XXIII. ZMIANA SPOŁECZNA I MODERNIZACJA

Zmiana jest częścią życia społecznego. W tym rozdziale zajmiemy się przyczynami zmian społecznych, ich przebiegiem oraz teoriami, które je wyja­śniają. W końcu, omówimy kierunki rozwoju krajów Trzeciego Świata i nie­które teorie wyjaśniające to zagadnienie.

PRZYCZYNY ZMIAN SPOŁECZNYCH

Zmiana jest stałym elementem życia społecznego. Wszystkie społeczeń­stwa doświadczają zmian społecznych — istotnych zmian wzorów kultury i struktury społecznej, które znajdują odbicie w zachowaniach społecznych. Niektóre społeczeństwa, jak małe plemiona zamieszkujące odległe rejony Ame­ryki Południowej, zmieniają się powoli; inne, jak Stany Zjednoczone, znacznie szybciej. Zmiany te przebiegają w różnych kierunkach; podczas gdy w nie­których krajach (takich jak Polska) następuje polityczna liberalizacja, w in­nych (takich jak Chiny) zaostrzają się represje polityczne. Pewne zmiany spo­łeczne są planowane, np. kiedy rząd wpływa na funkcjonowanie przedsię­biorstw lub postanawia z tego zrezygnować, a inne nie planowane, np. kiedy w kraju, który przegrał wojnę, zmienia się struktura władzy. Niektóre zmiany są krótkotrwałe, jak w przypadku „szału" i mody (patrz rozdz. 22), a inne dłu­gotrwale, jak w przypadku skutków wynalezienia samochodu. Istnieją zmiany szybko akceptowane przez społeczeństwo, jak program poprawy opieki zdro­wotnej. Jednakże większość zmian, jak w przypadku walki feministek o rów­nouprawnienie kobiet, wywołuje w społeczeństwie przynajmniej umiarkowa­ne kontrowersje.

Zmiany nie zachodzą bez powodu. Zależą od wielu czynników. Poniżej Omówimy kilka najważniejszych przyczyn zmian społecznych.

ŚRODOWISKO NATURALNE

Społeczeństwo i jego środowisko naturalne są z sobą ściśle związane. Na przykład: w przeciwieństwie do społeczeństw śródlądowych (takich jak Cze­chy) społeczeństwa żyjące w pobliżu dużych zbiorników wodnych (takie jak Wielka Brytania) stają się narodami żeglarskimi. Pierwsze osady miejskie po­wstawały „przy skrzyżowaniach dróg": nad brzegami rzek, mórz i oceanów oraz w pobliżu przełęczy górskich.

Środowisko naturalne jest także główną przyczyną zmian społecznych. Cofniecie się lodowca około 13 tys. lat temu doprowadziło do wzrostu po­wierzchni lasów i rozwoju rozmaitych form zwierzęcych, co wywarło wpływ na ewolucję różnych typów społeczeństw. Obecnie toczy się wielka debata spo­łeczna w związku z efektem cieplarnianym — wzrostem średniej temperatu­ry powietrza na świecie na skutek emisji do atmosfery dwutlenku węgla (sa­mochody, zakłady przemysłowe) i freonu (lodówki). Panują różne opinie w kwe­stii zasięgu i kosztów zmian społecznych niezbędnych do osłabienia zagrożeń dla ludzkiej egzystencji, wiążących się z tym efektem. Globalne ocieplenie może doprowadzić do częściowego stopienia się pokrywy lodowców, co spowoduje podniesienie się poziomu morza. Ta zmiana, przy jednoczesnym wzroście tem­peratury powietrza, może zmusić niektóre społeczeństwa do zmiany miejsca zamieszkania (z dala od wyższych przypływów, jakie wystąpią na niektórych wybrzeżach), a inne do zmiany struktury uprawy ziemi.

PROCESY KULTUROWE

Kultura rzadko jest statyczna; zmieniają się zarówno jej aspekty mate­rialne, jak i niematerialne (patrz rozdz. 3). Samochód i samolot, nie wspomi­nając o instalacji wodno-kanalizacyjnej w nowoczesnych mieszkaniach, zmie­niły charakter życia społecznego. W podobny sposób różnią się nowoczesne normy „grzeczności" (uprzejmość i maniery) od norm obowiązujących w śred­niowieczu (Elias, 1978). Zmiany te zachodzą dzięki kilku procesom kulturo­wym: odkryciom, wynalazkom i dyfuzji.

ODKRYCIE

Odsłonięcie jakiejś istniejącej idei lub prawa nazywane jest odkryciem. W tym procesie innowacji kulturowej odkrywa się coś nowego. Odkryciem jest prawo ciążenia; grawitacja zawsze istniała, ale dopiero w pewnym momencie czasu uczeni mogli zrozumieć jej naturę i oddziaływanie. Odkryciem było rów­nież zdanie sobie sprawy, że niektóre pierwiastki chemiczne ulegają rozpado­wi radioaktywnemu.

WYNALAZEK

Wynalazek to nowe wykorzystanie lub nowe zestawienie istniejącej wie­dzy. Wynalazkiem był samochód; wykorzystano tu istniejącą wiedzę m.in. o kontrolowanym spalaniu i przekładniach do konstrukcji czegoś nowego.

Samoloty, komputery i wieżowce są przykładami wynalazków materialnych. Niematerialne aspekty kultury również mogą zostać „wynalezione". Przykła­dami takich kulturowych wynalazków są: alfabet, biurokracja oraz normy i instytucje społeczne.

Wynalazek rzadko jest rezultatem jednego aktu stwórczego. Zazwyczaj wynalezienie czegoś trwa przez pewien czas i jest konsekwencją akumulacji wiedzy. Ponadto, wynalazki prowadzą do kolejnych wynalazków. Im więcej istnieje wynalazków, tym szybciej powstają nowe wynalazki.

