Pojęcie normy prawnej i przepisu prawnego
Każdy, kto zajmuje się tworzeniem lub stosowaniem prawa ma do czynienia co najmniej z trzema typami języków: językiem prawnym, językiem prawniczym i językiem potocznym.
Język prawny, jest to język w którym formułowane są akty normatywne. Cechują go: wysoki stopień sformalizowania, używanie specyficznych wyrażeń, precyzyjność, itp.. Niekiedy bowiem zdarza się, iż pojęcia używane na co dzień, w języku potocznym, naturalnym, mają charakter wieloznaczny. Wówczas niezbędne jest ich doprecyzowania w tekstach aktów prawnych; na przykład inne znaczenie w języku potocznym i prawnym ma termin „powód”.
Prawnicy, tak jak większość grup zawodowych, posługuje się specyficznym, odmiennym od potocznego językiem. Język ten nazywany jest językiem prawniczym. Są w nim formułowane wypowiedzi o treści obowiązującego prawa. Powstaje on przy interpretacji poszczególnych norm prawnych, w procesie wykładni prawa, a także w nauce prawa przy opisywaniu poszczególnych instytucji prawnych czy używanych metod badawczych. W języku prawniczym występują pojęcia i wyrażenia międzynarodowych tradycji prawniczych, jak na przykład paremie i wyrażenia łacińskie: vacatio legis, res iudicata, leges imperfecta, lub terminologia charakterystyczna dla innych systemów prawa, na przykład common law.
Wypowiedzi mają podstawowe znaczenie dla prawoznawstwa, bowiem zachowania werbalne stanowią podstawowy sposób komunikowania się. W językoznawstwie wyróżnia się kilka typów wypowiedzi, na przykład: opisujące, oceniające, normatywne. Dla poznania prawa największe znaczenie maja oczywiście wypowiedzi normatywne. Głównym ich celem jest bowiem wskazywanie na pożądany przez prawodawcę wzór zachowania, na normę prawną, która stanowi jedną z postaci norm społecznych. Cechy charakterystyczne, odróżniające normę prawną od normy społecznej, wynikają z faktu, iż norma prawna jest tworzona (stanowiona) i sankcjonowana przez organy państwa. Ponadto, normy prawne mające walor powszechności obowiązywania, są opublikowane w dziennikach promulgacyjnych, a ich przestrzeganie zabezpieczone jest przymusem państwowym.
Definiując normę prawną należy więc wskazać, iż jest to najmniejszy, stanowiący strukturalną całość, element prawa. Norma prawna informuje o pożądanym przez prawodawcę wzorze zachowania adresata normy, w określonych warunkach, a także o konsekwencjach, niezastosowania się do przedmiotowego wzorca.
Głównymi cechami każdej normy prawnej jest generalność i abstrakcyjność.
Generalność normy prawnej związana jest ze sposobem określenia adresata normy. Adresat normy prawnej jest określony poprzez takie podanie zespołu cech, które mogą odnieść się do nie określonej liczby podmiotów. Norma prawna nie określa adresata co do tożsamości, może jednak określać adresata, np. w sposób rodzajowy: obywatele, małoletni, kobiety w ciąży, pracownicy, lekarze, itd.
Abstrakcyjność normy prawnej oznacza, iż dany czyn opisany jest w normie prawnej poprzez wskazanie powtarzalności. Inaczej mówiąc, zachowanie o jakim traktuje norma prawna może zdarzyć się w niedookreślonej liczbie przypadków. Zgodnie z zasadami poprawnej legislacji prawodawca ma obowiązek tak formułować treść normy prawnej, aby mogła być ona wykorzystywana w nieokreślonej liczbie przypadków. Takie zabiegi legislacyjne mają zapobiegać nadmiernej kazuistyce prawa, czyli tworzeniu norm zbyt szczegółowych, odwołujących się do konkretnych sytuacji i adresatów.
Generalność i abstrakcyjności normy prawnej pozwala na odróżnienie norm prawnych od aktów stosowania prawa, które mają charakter indywidualny i konkretny, czyli tycza drestata określonego co do tożsamości, w konkretnej sprawie, np. akt administracyjny, orzeczenie sądu. Należy jednak przypomnieć, iż akty stosowania prawa wydawane są, na podstawie, zakodowanych w przepisach prawnych, obowiązujących norm prawnych.
