować to, co wcześniej uznano za prawdę. Proces badawczy może - co często się zdarza - doprowadzić do sformułowania nowych pytań, na które trzeba będzie odpowiedzieć w następnych badaniach.

PODSTAWOWE METODY BADAWCZE

Metody badawcze odnoszą się do rzeczywistych sposobów zbierania danych przez badacza. Istnieją cztery podstawowe techniki badawcze: eksperymenty, wywiady, obserwacje i analiza wtórna.

EKSPERYMENTY

Eksperymenty umożliwiają zbieranie danych w warunkach kontrolowanych, co pomaga w ustaleniu istnienia związku przyczynowo-skutkowego między odpowiednimi zmiennymi. Podejście to wykorzystuje metodologię takich nauk, jak fizyka i biologia, szczególnie metody badań laboratoryjnych. Eksperymenty socjologiczne można przeprowadzać zarówno w laboratorium, jak i w „naturalnych" czy „terenowych" warunkach.

EKSPERYMENTY LABORATORYJNE

Eksperymenty laboratoryjne umożliwiają sprawowanie ścisłej kontroli nad warunkami, które z założenia nie powinny wpływać na badanie. Badacze laboratoryjni mogą konstruować sytuacje odpowiadające ich projektowi badań. Jednak dla wielu problemów socjologicznych laboratorium jest nienaturalnym otoczeniem; rezultaty otrzymane w laboratorium mogą nie mieć zastosowania w bardziej naturalnych warunkach, w jakich zazwyczaj znajdują się badane osoby.

EKSPERYMENTY TERENOWE

Prowadząc eksperymenty terenowe, socjologowie badają ludzi we względnie naturalnych warunkach. Przyjmują następnie, że wyniki ich badań będą się odnosiły do zachowań innych jednostek w podobnych sytuacjach. Jednak z powodu „naturalności" otoczenia badacz nie ma wpływu na wszystkie czynniki, jakie mogą oddziaływać na odpowiednie zmienne w sposób trudny do zidentyfikowania.

Krótko mówiąc, eksperymenty laboratoryjne zapewniają pełną kontrolę kosztem „naturalności"; eksperymenty terenowe są natomiast bliższe zwykłym, życiowym doświadczeniom badanych osób, ale nie zapewniają kontroli nad czynnikami, które mogą wywierać nieznany wpływ na badane zmienne.

METODA EKSPERYMENTALNA

Metoda eksperymentalna wymaga istnienia grupy eksperymentalnej składającej się z osób będących przedmiotami badań; grupę tę poddaje się działaniu jakiejś zmiennej. Konieczne jest również istnienie grupy kontrolnej, takiej samej jak grupa eksperymentalna, ale nie poddanej działaniu zmiennej eksperymentalnej. Pomiary przeprowadzane w obu grupach przed i po wprowadzeniu zmiennej eksperymentalnej (lub testowej) porównuje się w celu stwierdzenia wpływu bądź braku wpływu zmiennej eksperymentalnej. Ponieważ obie grupy różni jedynie wprowadzenie zmiennej eksperymentalnej lub testowej, różnice między nimi po dokonaniu pomiarów można przypisać tejże zmiennej. Ta technika jest bardzo sprawnym narzędziem odkrywania związków przyczynowo-skutkowych. Uchwycenie zmiennych ważnych dla wielu problemów socjologicznych jest jednak w sztucznym otoczeniu niemal niemożliwe. Mimo to psychologii społecznej udało się posłużyć eksperymentami labora­toryjnymi w sposób dość efektywny. Badacze „zachowań zbiorowych" (patrz rozdz. 22) wykorzystują z kolei z dobrym skutkiem eksperymenty terenowe.