DYFUZJA

Zmiany społeczne zachodzą również w wyniku dyfuzji — przenikania cech kulturowych z jednego społeczeństwa do innego. Dyfuzja jest możliwa dzięki migracji, handlowi i podróżom między różnymi społeczeństwami. Może być również skutkiem podboju jednego społeczeństwa przez inne. W nowoczesnym świecie dyfuzja jest także rezultatem dostępności środków komunikacji (telefo­ny, poczta, sieci kablowe, satelity, faksy, teleksy, komputery).

Z jednego społeczeństwa do innego przenikają zarówno materialne, jak i niematerialne cechy kulturowe. Takie wartości jak wolność czy demokracja upo­wszechniają się w taki sam sposób jak narzędzia czy broń. Na ogół jednak ła­twiej rozprzestrzeniają się wytwory materialne; normy, wartości i przekonania, jako elementy struktury społecznej, wolniej przenikają do innych społeczeństw.

STRUKTURA SPOŁECZNA

Czasem przyczyna zmian tkwi w strukturze społecznej. Marks twierdził, że głównym źródłem zmian jest klasowa struktura społeczeństwa. To źródło zmian wypływa również z innych rodzajów nierówności społecznej. Potencjal­nym czynnikiem zmian społecznych są różnice między grupami rasowymi, et­nicznymi i religijnymi, a także różnica pici. Niekiedy przyczyną zmian społecz­nych jest też konkurencja między dziedzinami gospodarki lub w ich obrębie, jak w przypadku państwowej polityki handlowej, która wspiera pewne gałęzie przemysłu (tekstylia) kosztem innych (cukrownictwo).

LUDNOŚĆ

Zmiany społeczne mogą być również skutkiem zmian ludności. Szybki przyrost ludności zagraża trwałości zasobów społeczeństwa i wymaga zastoso­wania dostępnych środków zaradczych. Wymusza także zmianę wzorów życia społecznego. Wzrost liczby ludności w miastach zmienił powolny rytm życia w małych skupiskach miejskich w gorączkowe tempo życia w nowoczesnych miastach (patrz rozdz. 21). Wyż demograficzny, który zaczął się w latach czter­dziestych, doprowadził do rozwoju instytucji edukacyjnych. Zbyt niski przy­rost ludności może jednak w przyszłości zagrażać egzystencji społeczeństwa; może być zbyt mało pracowników, aby wyprodukować niezbędne zasoby.

Zmiany społeczne mogą być również wywołane radykalnymi zmianami ludności. Migracja z Północy na Południe Stanów Zjednoczonych doprowadziła do zmiany w składzie Kongresu (i w związku z tym w strukturze władzy poli­tycznej) i w rozdziale funduszów federalnych (a więc we władzy ekonomicz­nej). Podobnie, wcześniejsza liczna migracja czarnych Amerykanów z wiejskie­go Południa do miast na Północy (patrz rozdz. 11) wywarła znaczący wpływ na stosunki rasowe i gospodarcze w Stanach Zjednoczonych.

Istotne znaczenie mają też zmiany w składzie populacji Stanów Zjedno­czonych pod względem wieku, a zwłaszcza zjawisko starzenia się społeczeń­stwa (patrz rozdz. 12 i 20). Wraz z większym politycznym wpływem grupy wyborców w starszym wieku zmienia się struktura systemu rent i emerytur.

NAUKA i TECHNIKA

Wiedza naukowa prowadzi do postępu w technice, która jest źródłem zmian społecznych. Rozwój samochodu zrewolucjonizował stosunki społeczne. Ludzie zyskali swobodę poruszania się, skutkiem czego osłabła ich więź z najbliższym sąsiedztwem i społecznością; mogą teraz mieszkać i pracować w różnych miej­scach. Wynalazek samochodu zmienił stosunki między mężczyznami i kobieta­mi, m.in. sposób umawiania się na spotkanie.

Technika medyczna i lepsza opieka zdrowotna w znacznym stopniu zmie­niły przeciętne trwanie życia w większości społeczeństw. Społeczeństwa przed-przemysłowe przeżyły transformację dzięki wynalazkowi silnika i nowym źró­dłom energii. Nowoczesna technologia komunikacyjna (satelity) zapewnia nie­przerwany przepływ informacji na całym świecie.

Ogburn (1922) uważa, że technika jest główną silą sprawczą zmian spo­łecznych i kulturowych. Twierdzi, na przykład, że o opłacalności niewolnictwa na południu Stanów Zjednoczonych zadecydował wynalazek maszyny dziewiar­skiej. Ogburn zauważa też, że zmiana nie jest równa we wszystkich dziedzi­nach kultury. Jest on twórcą pojęcia opóźnienie kulturowe, które oznacza tendencję do szybszych zmian w kulturze materialnej niż niematerialnej. Na przykład: większość pracowników biurowych nie wykorzystuje wszystkich moż­liwości swoich komputerów prawdopodobnie z powodu tzw. lęku przed techni­ką, wywołanego brakiem odpowiedniego przeszkolenia.

DZIAŁALNOŚĆ LUDZKA

Zmianę społeczną może spowodować także indywidualna lub zbiorowa działalność wielu jednostek.

DZIAŁANIA JEDNOSTEK

Wielu historyków opisuje dzieje ludzkości z punktu widzenia „teorii wiel­kich ludzi", zgodnie z którą historia tworzona jest przez najwybitniejsze jedno­stki. Historycy ci zajmują się m.in. takimi postaciami, jak Jezus Chrystus, Juliusz Cezar, Karol Marks, Adolf Hitler, Albert Einstein; traktują ich jako wyjątkowe jednostki, których działania zmieniły bieg dziejów. Gdyby ci ludzie się nie urodzili, głosi owa teoria, świat byłby zupełnie inny.