W doktrynie i praktyce prawa występują głównie dwie koncepcje budowy normy prawnej. Koncepcja pierwsza, nazywana jest trójelementową koncepcją budowy normy prawnej. Przyjmuje ona, iż każda norma prawa winna składać się z trzech elementów: hipotezy, dyspozycji i sankcji. Dopiero łącznie te trzy elementy tworzą strukturalna całość- normę prawną. W myśl przedmiotowej koncepcji, w hipotezie normy prawnej, prawodawca określa adresata normy prawnej, a także okoliczności zastosowania danej normy prawnej. W dyspozycji normy wyznaczany jest pożądany przez prawodawcę wzór zachowania adresata w sytuacji określonej w hipotezie. Tenże wzorzec zachowania może przyjąć postać: nakazu , zakazu lub dozwolenia. Sankcja zaś określa konsekwencje niezachowania się przez adresata w sposób pożądany przez prawodawcę, w sytuacji określonej w hipotezie normy prawnej. Sankcje wyrażane w przepisach prawnych mają bardzo zróżnicowany charakter. Sama sankcja, jako element normy prawnej może znajdować się w tym samym przepisie, w którym zakodowana jest hipoteza i dyspozycja normy, albo znajdować się może w przepisie odrębnym.
W literaturze najpopularniejszy jest podział, w którym wyróżnia się trzy zasadnicze rodzaje sankcji:
sankcję karną,
sankcję nieważności,
sankcję egzekucji.
Sankcja karna, nazywana również sankcją represyjną, spełnia, obok funkcji represyjnej, również funkcje resocjalizacyjną, izolacyjną, odstraszającą potencjalnego sprawcę, itp. Polega na odebraniu lub ograniczeniu dóbr powszechnie uznanych za cenne, jak na przykład: wolność czy mienie. Ten typ sankcji ma zastosowanie w przypadku dokonania czynów zabronionych przez prawodawcę, uznanych za niebezpieczne społecznie. Polskie prawo karne przewiduje następujące kary: karę pozbawienia wolności, karę ograniczenia wolności, karę grzywny, karę 25 lat pozbawienia wolności oraz karę dożywotniego pozbawienia wolności. Obok kar zasadniczych, występują również środki karne, potocznie określane mianem kar dodatkowych: pozbawienie praw publicznych, zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej, zakaz prowadzenia pojazdów, przepadek przedmiotów, obowiązek naprawienia szkody, nawiązka, świadczenie pieniężne oraz podanie treści wyroku do publicznej wiadomości.
Przykład: Kto ujawnia lub wbrew przepisom ustawy wykorzystuje informacje stanowiące tajemnicę państwową , podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. (art.. 265 § 1 kk)
Sankcje karne mogą być oznaczone w:
sposób bezwzględny, gdy prawodawca określając rodzaj i wymiar kary nie pozostawia sądowi żadnej możliwości wyboru ani rodzaju, ani wysokości kary;
sposób względny , gdy prawodawca określa rodzaj i granice wymiaru kary;
sposób alternatywny, gdy prawodawca pozostawia sądowi wybór kary spośród wymienionych.
Sankcja nieważności związana jest z nieprzestrzeganiem normy prawnej przy dokonywaniu czynności konwencjonalnych (zawarcie małżeństwa, sporządzenie testamentu, akt głosowania). Jeżeli adresat nie przestrzega normy prawnej określającej sposób dokonania określonej czynności, wówczas naraża się na nieosiągnięci przez swoje zachowanie określonych skutków prawnych. Czynności dotknięte sankcja nieważności z punktu widzenia prawa uznawane są za nieważne. Owa nieważność może być nieważnością ex tunc, czyli od samego początku (nieważność bezwzględna). Oznacza to, iż czynność prawna nie wywołała żadnych skutków prawnych, jest nieważna z mocy prawa, np.
W przypadku zaś nieważności ex nunc, czynność prawna uznana jest za nieważną od chwili stwierdzenia tejże nieważności przez umocowany do tego organ (nieważność względna). Wszystkie czynności prawne, które miały miejsce przed stwierdzeniem nieważności, są ważne.
Sankcja egzekucji ma głównie charakter restytucyjny. Głównym celem sankcji egzekucji jest zmuszenie adresata normy prawnej, który jej nie przestrzega, do takiego zachowania, aby powstał taki stan rzeczy, który byłby zrealizowany, gdyby norma prawna była przestrzegana. Celem egzekucji jest zrealizowanie stanu rzeczy wskazanego w normie prawnej, który jest dotkliwy dla adresata, i od realizacji którego adresat uchyla się, np. eksmisja z bezprawnie zajmowanego lokalu, zajęcie wynagrodzenia za pracę lub rachunku bankowego do wysokości zaległego świadczenia pieniężnego, odebranie osoby podlegające władzy rodzicielskiej, itp.
Model koncepcji trójelementowej:
„Każdy X w sytuacji Y powinien Z pod sankcją S”.
Tak więc zgodnie z koncepcją trójelementową norma prawna odpowiada na następujące pytania: kto, w jakich warunkach, jak powinien się zachować, i co grozi za niezastosowanie się do pożądanego przez prawodawcę modelu zachowania.
Druga z koncepcji budowy normy prawnej, określana jest koncepcją dwuczłonową lub koncepcją norm sprzężonych . W myśl tej koncepcji wyróżnić możemy: normę sankcjonowaną i sankcjonującą. Zgodnie z tą koncepcją każda z tych dwóch norm ma swoją wewnętrzną strukturę, złożoną z hipotezy i dyspozycji.