„EFEKT HAWTHORNE"

Kolejnym ograniczeniem metody eksperymentalnej jest fakt, że osoby, które są przedmiotami badań, mają założenia co do natury badań i założenia te wpływają na ich zachowanie. Termin „efekt Hawthorne" pochodzi od miej­scowości Hawthorne w stanie New Jersey, gdzie w latach trzydziestych w jed­nej z fabryk Western Electric Company (Roethlisberger ż Dickson, 1939) bada­no wpływ zmieniających się warunków pracy (np. lepsze oświetlenie, częstsze przerwy na kawę, różne sposoby nagradzania) na wydajność. Badacze odkryli, że wydajność zwiększa się nawet wtedy, kiedy wprowadzają czynniki nega­tywne (jak choćby zmniejszenie oświetlenia). Zdali sobie sprawę, że sam eks­peryment, a więc zwrócenie uwagi na robotników z fabryki, sprawił, że grupa robotników stała się zwarta i silna i jej morale wzrosło. Wzrost wydajności był wynikiem tych pozytywnych przemian. Efekt Hawthorne unaocznił badaczom wagę uwzględnienia świadomości osób badanych, a szczególnie ich opinii na temat istoty badań, w przygotowaniu odpowiedniego projektu badawczego.

WYWIADY

Najbardziej rozpowszechnioną metodą badań używaną przez socjologów jest wywiad, w którym ludzie (respondenci) proszeni są o udzielenie odpowie­dzi na serię pytań dotyczących ich cech, postaw, wartości, zachowania czy po­strzegania sytuacji lub wydarzeń. Wywiady można wykorzystywać w celu uzy­skania informacji (np. ilu młodych ludzi popiera karę śmierci) lub badania związków między „faktami" (np. czy młodzi, którzy uważają się za osoby reli­gijne, w mniejszym stopniu popierają karę śmierci niż ci, dla których religia nie ma większego znaczenia).

DOBÓR PRÓBY

Z wywiadów korzysta się zazwyczaj, chcąc wygłosić sąd na temat popula­cji - całej grupy ludzi, którymi interesuje się badacz. Ponieważ ze względów praktycznych i ekonomicznych nie da się przeprowadzić wywiadu wśród dużej populacji, badacz dobiera próbę, mniejszą grupę jednostek wyselekcjonowa­nych pod względem reprezentatywności dla populacji. Sposób doboru próby musi być taki, by wyselekcjonowane osoby stanowiły prawdziwą reprezentację całej populacji. Istnieje wiele technik umożliwiających osiągnięcie takiego re­zultatu; najpowszechniejszą z nich jest dobór losowy, który każdemu człon­kowi populacji zapewnia równe szanse znalezienia się w próbie. Liczba jedno­stek w próbie nie musi być duża, jeśli zachowana jest reprezentatywność. Do­brze zaprojektowany wywiad wykorzystuje zazwyczaj odpowiedzi kilku tysię­cy respondentów, by przewidzieć wynik wyborów na szczeblu krajowym. Inne, bardziej skomplikowane techniki umożliwiają włączenie do próby typów jed­nostek, które stanowią część (np. uczniowie o trwałym inwalidztwie) populacji (np. całej szkoły średniej) i które mogłyby nie znaleźć się w próbie przy zasto­sowaniu zwykłej metody doboru losowego. Bez względu na procedurę technicz­ną najistotniejsze jest to, by próba była prawdziwie reprezentatywna dla po­pulacji.

WYWIAD KWESTIONARIUSZOWY

Wywiad może mieć postać wywiadu kwestionariuszowego, wywiadu swobodnego lub połączenia tych dwóch technik. Wywiad kwestionariuszowy jest serią specyficznych pytań lub stwierdzeń, na które osoba ankietowana powinna odpowiedzieć. Zazwyczaj ma postać pisemnego formularza, na którym respondent zaznacza, podkreśla lub wypełnia odpowiedzi.

Najczęściej wywiad kwestionariuszowy zawiera zestaw możliwych odpo­wiedzi, z których respondent wybiera jedną (wywiad zamknięty — wywiad o pytaniach zamkniętych). Aby wywiad był efektywny, pytania muszą być sfor­mułowane w prostym, zrozumiałym języku. Często wywiad taki wysyła się do respondenta z prośbą o wypełnienie i odesłanie do badacza*. Procedura ta umożliwia ankietowanie większej liczby osób niż wywiady przeprowadzane bezpośrednio przez badającego.