Socjologowie zajmują na ogół odmienne stanowisko. Chociaż uznają wkład wybitnych jednostek w historię, wskazują, że każda z nich jest produktem odrębnego środowiska społecznego i kulturowego; każda jest produktem swo­ich czasów. Poza tym, zmiany spowodowane działalnością tych jednostek czę­sto ujawniają trwające już procesy społeczne. Dla Hitlera kontekstem dojścia do władzy i wprowadzenia zmian były napięcia społeczne i sytuacja gospodar­cza w Niemczech po I wojnie światowej, a także żądania reparacji ze strony państw sprzymierzonych.

Zmiany społeczne nierzadko są także rezultatem działań stosunkowo skromnych jednostek. Najnowsza historia Stanów Zjednoczonych byłaby inna, gdyby pewien strażnik nie zwrócił uwagi na to, że zamek w drzwiach biura Partii Demokratycznej w kompleksie Watergate w Waszyngtonie został zablo­kowany w sposób uniemożliwiający ich zamknięcie. Gdyby nie ten strażnik, zapewne nie byłoby afery „Watergate", a były prezydent Richard Nixon nie zostałby zmuszony do ustąpienia z urzędu na rzecz Geralda Forda. Jest bar­dzo prawdopodobne, że wydarzenia te spowodowały istotną zmianę polityki wewnętrznej i zagranicznej Stanów Zjednoczonych, a także wpłynęły na wy­nik następnych wyborów prezydenckich.

DZIAŁANIA ZBIOROWE

Zmiany społeczne są często rezultatem działalności dużej liczby jednostek. Wpływ ruchów społecznych na zmiany społeczne został omówiony w rozdziale 22. Jak w nim podkreślono, wiele współczesnych państw powstało w wyniku rewolucji społecznych. Początkiem wielu religii światowych były różnego ro­dzaju ruchy społeczne; religie te zmieniły, z kolei, dzieje ludzkości (patrz rozdz. 15), Zarówno działania zbiorowe, jak i indywidualne, są więc ważnymi przy­czynami zmian społecznych,

TEORIE ZMIANY SPOŁECZNEJ

TEORIE EWOL UCJONISTYCZNE

Początkowo socjologia koncentrowała się na zagadnieniu postępu społecz­nego i ukrytych prawach rządzących zmianą społeczną (patrz rozdz. 1 i 4). Spencer, na przykład, uważał, że każda zmiana jest postępem, przejściem od systemu prostszego do bardziej złożonego. Przyjmując jako model teorię ewolu­cji Darwina, Spencer opowiadał się za ograniczeniem interwencji państwa w życie społeczne, co miało zapewnić swobodny rozwój owych naturalnych, ewolucyjnych praw postępu społecznego. Powołując się na Darwinowską kon­cepcję „przetrwania najlepiej przystosowanych", twierdził, że te rodzaje ak­tywności i instytucji, które poradzą sobie w warunkach konkurencji, przetrwa­ją, a nawet rozwiną się, a pozostałe po prostu zanikną. Czynnikiem decydują­cym miało być prawo naturalne, a nie ingerencja człowieka.

Ta upraszczająca postęp społeczny teoria ewolucji została odrzucona. Ger­hard i Jean Lenski zaproponowali bardziej skomplikowaną wersję socjokulturowej teorii ewolucjonistycznej, nie zakładającej nieuchronności „postępu" (patrz rozdz. 4). Uważają oni, że siłą sprawczą zmian społecznych jest rozwój techniki, który przyczynia się do zmian w produkcji ekonomicznej oraz w orga­nizacji i zachowaniach społecznych. Zmiany te nie są rezultatem ukrytych praw rządzących zmianą społeczną, ale określonych rodzajów aktywności podej­mowanych w s o cj o kulturowym kontekście danego społeczeństwa. Ger­hard i Jean Lenski postrzegają zmiany społeczne jako zjawisko „wielotorowe", przebiegające w różnych sferach społecznych, z różnym natężeniem i w rozma­itych kierunkach.

TEORIE CYKLICZNE

Niektórzy teoretycy zmian społecznych na wielką skalę uważali, że mają one charakter cykliczny. Spengler (1926), na przykład, twierdził, że społeczeń­stwa, podobnie jak ludzie, rodzą się, rozwijają i umierają. Taki cyk! jest nieu­chronny. Początkowy rozwój jest bardzo szybki i później stopniowo słabnie. Społeczeństwo staje się coraz bardziej materialistyczne, w danym przypadku, zaczyna chylić się ku upadkowi, Toynbee (1946) zaś uważał, że społeczeństwa mogą się uczyć, opierając się na doświadczeniach historii. Upadek społeczeń­stwa nie jest nieuchronny, ale musi ono podjąć określone działania, aby go powstrzymać. Rozwój cywilizacji stymulują wyzwania ze strony środowiska (warunki geograficzne i klimatyczne) lub działalności ludzkiej (groźba wypo­wiedzenia wojny przez sąsiednie społeczeństwo). Toynbee sądził, że społeczeń­stwa najlepiej rozwijają się wówczas, gdy wyzwania te są względnie łagodne albo gdy społeczeństwo podejmuje odpowiednie działania i ustanawia instytu­cje, które pozwalają stawić im czoło.