Hipoteza normy sankcjonowanej jest tożsama z hipotezą normy prawnej w teorii trójelementowej. Określa bowiem adresata normy i okoliczności , w których adresat ma zachować się w sposób pożądany przez prawodawcę.
Dyspozycja normy sankcjonowanej określa pożądany przez prawodawcę wzór zachowania, określony w formie nakazu, zakazu i dozwolenia, przez adresata i w sytuacji określonej w hipotezie. Tak więc jej zakres jest identyczny z dyspozycją w koncepcji trójelementowej.
Hipoteza normy sankcjonującej powstaje w sytuacji naruszenia przez adresata dyspozycji normy sankcjonowanej. Jeżeli w sytuacji określonej w hipotezie normy sankcjonowanej adresat nie zachowa się w sposób określony przez prawodawcę w dyspozycji normy sankcjonowanej to wówczas powstaje nowy stan rzeczy, czyli okoliczność niezastosowania się do nakazu, zakazu lub przekroczenie zakresu dozwolenia. Inaczej mówiąc, hipoteza normy sankcjonującej określa adresata wtórnego (organ państwa, upoważniony do wymierzenia sankcji za naruszenie dyspozycji normy sankcjonowanej w sytuacji opisanej w jej hipotezie) oraz okoliczności, czyli niezastosowanie się do nakazu, zakazu lub przekroczenie zakresu dozwolenia.
Dyspozycja normy sankcjonującej określa rodzaj i stopień dolegliwości dla adresata pierwotnego normy sankcjonowanej, za zachowanie się w sytuacji określonej w hipotezie tejże normy sankcjonowanej, w sposób niezgodny z jej dyspozycją. Tak więc dyspozycja normy sankcjonującej jest odpowiednikiem sankcji w rozumieniu koncepcji trójelementowej.
Model koncepcji norm sprzężonych:
Norma sankcjonowana: „ Adresat pierwotny X w okolicznościach Y powinien Z”.
Norma sankcjonująca: „ Adresat wtórny A wymierza sankcję S adresatowi pierwotnemu X , jeżeli w okolicznościach Y nie zachowa się zgodnie z Z”.
Zgodnie z omawianą powyżej koncepcją budowy normy prawnej, norma sankcjonująca ma wyraźnie charakter pomocniczy, bowiem zostaje ona zastosowana tylko w przypadku, gdy dojdzie do naruszenia normy sankcjonowanej.
Normy prawne przekazywane są przez prawodawcę na piśmie, za pomocą przepisów prawnych. Odkodowanie znaczenia norm prawnych z poszczególnych przepisów prawnych odbywa się w procesie wykładni prawa.
Przepisem prawnym nazywamy całość gramatyczną wyodrębnioną przez prawodawcę i występującą w akcie prawodawczym w postaci paragrafu, artykułu, ustęp, itp. Jest to najmniejsza jednostka redakcyjna aktu normatywnego.
Wypowiedzi normatywne przekazywane są w formie pisemnej, w postaci aktu prawodawczego, który zbudowany jest z jednostek redakcyjnych, zaopatrzonych przez prawodawcę we wskaźnik identyfikacyjny.
Należy pamiętać, iż norma prawna informuje o treści obowiązującego prawa, przepis prawny zaś jest gramatyczną formą wyrażenia tejże treści. Niekiedy w literaturze przedmiotu można spotkać się z potocznym określeniem, iż normy prawne są zakodowane w poszczególnych przepisach prawnych.
Przykład przepisu prawnego: Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. (art. 1 kodeksu karnego)
Stosunek wzajemny pomiędzy norma prawną a przepisem prawnym może być następujący:
w jednym przepisie prawnym może być zawarta jedna norma prawna;
w jednym przepisie mogą być zawarte dwie lub więcej norm prawnych;
w jednym przepisie prawnym może być zawarta tylko część normy prawnej.
Najczęściej spotykamy się z sytuacją, że treść jednej normy prawnej należy odkodowywać z kilku przepisów prawnych, bowiem w każdym z nich odnajdujemy tylko fragment normy.
Niekiedy w akcie normatywnym występują takie przepisy prawne, które nie zawierają norm prawnych, a jedynie reguły znaczeniowe dla wyrażeń zawartych w tekście prawnym. Są to tzw. definicje ustawowe. W definicjach ustawowych prawodawca sam określa znaczenie słów i wyrażeń użytych w danym akcie normatywnym.
Przykłady definicji ustawowych:
Stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych. (art. 2.1 ustawy Prawo o stowarzyszeniach)
Młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat. ( art. 115 §10 kodeksu karnego)
Mieniem jest własność i inne prawa majątkowe (art. 44 kodeksu cywilnego)
Inną kategorią przepisów prawnych, których normatywny charakter budzi wątpliwości, są leges imperfeacte, czyli przepisy prawne za naruszenie których prawodawca nie przewidział konkretnych skutków prawnych. Naruszenie leges imperfeacte może pociągać za sobą sankcje rozsiane, np. reakcję opinii publicznej, bojkot towarzyski, itp. Bowiem reguły pożądanego zachowania w tych uregulowaniach zawarte, podlegają kontroli społecznej.