Wywiad otwarty (wywiad o pytaniach otwartych) nie zawiera określone­go wcześniej zestawu możliwych odpowiedzi. Respondenci proszeni są o odpo­wiedź własnymi słowami na pytania ogólne. Wywiady otwarte można również wysyłać do respondentów, ale ich analiza wymaga stosunkowo skomplikowa­nych procedur. Wywiady otwarte są pod wieloma względami podobne do wy­wiadów zamkniętych.

WYWIADY SWOBODNE

Wywiad swobodny zadaje ogólne pytania respondentom, umożliwiając im udzielenie swobodnej odpowiedzi własnymi słowami. Osoba przeprowadza­jąca wywiad może śledzić sposób udzielania odpowiedzi na określone pytanie, zadawać pytania dodatkowe, co umożliwia dogłębne zbadanie interesujących ją kwestii. Wywiady swobodne są bardziej elastyczne od wywiadów kwestio­nariuszowych, ale trudniejsze w analizie z powodu różnych kontekstów wyko­rzystywanych przez respondenta przy udzielaniu odpowiedzi. Poza tym, wy­wiad swobodny wymaga bezpośredniej interakcji między prowadzącym a udzie­lającym odpowiedzi. Wywiadów swobodnych nie można wysyłać do responden­tów tak jak wywiadów kwestionariuszowych, co sprawia, że technika ta jest droższa i bardziej pracochłonna.

Analiza wywiadów swobodnych może mieć charakter impresyjny i subiek­tywny bądź też polegać na kodowaniu odpowiedzi do ograniczonej liczby kate­gorii i poddawaniu ich analizie statystycznej. Choć niezwykle trudne w anali­zie, wywiady swobodne stanowią bogate źródło istotnych informacji na ważne tematy.

• Ta forma nazywa się w literaturze polskiej ankietą rozsyłaną (przyp. red. nauk,).

WYWIADY TELEFONICZNE

Wywiady przeprowadzane za pomocą telefonu stają się powszechnym na­rzędziem badań socjologicznych. Zapewniają szybki, wydajny i niezbyt drogi spo­sób dotarcia do dużej, zróżnicowanej i niekiedy rozproszonej próby populacji.

OBSERWACJE

BADANIA OBSERWACYJNE

Badanie obserwacyjne polega na studiowaniu działań jednostek lub grup przez przyglądanie się im — często bardzo intensywne — bez zadawania pytań czy wywierania wpływu na ich zachowanie. Na przykład: interakcję rodzic-dziecko można badać, obserwując rodziny w domu (eksperyment terenowy) lub zza tzw. lustra weneckiego w środowisku badawczym (eksperyment laboratoryjny).

Badania obserwacyjne często koncentrują się na zawartości odpowiednich działań. Umożliwiają badającemu dogłębny opis zachodzących procesów spo­łecznych i właściwych dla nich związków przyczynowo-skutkowych.

Obserwacja zewnętrzna. Podczas obserwacji zewnętrznej badający pozostaje na zewnątrz obserwowanego środowiska. Badane osoby mogą nawet nie zdawać sobie sprawy z tego, że są badane. Pozostając na zewnątrz, badają­cy nie wpływa na to, co bada. Jego oddalenie może jednak ograniczyć zdolność do dostrzegania istotnych zdarzeń. Na przykład: za pomocą obserwacji zewnę­trznej można badać zachowanie gangu, ale jedynie w tym, co odbywa się na forum publicznym. Tajne zebrania, planowanie działań przez przywódców i zamknięte ceremonie inicjacyjne są niedostępne dla badacza wykorzystują­cego obserwację zewnętrzną.