Ostatnio pogląd ten zyskał mocne poparcie w pracach Kennedy'ego (1987). Zwraca on uwagę, że wielkie mocarstwa cechuje skłonność do nadmiernego poszerzania granic za pomocą akcji militarnej, co osłabia ich bazę ekonomicz­ną. Zubożenie struktury ekonomicznej zaś prowadzi do ogólnego upadku spo­łeczeństwa. Kennedy uważa, że współczesnym przykładem takiego społeczeń­stwa są Stany Zjednoczone.

TEORIA FUNKCJONA LISTYCZNA

Parsons (1937) postrzega społeczeństwo jako system wzajemnych powią­zań i zależności. System ten dąży do równowagi. Zmiany zachodzą wtedy, gdy ta równowaga zostanie zachwiana; system jest wówczas zmuszony do przy­wrócenia swojej równowagi. Społeczeństwa są konserwatywne i opierają się zmianom społecznym, które zakłócają ich względnie sprawne funkcjonowanie.

Zmiany społeczne wywoływane są przez czynniki zewnętrzne (takie jak wojna) albo wewnętrzne (takie jak recesja). Społeczeństwo dostosowuje się do tych zmian i ustanawia nową równowagę. Z tego punktu widzenia zmiana prowadzi również do stabilizacji systemu.

ZRÓŻNICOWANIE I INTEGRACJA

Zmiana ujmowana jest tu z perspektywy ewolucyjnej. Społeczeństwa roz­wijają się w procesie różnicowania, czyli tworzenia różnych instytucji, których celem jest rozwiązywanie problemów społecznych, oraz integracji, czyli względnej koordynacji działania tych instytucji. Społeczeństwo przeżywa okresy zarówno stabilizacji, jak i zmian społecznych. Choć funkcjonaliści tra­dycyjnie kładą duży nacisk na te pierwsze, niektórzy z nich poświęcają uwagę również kwestii zmian społecznych (Cancian, 1960) i związkom, jakie łączą te zmiany z wewnętrznymi napięciami społecznymi (Merton, 1968),

TEORIA KONFLIKTU

W klasycznym marksizmie źródłem zmiany społecznej jest walka klasowa między klasą wyzyskiwaczy i klasą wyzyskiwanych. Napięcia między tymi nie-równoprawnymi grupami społecznymi wymuszają zmiany w strukturze społe­czeństwa. Zmiana jest skutkiem potrzeby pogodzenia sprzeczności w struktu­rze i działaniach. Rozwiązaniem tych sprzeczności nie jest kompromis, ale stwo­rzenie czegoś całkowicie nowego — zmiany społecznej.

Marks początkowo koncentrował się jedynie na sprzecznościach eko­nomicznych jako sile napędowej zmian społecznych. Inni zwolennicy teorii konfliktu próbują poszerzyć tę perspektywę. Dahrendorf (1958), na przykład, przyczyny zmian społecznych upatruje w różnych rodzajach konfliktów spo­łecznych. Podstawą ważnych zmian w społeczeństwie mogą być konflikty mię­dzy grupami etnicznymi, rasowymi i religijnymi (patrz rozdz. 11). Walka mię­dzy zwolennikami i przeciwnikami prawa do aborcji wywiera znaczny wpływ na politykę społeczną w Stanach Zjednoczonych i wielu innych krajach (patrz rozdz. 13).

PROPOZYCJA SYNTEZY

Żadna z powyższych teorii nie stanowi pełnego wyjaśnienia zmian spo­łecznych. Teoria ewolucjonistyczna w niewielkim stopniu wyjaśnia szereg we­wnętrznych zmian społecznych, takich jak zmiana struktury migracji czy soju­szy politycznych. Zwolennicy teorii cyklicznych opierają się na wyjaśnieniach, które tłumaczą zmiany społeczne w krajach Zachodu, ale wydają się nietraf­ne w odniesieniu do innych części świata. Funkcjonaliści kładą zbyt wielki nacisk na stabilność i równowagę społeczeństwa; rzadko zajmują się kwestią zmian społecznych, a nawet wtedy traktują je jako zakłócenie funkcjonowania społeczeństwa. Teoretycy konfliktu koncentrują się prawie wyłącznie na na­pięciach społecznych, głównie ekonomicznych, i niemal zupełnie ignorują po­zostałe źródła zmian w społeczeństwie, takie jak postęp techniczny czy nacisk zewnętrzny.

Mimo ograniczeń tych teorii jako uniwersalnych wyjaśnień zmian społecz­nych dostarczają one użytecznych analiz ich specyficznych typów i warunków, w jakich powstają. Większość teorii przyjmuje jako punkt wyjścia pewną for­mę ewolucji socjokulturowej. Model zmiany społecznej Mertona łączy elemen­ty teorii funkcjonalistycznej i teorii konfliktu. Wprowadzenie przez niego ele­mentów napięcia do systemu społecznego, a także badania Cosera (1956) nad „funkcjami konfliktu społecznego" są dowodem, iż teoria funkcjonalistyczna i teoria konfliktu dadzą się do pewnego stopnia połączyć.

Krótko mówiąc, teorie ewolucjonistyczne i teorie cykliczne budują ogólne ramy rozumienia ukrytej dynamiki zmian społecznych. Zwracają one uwagę badaczy na znaczenie zarówno nacisków zewnętrznych, jaki napiec wewnętrz­nych dla wywoływania zmian. Teorie konfliktu opisują najczęstsze formy we­wnętrznych napięć społecznych. Teorie funkcjonalistyczne głoszą, że reakcją na zmiany jest przystosowanie się do nowej sytuacji w taki sposób, aby utrzy­mać równowagę społeczną, a więc, paradoksalnie, zmiany nie zawsze wyklu­czają stabilność społeczeństwa. Wszystkie teorie zmian społecznych zdają się wzajemnie uzupełniać; nadal jednak nie istnieje jedno, wszechstronne i wyczerpujące wyjaśnienie tych zmian,

MODERNIZACJA I ROZWÓJ

NOWOCZESNOŚĆ

W rezultacie zmian społecznych wiele społeczeństw świata uważa się za społeczeństwa „nowoczesne". W języku socjologii nowoczesność wiąże się ze strukturą organizacji społecznej i życia społecznego, co z kolei łączy się z uprze­mysłowieniem. Nowoczesność oznacza, że tradycję, rozumianą jako sposób po­strzegania świata, zastępuje racjonalność, a podstawową zasadą działania spo­łecznego staje się wydajność (Weber, 1978; oryginał, 1921).