Podział przepisów prawnych:
ze względu na sposób wysłowienia normy w przepisach prawnych wyróżniamy:
przepisy zakazujące- takie, których dyspozycja formułuje zakaz określonego zachowania (zakaz prowadzenia samochodu pod wpływem alkoholu, zakaz handlu ludźmi);
przepisy nakazujące- takie, których dyspozycja formułuje nakaz określonego zachowania ( nakaz udzielenia pomocy osobie będącej w niebezpieczeństwie);
przepisy dozwalające- czyli takie, których dyspozycja pozwala na wybór określonego zachowania ( właściciel rzeczy może ją używać albo nie używać)
ze względu na moc stosowania przepisy prawne dzielimy na:
bezwzględnie obowiązujące (ius cogens)- takie, które obowiązują, bez wzgl. na odmienną wolę stron (przepisy o ważności testamentu, przepisy o terminach przedawnień);
względnie obowiązujące (ius dispositivum)- takie, które obowiązują wówczas, gdy strony nie postanowiły inaczej (przepisy o dziedziczeniu ustawowym).
ze względu na treść przepisy prawne dzielimy na:
materialne- formułujące nakazy, zakazy, dozwolenia skierowane do określonych kategorii adresatów;
proceduralne(formalne)-wyznaczające sposób realizowania praw i obowiązków wyznaczonych przez normy prawa materialnego;
kompetencyjne- określające zakres uprawnień i obowiązków organów państwowych.
ze względu na typ sankcji przepisy prawne dzielimy na:
leges perfecta, przepisy które przewidują wyłącznie sankcję nieważności (np. nieważność czynności prawnej małoletniego);
leges plus quam perfecta, przepisy, za naruszenie których przewidziane są równocześnie sankcja karna oraz sankcja nieważności (np. przestępstwo bigamii);
leges minus quam perfecta, przepisy za naruszenie których przewidziana jest sankcja karną (kara grzywny za jazdę pociągiem bez ważnego biletu);
leges imperfecta, przepisy, za naruszenie których prawodawca nie przewidział żadnych sankcji.
ze względu na zasięg obowiązywania przepisy prawne dzielimy na:
przepisy prawne uniwersalne (ius universale) , takie których terytorialny zasięg obowiązywania obejmuje terytorium całego państwa (np. Konstytucja, ustawy, rozporządzenia Rady Ministrów);
przepisy prawne partykularne (ius particulare), takie których terytorialny zasięg obowiązywania ograniczony jest do części terytorium państwa, poprzez zasięg działania organu, który wydał dany akt (np. akty prawa miejscowego).
ze względu na konkretność sposobu formułowania wzorów zachowania przepisy prawne dzielimy na:
konkretne, czyli takie, które zawierają hipotezę dyspozycję, a niekiedy także sankcję normy prawnej;
odsyłające, czyli takie, które zawierają informację o tym, w jakim innym przepisie prawnym przedmiotowe elementy normy prawnej zostały sformułowane (np. w sprawach nie unormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego );
blankietowe, czyli takie, które same nie zawierają dyspozycji pożądanego przez prawodawcę zachowania, a jedynie zawierają upoważnienie dla organu administracji publicznej, aby tę dyspozycję sformułował w przyszłości .
Akt normatywny
Akt normatywny jest wytworem prawodawczych działań organów państwowych, które wyposażone są w kompetencje do stanowienia norm prawnych określonego rodzaju. Poszczególne organy uzyskują kompetencje do tworzenia prawa albo na mocy Konstytucji albo na podstawie norm ustawowych W procesie praktyki stanowienia prawa wypracowano schemat formalnej budowy aktu normatywnego, dlatego też można skazać na następujące elementy w budowie aktu normatywnego:
Nazwa rodzajowa aktu normatywnego (ustawa, rozporządzenie itp.).
Data uchwalenia (ustanowienia) aktu.
Tytuł wskazujący na zakres przedmiotowy aktu (np. o szkolnictwie wyższym, o samorządzie terytorialnym, o zgromadzeniach, w sprawie wysokości wynagrodzenia notariuszy, w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy…, albo Kodeks cywilny, Prawo bankowe itp.).
Preambuła, czyli uroczysty wstęp, w którym ustawodawca przedstawia głóNe motywy wydania aktu normatywnego, zamierzone cele, podstawowe wartości itp. Odczytać z niej niejednokrotnie można, jaka była ratio legis (motyw ustawodawczy, sens ustawy) danego aktu prawnego. Preambuła jest wyodrębniona przed pierwszymi przepisami aktu. W teorii prawa istnieje spór o to, czy preambuła ma charakter normatywny, czy też jest wyłącznie deklaracją, z której nie można wyprowadzić norm prawnych. Nie zmienia to faktu, że jej postanowienia są wykorzystywane w procesie dokonywania wykładni prawa. Preambuła nie jest koniecznym elementem aktu normatywnego. Występuje tylko sporadycznie, np. Konstytucja RP z drugiego kwietnia 1997 r,., czy ustawa z siódmego kwietnia 1989 r., prawo o stowarzyszeniach.