Obserwacja uczestnicząca. Ograniczenia te doprowadziły do rozwoju me­tody obserwacji uczestniczącej, w której badacz jest aktywnym uczestnikiem sytuacji zachodzących w badanych grupach. Klasycznym studium obserwacji ucze­stniczącej jest Społeczeństwo z rogu ulicy Williama Foote'a Whyte'a (1943). Autor „wałęsał się" z grupą młodych mieszkańców slumsów Bostonu, obserwując ich zachowania i rytuały. Poznał grupę od środka, dzięki czemu zdobył bogatą i szcze­gółową wiedzę na temat tego, czym zajmowali się jej członkowie i jakie były przy­czyny tych działań. Choć członkowie grupy wiedzieli, że są obserwowani przez naukowca, traktowali Whyte'a jak jednego z nich i zazwyczaj zachowywali się normalnie w jego obecności. Nie należy jednak zapominać o negatywnych skut­kach obserwacji uczestniczącej, w której zawsze istnieje ryzyko, że badacz stanie się raczej uczestnikiem niż obserwatorem i straci walor neutralności.

Obserwacja uczestnicząca .wymaga odpowiedzi na wiele pytań etycznych. Jeśli badacze nie ukrywają celów studium, mogą wpływać na zachowanie gru­py. Z kolei ukrywanie tych celów jest formą oszustwa, co powoduje poważne naruszenie norm etycznych.

ANALIZA WTÓRNA

Analizowanie istniejących już danych nazywane jest analizą wtórną. Agencje rządowe często publikują różnorodne informacje, które są bardzo przy­datne w analizie socjologicznej. Jednym z najszerzej wykorzystywanych źródeł danych jest spis, dzięki któremu uzyskuje się informacje o takich cechach po­pulacji, jak przyrost naturalny, liczba zawieranych małżeństw, typy gospo­darstw domowych, skład populacji pod względem wieku i płci, poziom wykształ­cenia, trendy w urbanizacji. Dane te mają nieocenioną wartość w badaniach nad rodziną, modelami społeczności, migracją i w wielu innych istotnych kwe­stiach socjologicznych.

Socjologowie korzystają także ze statystyk dotyczących przedsięwzięć eko­nomicznych, trendów na rynku pracy, zdrowia i zachorowań czy budownictwa mieszkaniowego, by badać organizację społeczną, zmiany w aktywności spo­łecznej oraz „społeczne i ekonomiczne zdrowie" populacji. Słynne studium Durkheima na temat samobójstwa zostało napisane na podstawie opublikowa­nych danych statystycznych dotyczących liczby popełnianych samobójstw.

Bogatymi źródłami informacji w analizie socjologicznej są także pamiętni­ki, listy, autobiografie, artykuły gazetowe czy księgi kościelne. Studium pol­skich chłopów przeprowadzone przez Thomasa i Znanieckiego (1918-1920) oparte było w dużej mierze na dokumentach osobistych.

Analiza wtórna ma wiele zalet. Jest zazwyczaj tańsza niż zbieranie wła­snych danych. Jakość danych zebranych przez organizacje rządowe często bywa lepsza od jakości informacji uzyskiwanych przez indywidualnego bada­cza. Korzystanie z analizy wtórnej daje pewność, że badacz nie wpływa na badane przez siebie procesy, struktury czy działania. Wadą analizy wtórnej jest to, że zbieranie danych może odbywać się pod innym kątem, niż wymagają tego nowe obszary zainteresowań socjologów. Poza tym, w niektórych przy­padkach wątpliwości może budzić dokładność i źródła danych.

Żadna z opisanych powyżej metod badawczych nie jest doskonała. Każda ma swoje zalety i wady. Wybór metody badawczej zależy od natury badanego problemu; socjologowie korzystają zazwyczaj z takiej metody, której ogranicze­nia mają najmniejszy wpływ na przedmiot analizy. Jeśli w badaniach istotna jest kontrola nad zmiennymi, wybiera się metodę eksperymentu. Jeśli ważny jest dostęp do różnorodnych opinii, badacz skorzysta z jakiejś formy wywiadu. Jeśli zaś chodzi o uzyskanie istotnej charakterystyki dużych populacji, przydat­ną metodą na pewno będzie analiza wtórna danych pochodzących ze spisu.