Stanowisko pierwszych teoretyków nowoczesności (Toennies, Durkheim, Weber i Marks) było złożone. Mieli oni świadomość, że nowoczesność przynosi społeczeństwu pewne korzyści, że prowadzi do poprawy ogólnego stanu zdro­wia, wydłużenia życia i polepszenia warunków życia większości społeczeństwa. Zarazem jednak zdawali sobie sprawę z jej potencjalnych negatywnych konse­kwencji. Dostrzegali liczne problemy łączące się z nowoczesnością, takie jak brak poczucia tożsamości jednostek, a zwłaszcza rosnąca alienacja i dehuma­nizacja stosunków międzyludzkich.

ROZWÓJ TRZECIEGO ŚWIATA

Nowoczesność nie dociera równomiernie do wszystkich zakątków świata. Kraje rozwinięte mają wyższy standard życia, dłuższe przeciętne trwanie życia i inne wzory zamieszkania niż kraje Trzeciego Świata. Średni PNB na jednego mieszkańca w krajach rozwiniętych wynosi około 9500 dolarów, podczas gdy w krajach Trzeciego Świata zaledwie 700 dolarów. Przeciętne trwanie życia w krajach rozwiniętych wynosi około 73 lat, a w krajach Trzeciego Świata jedynie 58. Niemal trzy czwarte ludności krajów rozwiniętych mieszka w miastach, podczas gdy ponad dwie trzecie ludności krajów Trzeciego Świata mieszka na wsi. Między krajami rozwiniętymi i krajami Trzeciego Świata istnieje też ogromna różnica w poziomie wykształcenia.

Różnice te są ogólnie skutkiem nierównomierności zmian, jakie zaszły w tych społeczeństwach. W większości zmiany były rezultatem postępu tech­nicznego, który doprowadził do uprzemysłowienia. Na pytanie, dlaczego zmia­ny te zaszły w jednych społeczeństwach, a nie w innych, odpowiada kilka teorii wyjaśniających. Poniżej omówiono cztery główne teorie.

TEORIA MODERNIZACJI

Teoria ta koncentruje się na modernizacji — procesie kulturowym, ekono­micznym i społecznym, który przekształca społeczeństwo przedprzemysłowe w przemysłowe. Zmiany te zachodziły głównie pod wpływem rozwoju techniki, który prowadził do wzrostu wydajności produkcji i zasadniczo zmieniał styl życia społecznego. Czynniki te przesądziły o powstaniu nowoczesnych społe­czeństw przemysłowych w Stanach Zjednoczonych, Europie Zachodniej, Japo­nii i w mniejszym stopniu w Związku Radzieckim.

Zgodnie z tą teorią nowoczesne społeczeństwa wytwarzają strukturę eko­nomiczną, która umożliwia rozwój, sprzyja innowacjom i wykorzystuje zdoby­cze techniki do zwiększenia wydajności i produktywności. Tworzy się rozległa sieć banków, transportu i komunikacji. Słabnie rola instytucji religijnych i więzów pokrewieństwa, natomiast coraz większą rolę w życiu społecznym odgrywa rząd. Model małej rodziny zwiększa jej społeczną i geograficzną ru­chliwość (patrz rozdz, 13). Racjonalność staje się, w miejsce tradycji, podsta­wową wartością życia społecznego (Weber, 1978; oryginał, 1921). Silny nacisk kładzie się na kształcenie umiejętności technicznych, niezbędnych w nowoczes­nym społeczeństwie.

Uważa się, że modernizacja zmieniła psychologię zachowań jednostek (In-keles i Smith, 1974). W krajach rozwiniętych jednostki wykazują większą przedsiębiorczość w dążeniu do celów indywidualnych i są skłonne do rezygna­cji z natychmiastowego zysku, aby osiągnąć cele długofalowe. Mają silniejsze poczucie kontroli nad własnym życiem oraz wysoko rozwiniętą etykę zawodo­wą. Mieszkańców krajów Trzeciego Świata natomiast postrzega się jako fata-listów, nie wierzących w możliwość pokierowania własnym losem i żyjących teraźniejszością, a także pozbawionych ambicji, jaka cechuje nowoczesność.

Teoria modernizacji zakłada, że wystarczy, aby kraje Trzeciego Świata przy­jęły model krajów Zachodu, który zapewni im taki sam poziom rozwoju. Według tej teorii siły sprawcze mają charakter wewnętrzny, więc kraje Trzeciego Świa­ta muszą po prostu wprowadzić odpowiednią politykę. Szczególnie winny popie­rać rozwój szkolnictwa celem likwidacji analfabetyzmu. Powinny też przebudo­wać instytucje gospodarcze i polityczne i stworzyć w ten sposób warunki sprzy­jające inicjatywie prywatnej i osłabiające nierówności społeczne.