Część ogólna, obejmująca przepisy, które zawierają elementy wspólne dla norm zawartych w treści przepisów szczegółowych. W części ogólnej umieszczone są również tzw. definicje legalne, które wyjaśniają znaczenie pojęć używanych w danym akcie lub nawet gałęzi prawa.
Część szczególna - zawierająca zasadniczą materię aktu normatywnego, odnosząca się zwłaszcza do dyspozycji i niekiedy sankcji norm prawnych, przy czym przepisy te mogą służyć konstruowaniu norm typu zarówno lex generalis ( przepis ogólny), jak i lex specialis (, przepis szczególny).
Przepisy końcowe, do których należą przepisy derogacyjne (uchylające), oraz przepisy określające datę wejście aktu prawnego w życie. Głównym celem przepisów derogacyjnych jest pozbawienie mocy obowiązywania dotychczas obowiązującego aktu prawnego, w miejsce którego uchwalony nowy akt, regulujący ta sama sferę stosunków społecznych, np.
Przepisy określające wejście w życie aktu prawnego, wskazują w jakiej dacie akt normatywny zaczyna obowiązywać. Zgodnie z zasadami techniki legislacyjnej, pomiędzy datą opublikowania aktu normatywnego a datą wejścia jego w życie winien zostać zachowany tzw. okres vacatio legis, który umożliwia potencjalnemu adresatowi aktu normatywnego zapoznanie się z jego treścią, a także jest to okres niezbędny dla organów państwa do przygotowania się do realizacji przedmiotowego aktu, np.
„Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem 1 września 2009 r.”
Należy również zauważyć, iż niekiedy w treści aktu normatywnego znajdują się przepisy intertemporalne (przejściowe), które regulują oddziaływanie stanowionego prawa na stosunki powstałe pod działaniem dawnego prawa. Regulacje te zawierają normy kolizyjne, odnoszące się np. do kwestii, jaki jest los postępowania podjętego, a nie zakończonego, na mocy dotychczas obowiązującego stanu prawnego; przykład: „Jeżeli na podstawie kodeksu postępowania karnego nastąpiła zmiana właściwości sądu, orzeka sąd dotychczas właściwy gdy akt oskarżenia wniesiono przed dniem wejścia w życie niniejszego kodeksu”.
8. Podpis złożony zgodnie z wymaganą procedurą , np. w rozporządzeń- podpis właściwego ministra, w przypadku ustaw- podpis Prezydenta.
Klasyfikacja aktów normatywnych:
Możliwe jest dokonywanie różnych podziałów aktów normatywnych przy zastosowaniu różnych kryteriów, zaś zakwalifikowanie danego aktu normatywnego do jednej z kategorii nie wyklucza możliwości przyporządkowania go jednocześnie do innej.
1.Według kryterium zakresu obowiązywania:
akty powszechnie obowiązujące - skierowane do obywateli lub organizacji bądź do określonych ich kategorii (np. ustawy, rozporządzenia);
akty wewnętrznie obowiązujące - skierowane do adresatów podporządkowanych organizacyjnie lub służbowo organowi wydającemu akt (np. okólniki, statuty, regulaminy, instrukcje, wytyczne).
2. Według kryterium pozycji organu stanowiącego:
akty stanowione przez centralne organy państwa - władzy ustawodawczej i wykonawczej (ustawy i uchwały Sejmu, uchwały Senatu, rozporządzenia , zarządzenia i uchwały organów władzy wykonawczej
akty stanowione przez organy terenowe - rządowe i samorządowe (rozporządzenia i zarządzenia zastępcze wojewody, uchwały zarządu gminy, uchwały rady gminy).
Zgodnie z art. 94 Konstytucji, organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej, na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie, ustanawiają akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze działania tych organów.
Zgodnie z art. 88 Konstytucji warunkiem wejścia warunkiem w życie ustaw, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie. Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych określa ustawa z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych ( w załączniku).
Akty normatywne ogłaszane są w oficjalnych organach publikacyjnych (dziennikach urzędowych), w sposób zwyczajowo przyjęty na danym terenie (np. poprzez rozplakatowania), przez rozmieszczenie obwieszczeń, w środkach masowego przekazu (prasa lokalna, odczyt treści aktu w lokalnym radiu, czy telewizji). Wśród dzienników urzędowych wyróżnia się dzienniki promulgacyjne i informacyjne.