PROBLEMY BADAWCZE

Przeprowadzenie wiarygodnych badań społecznych jest rzeczą niezwykle trudną. Badanie ludzkiego zachowania stwarza problemy, z jakimi nie styka się na przykład fizyk. Niektóre z tych problemów mają charakter czysto techniczny, inne są wynikiem praktycznych ograniczeń w badaniu ludzkiego zachowania.

TRUDNOŚCI TECHNICZNE

RZETELNOŚĆ

Jeśli wyniki badań mają zostać przyjęte przez środowisko naukowe, bada­cze muszą mieć pewność, że jeśli inni powtórzą te same badania, otrzymają podobne rezultaty. Fakt ów przekonuje wszystkich, że to, co zostało odkryte, nie było przypadkiem czy zdarzeniem losowym. Owa stałość wyników badań nazywa­na jest rzetelnością. Rzetelność wymaga stosowania identycznych, porównywal­nych miar w badaniu, podobnie jak klient wymaga od sprzedawcy podobnie skalibrowanej wagi przy zakupie mięsa w kolejnych dniach, tygodniach i miesiącach.

TRAFNOŚĆ

Badanie powinno być więcej niż rzetelne. W badaniu, które ma odzwier­ciedlać pewien aspekt rzeczywistości, zmienne muszą istotnie reprezentować tę rzeczywistość. Mierzenie tego, co uważa się, że jest mierzone, nazywamy trafnością. Niektórzy badacze podawali w wątpliwość wartość słynnego stu­dium Durkheima o samobójstwie, zarzucając mu brak trafności. Twierdzili, że choć liczby samobójstw badane przez Durkheima spełniają warunek rzetelno­ści, ich trafność może być mniejsza, niż sądził Durkheim (Pescolodi i Mendel-sohn, 1968), ponieważ traktowanie śmierci jako samobójstwa może się zmie­niać w zależności od tego, jak spójne są społeczności, w których nastąpiła śmierć. Durkheim nie brał pod uwagę możliwości różnego traktowania samo­bójstw, co zapewne zmniejsza trafność jego odkryć.

TRUDNOŚCI PRAKTYCZNE

WSPÓŁPRACA Z LUDŹMI

Badania socjologiczne wymagają współpracy z osobami badanymi czy re­spondentami. Uczestnictwo w badaniach społecznych zabiera czas, który dla wielu stanowi istotne ograniczenie. Co więcej, badania socjologiczne często do­tykają kwestii osobistych lub kontrowersyjnych, a nie każdy ma ochotę dzielić się osobistymi przemyśleniami. Dlatego nakłanianie ludzi do współpracy jest skomplikowanym procesem, który polega głównie na zmniejszaniu ciężaru uczestnictwa i przedstawianiu współpracy w atrakcyjnej formie.

Niekiedy ciężar uczestnictwa można zmniejszyć, ograniczając liczbę zbie­ranych informacji, lecz badacze robią to bardzo niechętnie. Takie kompromisy są jednak konieczne, jeśli chce się osiągnąć główne cele badań. Badacze mogą również ułatwić zadanie uczestnikowi, przedstawiając mu kwestionariusz, któ­ry wypełni w wolnej chwili, przeprowadzając z nim wywiad telefoniczny w odpowiednim czasie łub też przeprowadzając wywiad w jego domu, a nie w instytucie badawczym.

Atrakcyjność uczestnictwa w badaniach socjologicznych może wzrosnąć dzięki pokryciu części kosztów związanych z udziałem w badaniach (np. ko­sztów podróży do miejsca prowadzenia badań, kosztów opiekunki do dziecka) lub dzięki skromnemu wynagrodzeniu za niedogodności. Najczęściej jednak atrakcyjność zależy od tego, czy respondent uważa je za ważne.