Teoria ta przedstawia względnie optymistyczny obraz możliwości moder­nizacji społeczeństw Trzeciego Świata. Kraje te borykają się jednak z innymi problemami niż te, którym musiały stawić czoło nowoczesne społeczeństwa roz­winięte na podobnym etapie rozwoju. Kraje całego świata są tak silnie z sobą powiązane, że społeczeństwom trudniej przychodzi wprowadzenie izolowanych, niezależnych zmian; silniejsza jest również presja społeczna. Ponadto, samo upowszechnienie nowoczesnych technologii nie stanowi gwarancji postępu, je­śli nie towarzyszą mu istotne zmiany społeczne i kulturowe, które wymagają czasu i wysiłku (Ogburn, 1922).

TEORIA KONWERGENCJI

Odmianą teorii modernizacji jest teoria konwergencji. Głosi ona, że mo­dernizujące się społeczeństwa coraz bardziej się do siebie upodabniają na sku­tek tego procesu (Rostów, 1960; 1962). Mają one podobny stopień zaawanso­wania technologicznego i podobną strukturę siły roboczej i instytucji politycz­nych. Społeczeństwa te stopniowo „zbliżają się" do ogólnego modelu nowoczes­nego społeczeństwa.

Kraje Trzeciego Świata, w tym ujęciu, bezkrytycznie naśladują społeczeń­stwa bardziej rozwinięte. Pogląd ten nie docenia faktu współpowiązania nowo­czesnego świata, który wymusza na tych krajach określony kierunek polityki. Społeczeństwa rozwinięte mają zarówno kapitał, jak i technologie potrzebne krajom Trzeciego Świata, ale dostęp do nieb uzależniają od akceptacji przez te kraje zmian gospodarczych i politycznych, i to nawet wówczas, gdy zmiany te są niezgodne z ich kulturą czy warunkami społecznymi.

TEORIA UZALEŻNIENIA

Wielu badaczy, kwestionujących założenia teorii modernizacji i konwer­gencji, twierdzi, że kraje rozwijające się funkcjonują w świecie zdominowanym przez kraje rozwinięte (Frank, 1969). Stworzyli oni teorię uzależnienia (dependencji), która głosi, że kraje Trzeciego Świata nie zmodernizowały się, po­nieważ były uzależnione od krajów rozwiniętych, dla których obecny stan tych społeczeństw jest bardziej korzystny ze względów gospodarczych i politycz­nych. Krajom uprzemysłowionym odpowiada sytuacja, w której kraje Trzecie­go Świata nadal są dostawcami surowców i rynkami zbytu dla gotowych pro­duktów. Nie chcą one mieć kolejnych konkurentów w świecie, w którym już i tak jest ogromna konkurencja.

W gospodarce krajów Trzeciego Świata zazwyczaj dominuje jeden typ upra­wy (trzciny cukrowej lub kawy) albo surowca (cyna lub kauczuk). Kraje te najczęściej nie mają kapitału i technologii niezbędnych do unowocześnienia najważniejszych dziedzin gospodarki. Zasoby te muszą więc pochodzić z ze­wnątrz - z bardziej nowoczesnych społeczeństw lub międzynarodowych agen­cji kontrolowanych przez kraje Zachodu (np. Międzynarodowego Funduszu Wa­lutowego czy Banku Światowego), od których stają się w ten sposób uzależnione.

Teoria uzależnienia głosi, że kraje Trzeciego Świata nie mogą po prostu naśladować wcześniejszego modelu modernizacji, ponieważ ich potrzeby eko­nomiczne i technologiczne uzależniają je od gospodarki światowej. Teoria ta nie określa jednak odpowiednio modelu, który mógłby poprawić sytuację kra­jów Trzeciego Świata. Pierwotnie, jako mechanizm podniesienia poziomu nau­czania i opieki zdrowotnej, teoria ta proponowała wprowadzenie rządów socja­listycznych. Obecnie jednak wiadomo, że gospodarka socjalistyczna może za­pewnić lepszą edukację i służbę zdrowia, ale jest mniej produktywna niż gospo­darka kapitalistyczna (patrz rozdz. 17). Niedawne wydarzenia w Związku Ra­dzieckim i krajach socjalistycznych Europy Wschodniej pogłębiły wątpliwości co do skuteczności zmian proponowanych przez teorię uzależnienia.

TEORIA SYSTEMÓW ŚWIATOWYCH

Poszerzając perspektywę zakreśloną przez teorię uzależnienia, Wallerstein (1974; 1979; 1980) zaproponował teorię systemów światowych, która bada stosunki między krajami rozwiniętymi i rozwijającymi się w kontekście czynni­ków ekonomicznych, geograficznych, historycznych i politycznych- Pogląd ten sugeruje, że kraje Trzeciego Świata mają niewielką szansę na dorównanie kra­jom rozwiniętym, ponieważ w porównaniu z nimi są zacofane, a poza tym specy­ficzna struktura ich gospodarki jest korzystna dla społeczeństw dominujących.

Gospodarka światowa, twierdzi Wallerstein, jest w przeważającej mierze kapitalistyczna (patrz rozdz, 17). Każde społeczeństwo świata należy do jednej z trzech kategorii.

Państwa centrum gospodarczego to dysponujące silną armią społe­czeństwa przemysłowe, takie jak Stany Zjednoczone, większość krajów Euro­py Zachodniej i Japonia. Dominują one w gospodarce światowej i kontrolują większą część technologii i kapitału, a także stanowią źródło siły światowego przemysłu.

Państwa peryferyjne dostarczają niezbędnych surowców państwom cen­trum, od których są uzależnione. Gospodarka tych krajów opiera się na rolnic­twie lub, znacznie rzadziej, eksploatacji złóż minerałów. Wiele z tych państw leży w Afryce i Ameryce Łacińskiej. W przeszłości związki między tymi pań­stwami i państwami centrum określano mianem kolonializmu, Wallerstein uważa, że tego typu stosunki nadal istnieją w formie „neokolonializmu", który jest nowoczesną odmianą dawnego kolonializmu europejskiego.