Dzienniki promulgacyjne to takie, w których następuje promulgacja aktu, czyli ogłoszenie będące warunkiem jego wejścia w życie. Typowym dziennikiem promulgacyjnym jest np. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
Dzienniki informacyjne to takie, w których publikuje się akty, których ogłoszenie nie jest warunkiem ważności. Ogłasza się tu zwykle akty o charakterze wewnętrznym, skierowane do jednostek podległych organizacyjnie.
Wykładnia prawa
Obowiązujące w danym systemie normy prawne zakodowane są, jak już wcześniej wspomniano, w przepisach prawnych. Wykładnia prawa ( egzegeza prawa) jest operacją
operacją myślową zmierzającą do ustalenia znaczenia norm generalno-abstrakcyjnych zakodowanych w przepisach prawa. Celem wykładni jest ustalenie znaczenia normy prawnej, w takim kształcie jaki został nadany jej poprzez prawodawcę.
W literaturze sporny jest problem zakresu przedmiotowego wykładni. Według pierwszego stanowiska, procesowi wykładni podlegają tylko te przepisy prawne, co do znaczenia których istnieją wątpliwości. Zwolennicy tegoż to stanowiska odwołują się do paremii clara non sunt interpretanda ( co jest jasne, nie wymaga interpretacji.). Zgodnie z drugim stanowiskiem, procesowi wykładni poddawane są wszystkie przepisy prawne, bowiem nie ma określonego kryterium pozwalającego na odróżnienie przypadków gdy mamy do czynienie z bezpośrednim rozumieniem normy od przypadków w którym dokonano czynności interpretacyjnych. Ponadto, jasny z punktu widzenia językowego przepis, może budzić wątpliwości, np. co do jego celowości.
Interpretator ustalając znaczenie normy prawnej zakodowanej w przepisie prawnym odwołuje się do reguł wykładni. W literaturze przedmiotu wyróżniono następujące reguły wykładni:
reguły interpretacyjne sensu stricto, nazywane niekiedy dyrektywami I stopnia,
dyrektywy wnioskowań prawniczych,
reguły kolizyjne.
Reguły interpretacyjne są wskazówkami mającymi pomóc ustalić znaczenie norm prawnych zawartych w przepisach prawa. Dzielą się na reguły językowe oraz pozajęzykowe, wśród których wyróżniamy reguły systemowe i celowościowe.
Reguły językowe, zwane również dyrektywami językowymi pełnia podstawową rolę w procesie dokonywania wykładni prawa. W celu odkodowania znaczenia normy prawnej wykorzystują one zasady gramatyki, składni, charakterystyczne dla danego języka. Do przykładowych reguł językowych wykorzystywanych w procesie wykładni należą dyrektywy:
zwrotom poddawanym interpretacji należy przypisywać takie znaczenie, jakie maja one w języku potocznym, chyba, że za odstąpieniem od tego przemawiają ważne powody;
zwrotom poddawanym interpretacji należy przypisywać szczególne znaczenie, charakterystycznie nadane przez daną część systemu prawa, gdy ustali się, że takie znaczenie mają. Znaczeniem tym należy posługiwać się bez względu na to, jakie znaczenie dany zwrot ma w systemie prawa traktowanym jako całość;
jeżeli w systemie prawa została przez prawodawcę sformułowana definicja legalna, to należy ją posługiwać się, chyba że z interpretowanego przepisu wynika, iż należy poszukiwać odmiennego znaczenia danego zwrotu;
żaden z elementów (kropka, przecinek, wyraz, itp.) interpretowanego zwrotu nie może zostać uznany za niepotrzebny; wszystkie elementy musza być wykorzystywane przy dokonywaniu wykładni;
jeżeli interpretowany przepis prawa ma postać wyrażenia opisującego pożądany przez prawodawcę wzór zachowania, to należy go interpretować jako nakaz lub zakaz tegoż postępowania.
Należy jeszcze raz podkreślić, iż w procesie dokonywania wykładni przepisów prawa interpretator zawsze powinien na początku sięgać do dyrektyw językowych.
Reguły systemowe spełniała rolę subsydiarną w stosunku do reguł językowych. Jeżeli zastosowanie reguł językowych nie przyniesie zamierzonego rezultatu, to wówczas interpretator powinien sięgnąć do reguł systemowych. Każda bowiem z norm prawnych jest częścią całości rozumianej jako dział, gałąź prawa lub patrząc kompleksowo jest częścią systemu prawa. Żadna z norm nie może być również interpretowana w oderwaniu od pozostałych, gdyż zgodnie z zasadą racjonalności prawodawcy, miejsce normy prawnej w systemie prawa nie może być przypadkowe.
W literaturze przedmiotu dyrektywy językowe dzielą się na:
reguły odwołujące się do zasad systemu (gałęzi) prawa, np..: w razie sprzeczności normy z zasadą prawa, należy tak ustalić znaczenie normy, aby nie było ono sprzeczne z zasadą.
reguły odwołujące się do postulatu niesprzeczności i zupełności systemu prawa, np.: w razie sformułowania dwóch wersji znaczeniowych normy należy uznać za właściwe znaczenie, które harmonizuje z treścią innych obowiązujących norm; należy tak ustalać znaczenie norm aby nie powodować luk.
reguły odwołujące się do zasad budowy systemu prawa oraz budowy aktów normatywnych, np. : interpretator ustalając znacznie normy prawnej powinien brać pod uwagę systematykę aktu normatywnego (argumentu a rubica).