BADANIA MOCĄ ZMIENIAĆ ZACHOWANIE

Ludzie mają świadomość własnej indywidualności. Ta samoświadomość ma szczególne znaczenie w badaniach socjologicznych, ponieważ może zmieniać ludzkie zachowanie w odpowiedzi na fakt bycia badanym. Wiedząc, że ich zdanie na jakiś temat jest przedmiotem badań, ludzie mogą zrewidować swoje, wcześniej wyznawane opinie. Na przykład: badania na temat metod dyscypli­nowania dzieci przez rodziców mogą doprowadzić tych ostatnich do przewarto­ściowania własnych zachowań i w konsekwencji do zmiany metod.

Sam fakt opublikowania wyników badań socjologicznych również może zmienić zachowanie jednostek, grup czy organizacji.

W istocie, często bywa i tak, że celem politycznie zorientowanych badań socjologicznych jest zmiana zachowań. Kiedy jednak dochodzi do zmiany, wy­niki badań przestają być dokładne.

TRUDNOŚCI W PRZEWIDYWANIU ZACHOWAŃ

Istoty ludzkie dokonują wyboru swoich zachowań. Wybór ten może obej­mować sytuacje, o których ludzie wiedzą zbyt mało, by ich zachowanie było świadome. Niezmiernie trudnym zadaniem jest widzenie sytuacji oczami ucze­stnika badań oraz przewidywanie i rozumienie indywidualnych zachowań. Ba­dacze muszą zawsze wystrzegać się tendencji do narzucania własnych poglą­dów uczestnikom; zamiast tego powinni starać się spojrzeć na sytuację z per­spektywy badanych osób.

ETYKA I POLITYKA W BADANIACH

Badania socjologiczne niemal zawsze obejmują kwestie etyczne i politycz­ne. Etyka badań nad ludźmi została opisana powyżej w związku z metodą obserwacji. Czy ludzie mają prawo, a jeśli tak, to w jakim stopniu, decydować o tym, czy powinni być badani? Problem ten jest szczególnie istotny w przy­padku obserwacji, ponieważ technika ta nie wymaga bezpośredniego uczest­nictwa osób badanych, w przeciwieństwie do np. wywiadów.

Korzystanie z weneckich luster, ukrytych urządzeń nagrywających, nie­jawnych uczestników badań czy metody obserwacji zewnętrznej zmusza bada­cza do odpowiedzi na istotne pytania etyczne dotyczące ingerencji w prywat­ność osób badanych. Obowiązujące obecnie procedury wprowadzone przez rząd federalny wymagają „świadomej zgody" respondentów na uczestnictwo w ba­daniach, co - jak się wydaje - eliminuje omówiony wyżej problem etyczny.

Badania socjologiczne niekiedy niosą z sobą potencjalne ryzyko wyrządze­nia krzywdy uczestnikom. Na przykład: ujawnienie przez badacza pewnych istotnych informacji pracodawcom czy współmałżonkowi uczestnika może ko­sztować tego ostatniego utratę pracy czy rozpad małżeństwa. „Instytucjonalne rady opiniujące", których powoływania domagają się regulacje rządowe, po­magają w wyeliminowaniu bądź też zminimalizowaniu potencjalnych krzywd wobec badanego respondenta. Czynią to przez nadzorowanie prawidłowego projektowania badań oraz sprawdzanie, czy wyjaśnienia, jakie uczestnicy otrzymali przed wyrażeniem zgody na współpracę, były wystarczające. Zabez­pieczenia tego rodzaju znacznie zmniejszyły możliwość naruszenia omówio­nych powyżej norm etycznych.

Wykorzystywanie wyników badań stawia przed badaczem jeszcze jeden problem etyczny i polityczny. Z kim przede wszystkim związani są socjologo­wie? Ze źródłem finansującym badania? Z uczestnikami? Ze środowiskami na­ukowymi? Ze społeczeństwem w całości? Nie są to puste pytania. Czy badacze mogą przyjmować pieniądze na znalezienie sposobów nakłaniania ludzi do ku­powania produktów złej jakości? Czy istnieją tematy tabu (np. potencjalne różnice rasowe pod względem inteligencji)? Czy powinno się ograniczać dostęp do wyników badań? Czy badaczy można „karać" (przez odbieranie przyzna­nych funduszów, pensji, możliwości awansu, wreszcie pracy) z powodu rozpa­trywanych przez nich problemów albo wyników ich badań?