Państwa półperyferyjne znajdują się między centrum i peryferiami go­spodarki światowej, przemieszczając się między tymi dwoma biegunami. Spo­łeczeństwa te są do pewnego stopnia niezależne gospodarczo i politycznie, ale mimo to znajdują się pod silnym wpływem państw centrum. Takimi krajami są Korea Południowa, Hiszpania i Iran.

TRZY PRZYCZYNY UZALEŻNIENIA KRAJÓW TRZECIEGO ŚWIATA

Po pierwsze, gospodarka światowa zmusiła kraje Trzeciego Świata do ograniczenia ich poprzednio bardziej różnorodnej i samowystarczalnej gospo­darki do jednej dziedziny, która jest uzależniona od eksportu. Kraje te prze­stały kontrolować ceny swoich towarów, które są ustalane przez uprzemysło­wione państwa centrum.

Po drugie, większość krajów Trzeciego Świata znalazła się w pułapce zadłużenia; są one winne państwom centrum ogromne sumy pieniędzy poży­czonych na cele rozwoju ich gospodarki. Dług ten coraz bardziej uzależnia je od państw centrum i pozbawia kontroli nad własną gospodarką (Dalmaide, 1984),

Po trzecie, nastąpił rozwój międzynarodowych korporacji (patrz rozdz. 17), które mają siedziby w państwach centrum, ale prowadzą działalność w krajach Trzeciego Świata. Mimo że korporacje te często zapewniają dostęp do kapitału i technologii, którego te kraje bardzo potrzebują, jednocześnie uzy­skują też znaczną władzę ekonomiczną i polityczną w tych państwach i wywie­rają wpływ na ich funkcjonowanie (Kumar, 1980).

Teoria systemów światowych głosi, że rozwoju danego kraju nie można rozpatrywać w oderwaniu od jego stosunków z innymi społeczeństwami. Roz­wój bowiem ma charakter międzynarodowy, a nie wyłącznie wewnątrznarodowy, jak utrzymywali twórcy teorii modernizacji. Wysoko uprzemysłowione pań­stwa centrum w dalszym ciągu będą odgrywać dominującą rolę w światowym systemie ekonomicznym. Działalność OPEC (Organizacji Krajów Eksportują­cych Ropę Naftową), która wpływa na gospodarkę światową przez regulowa­nie wielkości produkcji i ustalanie cen ropy naftowej, świadczy jednak o tym, że państwa peryferyjne nie zawsze są całkowicie bezradne. Teoria systemów światowych nie pozwala też zaklasyfikować do jednej z trzech kategorii ani

Związku Radzieckiego, ani państw socjalistycznych Europy Wschodniej- Po­nadto, nie wyjaśnia ona szybkiej i pomyślnej modernizacji takich krajów Trze­ciego Świata, jak Korea Południowa, Tajwan i Wenezuela.

NOWOCZESNOŚĆ I POSTĘP

Amerykanie zazwyczaj utożsamiają nowoczesność z postępem społecznym. Jakkolwiek nie ulega wątpliwości, że modernizacja przynosi wielu ludziom ogromne korzyści, ma jednak również negatywną stronę. Poprawa opieki zdro­wotnej, lepsze odżywianie się i przestrzeganie praw człowieka — to postęp, jaki umożliwia modernizacja. Nie wszyscy jednak mają udział w tych korzyściach. Ubóstwo, niedostateczna opieka medyczna, duża umieralność niemowląt cią­gle istnieje w Stanach Zjednoczonych — prawdopodobnie najbogatszym, najpo­tężniejszym i najnowocześniejszym państwie na świecie.

Co więcej, rozwój techniki, który doprowadził do powstania nowoczesnego społeczeństwa, nie zawsze był korzystny. Na przykład: energia nuklearna i nowo­czesna broń sprawiły, że wojna stała się jeszcze bardziej niszcząca. Nowoczesne techniki komunikacyjne potencjalnie mogą ograniczyć wolność osobistą jednostek i naruszać ich prywatność. Ponadto, utożsamianie nowoczesności z postępem jest możliwe, jeśli zakłada się, że zmiany społeczne zawsze przynoszą poprawę sytua­cji w danej dziedzinie; istnieją jednak przykłady, które przeczą temu założeniu (Toffler, 1981). Dla równowagi, jednakże, wypada stwierdzić, że większość socjolo­gów uważa, iż modernizacja przyczyniła się do postępu w stopniu, który uzasa­dnia pozytywną ocenę, jaką się cieszy wśród większości społeczeństw.

Społeczeństwa nie znajdują się w bezruchu, lecz nieustannie się zmieniają^ jakkolwiek nie jednocześnie, nie w jednakowy sposób i nie w takim samym stopniu. Jednym z czynników wpływających na zmiany społeczne jest środowi­sko naturalne. Na przykład: społeczeństwa sąsiadujące z dużymi zbiornikami wodnymi stwarzają dynamiczną kulturę żeglarską, podczas gdy społeczeństwa śródlądowe zmieniają się wolniej z powodu braku częstych kontaktów ze świa­tem zewnętrznym.

Zmiany są również skutkiem pewnych procesów kulturowych. Źródłem zmian jest innowacja, zarówno w formie odkrycia, jak i wynalazku. Przyczyną zmian może być także proces dyfuzji. Takie zjawiska jak migracja, handel, podróżowanie czy podbój prowadzą do rozprzestrzeniania się różnych idei i technologii. Do zmiany przyczyniają się też napięcia w obrębie struktury spo­łecznej, takie jak znaczne nierówności społeczne. Jednym z najważniejszym czynników zmian społecznych są zmiany ludności. Duże i szybkie zmiany licz­by urodzeń, zgonów i migracji zmuszają społeczeństwo do przystosowania się do nowej sytuacji.