Reguły celowościowe obejmują te wszystkie reguły, które nakazują uwzględniać w procesie egzegezy norm różne konteksty, w szczególności społeczny, aksjologiczny czy ekonomiczny. W przypadku, gdy wykorzystanie reguł językowych i systemowych nie przyniesie pożądanego rezultatu, wówczas interpretator sięga do reguł celowościowych. Należy zaznaczyć, iż wykładnia celowościowa budzi szereg kontrowersji i jest przedmiotem sporów. Do najczęściej wykorzystywanych reguł celowościowych należą następujące reguły:
ustalając znaczenie interpretowanych norm należy wziąć pod uwagę uznane powszechnie zasady moralne, etyczne;
ustalając znaczenie należy wziąć pod uwagę ratio legis, cel jaki przyświecał prawodawcy, gdy tworzył interpretowana normę;
ustalając znaczenie normy prawnej należy wziąć pod uwagę konsekwencje społeczne do jakich będzie prowadziło przyjęcie określonego wyniku wykładni i wybrać taki, który będzie najbardziej korzystny.
Dyrektywy wnioskowań prawniczych są to reguły interpretacyjne odwołujące się do reguł logiki prawniczej. Należą do nich: argumentum a fortiori, argumentum a simile, argumentum a contrario, wnioskowanie z celu na środki.
Reguła argumentum a fortiori oparta jest na następującym schemacie: „Jeżeli A to tym bardziej B”. W ramach argumentum a fortiori wyróżniamy dwa wnioskowania:
a maiori ad minus - jeżeli komuś wolno czynić więcej, to tym bardziej wolno mu czynić mniej;
a minori ad maius- jeżeli komuś zakazano czynić mniej, tym bardziej zakazano mu czynić więcej.
Reguła argumentum a simile jest to typ wnioskowania przez podobieństwo, analogię. Wyróżnia się dwa podstawowe wnioskowania przez analogię :
analogia legis (analogię z ustawy) polega na rozciągnięciu zakresu zastosowania normy na sytuacje podobne do wyraźnie określonych w poddawanym procesowi wykładni przepisie prawnym
analogia iuris (analogię z prawa) polega na skonstruowaniu normy o domniemanie, przypisywane systemowi, zasady, które wyraźnie nie są ustanowione w przepisie.
Wykorzystywanie argumentum a simile pozwala na uzupełnienie występujących luk w prawie, czyli sytuacji które prawodawca miał uregulować, zgodnie z zasadą zupełności systemu prawa.
Argument z przeciwieństwa (argumentum a contrario) znajduje zastosowanie, gdy w treści normy prawnej występuje ograniczenie, np. „tylko jeżeli…”, itp.,
Przykład: Jeżeli norma dopuszcza możliwość kandydowania do Senatu osobom, które ukończyły 30 rok życia, to (przeciwnie) zakazuje kandydowania do Sejmu osobom młodszym.
Wnioskowanie z celu na środki, zakłada, iż jeżeli prawodawca, który w założeniu jest racjonalny, zezwolił na dokonanie pewnych czynności A, to tym bardziej zezwala na wszystko to, co prowadzi do realizacji normy A. (Prawo własności domu zezwala na tynkowanie go na dowolny kolor, o czym nie ma mowy w normie.)
Reguły kolizyjne mają na celu usunięcie sprzeczności norm prawnych w systemie prawa:
Lex superior derogat legi inferiori - Norma wyższa uchyla normę niższą. Kryterium jest hierarchia danego aktu prawnego;
Lex specialis derogat legi generali - Norma szczególna uchyla normę generalną. Kryterium jest szczegółowość danego aktu prawnego (czas powstania);
Lex posterior derogat legi priori - Norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą. Kryterium jest chronologiczność danego aktu prawnego;
Lex posterior generali non derogat legi priori speciali - Norma późniejsza ogólna nie uchyla normy wcześniejszej szczególnej.
Dokonując procesu wykładni należy również uwzględniać wewnętrzną systematykę aktu normatywnego ( argumentum a rubrica). Niekiedy istnieje konieczność do odwołania się do metody celowościowej, która polega na tym, iż interpretator odwołuje się do ratio legis, czyli celu, w jakim interpretowana norma była ustanawiana. Zdarza się, iż cel aktu normatywnego wyjaśniany jest przez prawodawcę w preambule.