Amerykańskie Towarzystwo Socjologiczne (ASA) - główna organizacja za­wodowa socjologów w Stanach Zjednoczonych — ustaliło normy postępowania etycznego, które odpowiadają na część zadanych powyżej pytań. Normy te sta­nowią zestaw podstawowych założeń postępowania etycznego; wyrażają zbio­rowe odczucie środowiska socjologicznego co do wielu istotnych kwestii. Są modelem, do którego stosują się wszyscy socjologowie.

W rozdziale tym omówiliśmy proces badawczy jako ważny element dyscy­pliny naukowej, jaką jest socjologia. Podkreśliliśmy znaczenie zdefiniowania prawdopodobnej przyczyny (zmienna niezależna) i skutku (zmienna zależna) oraz ustalenia zachodzącego między nimi związku, co jest podstawą socjolo­gicznej metodologii. Teoria i badania socjologiczne mają równorzędne znacze­nie dla tej dziedziny wiedzy. Teoria postuluje odpowiednie zmienne, a badania sprawdzają zasadność teorii.

Proces badawczy często przebiega według określonego wzoru. Najpierw definiuje się istotny problem socjologiczny i studiuje profesjonalną literaturę, by stwierdzić, co już wiadomo o interesującej nas kwestii. W świetle tej wiedzy formułuje się w sposób zrozumiały hipotezę dotyczącą związków między zmien­nymi, a następnie proponuje projekt badań, których celem jest sprawdzenie owej hipotezy. Ważne kwestie etyczne często mają wpływ na typ i formę pro­cedur zbierania danych wykorzystywanych w badaniu. Dane są analizowa­ne pod względem zgodności z hipotezą, następnie wyciąga się odpowiednie wnioski.

Podstawowe metody badawcze socjologii obejmują eksperymenty w labo­ratoriach (mniej częste) i w „terenie", w sytuacjach z życia codziennego. Metoda eksperymentalna ustala grupy kontrolne jako podstawę analizy porównaw­czej z grupami eksperymentalnymi poddawanymi działaniom wpływów, któ­rych wynik jest badany. Podstawową metodą badawczą socjologii jest wy­wiad, w którym respondentów bada się, zadając im (osobiście, pocztą lub co­raz częściej telefonicznie) bardziej szczegółowe pytania (wywiad kwestionariu­szowy), bądź też mniej szczegółowe (wywiad swobodny). Respondenci odpowia­dają na pytania dotyczące ich samych - ich postaw, wartości, przekonań i zachowań. W badaniach socjologicznych istotny jest dobór odpowiedniej próby, która zapewnia wiarygodność danych o większej populacji. Obserwacja -przez uczestnictwo lub w bardziej zewnętrzny sposób - i analiza wcześniej zebranych danych (analiza wtórna) są kolejnymi ważnymi metodami badań socjologicznych.

Prowadzenie badań socjologicznych łączy się z wieloma problemami. Od strony technicznej badacz musi być pewien rzetelności wykorzystywanych pomiarów, które powinny przynosić spójne rezultaty w kolejnych badaniach. Na­leży także brać pod uwagę trafność pomiarów, to znaczy stopień, w jakim po­miary odzwierciedlają badaną rzeczywistość. Od strony praktycznej badacz ma często problemy z nakłonieniem ludzi do współpracy. Co więcej, badania zmieniają niekiedy badane zachowania. Ludzie są świadomi samych siebie i swoich działań; badania mogą zmieniać obydwa czynniki jednocześnie lub każdy z osobna, co sprawia, że zachowanie ludzkie jest znacznie trudniejsze do przewidzenia niż zachowania atomów czy cząstek. Wreszcie, prowadzenie ba­dań socjologicznych stwarza poważne problemy etyczne, a nawet polityczne. Każdy badacz musi brać je pod uwagę, projektując i przeprowadzając swój program badawczy.

1

---