Zmiany społeczne wywoływane są przez ludzkie działania, zarówno jednost­kowe, jak i zbiorowe. Wybitne jednostki mogą odgrywać istotną rolę w inicjo­waniu zmian społecznych, ale jedynie w kontekście czasów, w których żyją, i przy wykorzystaniu tego wszystkiego, co już dokonano. Ważną siłą sprawczą zmian społecznych są też ruchy społeczne.

niej do którejś z trzech kategorii oraz brak wyjaśnienia szybkiego rozwoju nie­których krajów Trzeciego Świata budzi wątpliwości co do adekwatności tej teorii.

Modernizacja nie zawsze jest tożsama z postępem. Jakkolwiek przynosi niewątpliwe korzyści, nie wszystkie społeczeństwa i nie wszyscy ludzie mają w nich równy udział. Niektóre zdobycze techniczne, które przyczyniły się do modernizacji, jednocześnie wzmocniły destrukcyjną potęgę państw i doprowa­dziły do możliwości ograniczenia wolności osobistej i naruszania prywatności jednostek. Ponadto, zmiany społeczne - i postęp - nie zawsze dokonują się wzdłuż Unii prostej. Mimo to większość socjologów uważa, że modernizacja przynosi światu korzyści.

Istnieje kilka teorii wyjaśniających przyczyny zmian społecznych. Teorie ewolucjonistyczne wychodzą z założenia, ze społeczeństwa w sposób „natural­ny" przekształcają się z organizmów prostych w organizmy bardziej złożone. Głoszą, że rząd nie powinien ingerować w ten naturalny proces zmiany i postępu. Teorie cykliczne wyjaśniają naturę zmian społecznych przez analogię do cyklu życia ludzkiego obejmującego narodziny, dojrzałość i śmierć. Niektórzy zwolennicy cykliczności twierdzili, że upadek społeczeństwa nie jest nieunik­niony, jeśli korzysta ono z doświadczeń historii i podejmuje działania pozwala­jące skutecznie stawić czoło wyzwaniom, jakie napotyka. Teorie funkcjonalistyczne postrzegają społeczeństwo jako stabilny system, którego funkcjonowa­nie co pewien czas zakłócają zmiany społeczne. Zmiana to trudny problem, ale przystosowanie się do niej pozwala społeczeństwu powrócić do stanu równowa­gi. Wraz ze zmianą społeczeństwa jego instytucje stają się coraz bardziej zróż­nicowane i wymagają ściślejszej koordynacji i integracji. Teorie konfliktu uwa­żają zmiany za wynik wewnętrznych napięć społecznych-

Teorie ewolucjonistyczne i teorie cykliczne budują ogólne ramy rozumienia dynamiki zmian społecznych. Teorie konfliktu opisują wewnętrzne napięcia społeczne, które mogą spowodować zmiany w społeczeństwie. Teorie funkcjonalistyczne zajmują się reakcjami społeczeństwa na zmiany, zmierzającymi do utrzymania równowagi społecznej.

Nowoczesność nie dociera równomiernie do wszystkich zakątków świata. Kraje rozwinięte mają wyższy standard życia, dłuższe przeciętne trwanie życia i inne wzory zamieszkania niż kraje Trzeciego Świata. Istnieją cztery teorie wyjaśniające te dysproporcje. Teoria modernizacji podkreśla rolę, jaką w roz­woju gospodarczym odgrywa postęp techniczny. Teoria ta głosi, że wystarczy, iż kraje Trzeciego Świata przyjmą model wybrany przez Stany Zjednoczone, większość krajów Europy Zachodniej i Japonię, aby po pewnym czasie osiągnę­ły ten sam poziom rozwoju. Teoria konwergencji, która stanowi odmianę teorii modernizacji, kładzie nacisk na konwergencję, czyli coraz silniejsze upodab­nianie się do siebie państw uprzemysłowionych.

Teoria uzależnienia głosi, że teorie modernizacji i konwergencji nie doce­niają faktu, iż sytuacja krajów Trzeciego Świata różni się od sytuacji obecnych państw uprzemysłowionych w analogicznej fazie rozwoju. Zwolennicy tej teorii wskazują szczególnie na fakt zdominowania gospodarki światowej przez roz­winięte państwa przemysłowe. Twierdzą, że z powodu odmiennych warunków ekonomicznych kraje Trzeciego Świata nie mogą powielić modelu rozwoju kra­jów wysoko uprzemysłowionych. Teoria systemów światowych poszerza per­spektywę zakreśloną przez teorię uzależnienia i głosi, że gospodarka światowa jest w przeważającej mierze kapitalistyczna i że każde państwo można zaliczyć do jednej z trzech kategorii. Uprzemysłowione państwa centrum gospodarczego dominują nad biedniejszymi społeczeństwami peryferyjnymi. Związek centrum z peryferiami ma w istocie charakter stosunków neokolonialnych. Trzecią kate­gorię stanowią państwa półperyferyjne, które mieszczą się między dwoma bie­gunami wyznaczanymi przez państwa centrum i państwa peryferyjne; są one niezależne gospodarczo, niemniej jednak znajdują się pod silnym wpływem państw centrum. Problemy państw peryferyjnych mają źródło w ich uzależnie­niu od eksportu, w braku kontroli nad cenami, które dyktują państwa cen­trum, w rosnącym zadłużeniu oraz w coraz silniejszych wpływach międzynaro­dowych korporacji na struktury gospodarcze i polityczne tych państw. Niemoż­ność zaliczenia Związku Radzieckiego i socjalistycznych krajów Europy Wschodniej.

1

---