Podział wykładni z uwagi na podmiot
Wykładni prawa może na własny użytek dokonywać każdy. Jednak znaczenie społeczne ma wyłącznie wykładnia dokonywana przez prawników lub organy władzy państwowej. Poddając analizie proces wykładni prawa pod kątem podmiotu jej dokonującego, wyróżniamy wykładnię: autentyczną, legalną, praktyczną (zwana niekiedy sądową lub operatywną) oraz wykładnię doktrynalną. Konsekwencją ustalenia podmiotu dokonującego wykładni jest uzyskanie odpowiedzi na pytanie o tryb jej dokonywania oraz o jej charakter, moc obowiązującą.
Wykładnia autentyczna jest to wykładnia dokonywana przez organ, który ustanowił daną normę, dany przepis prawny, zgodnie z premią: cuius statuere, eius interpretare (ten, kto stanowił, może interpretować). Organ państwowy, który ustanowił daną normę prawną, ma więc również prawo do jej interpretacji. Taka wykładnia posiada moc powszechnie obowiązującą. Niekiedy organ ustanawiając normę prawną, dokonuje jej wykładni w tym samym akcie normatywnym, w którym umieszczona jest przedmiotowa norma prawna. Wówczas owa wykładnia wyrażona jest w postaci definicji legalnych (zbiór definicji legalnych nazywany jest słowniczkiem ustawowym, czyli takim miejscem w akcie normatywnym, w którym wyjaśnione są przez prawodawcę znaczenia użytych w akcie normatywnym pojęć).. W orzecznictwie sądowym bywa niekiedy mylona z tzw. wykładnią historyczną, t.j. odwoływaniem się do treści uzasadnień projektów aktów prawnych, stenogramów prac w Komisjach Sejmowych lub Senackich, wypowiedzi posłów, itp.
Wykładnia legalna jest to wykładnia dokonywana przez organ upoważniony przez prawo do interpretacji określonych jego przepisów. Jeżeli system prawa określonego państwa dopuszcza istnienie wykładni legalnej, wówczas przepisy prawa powinny wyraźnie określać procedurę dokonywania wykładni o takim charakterze oraz zakres jej mocy wiążącej. Obecnie obowiązująca Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. nie wskazuje żadnego organu upoważnionego do dokonywania tego typu wykładni.
Wypada w tym miejscu jednak podnieść, iż Trybunał Konstytucyjny przyjął, że charakter powszechnie wiążącej wykładni legalnej mają, na podstawie art.190 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, jego orzeczenia o zgodności lub braku zgodności odpowiedniego przepisu z Konstytucją, jeśli Trybunał Konstytucyjny określi w sentencji swego orzeczenia, w jakim znaczeniu uważa przepis za zgodny lub niezgodny z Konstytucją.
Silnego podkreślenia wymaga również fakt, że utraciły moc formalnie wiążącej wykładni prawa: wytyczne w zakresie wykładni prawa i praktyki sądowej, uchwalane przez Sąd Najwyższy (zniesione w 1989 r.) oraz uchwały Trybunału Konstytucyjnego ustalające powszechnie obowiązującą wykładnię ustaw (zniesione w 1997 r. przez obecnie obowiązującą Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej). Obecnie, poglądy interpretacyjne zawarte tak w tzw. wytycznych Sądu Najwyższego, jak i wskazanych wyżej uchwałach Trybunału Konstytucyjnego, mogą i powinny być traktowane jako istotne, ale bynajmniej niewiążące źródło w procesie praktycznej wykładni przepisów prawa. Wspomnieć wreszcie należy o tzw. urzędowej interpretacji przepisów prawa podatkowego dokonywanej przez Ministra Finansów, zgodnie z przepisami Ordynacji podatkowej. Przedmiotowa interpretacja wiąże jednak wyłącznie organy podległe Ministrowi Finansów.
Wykładnia operatywna : dokonywana przez sądy i inne organy, stosujące prawo w toku rozstrzygania indywidualnych spraw, która w wyniku opublikowania, w różnego typu wydawnictwach (zbiory orzeczeń, komentarze, itp.) orzeczeń wydanych w indywidualnych sprawach, dociera do innych organów stosujących te same przepisy. Ma ona, w odróżnieniu od wykładni legalnej, charakter konkretny, a nie abstrakcyjny. Trudno zanegować walory poznawcze płynące z poglądów prawnych wyrażonych czy to w orzecznictwie Sądu Najwyższego, czy w orzecznictwie sądów apelacyjnych, czy nawet w orzecznictwie sądów okręgowych, orzekających jako sądy odwoławcze na danym terenie, a zatem mogących wywierać wpływ na kierunki orzecznictwa w reprezentowanych przez siebie okręgach. Tym niemniej z całym naciskiem podkreślić należy, że wykładnia operatywna nie wiąże innych sądów i organów. Zasygnalizować należy dwie sytuacje, w których wykładnia operatywna ma szczególną wagę przy rozstrzyganiu danej sprawy karnej i ma, co do zasady, moc wiążącą.
Pierwsza - związana jest z wystąpieniem przez sąd odwoławczy do Sądu Najwyższego z tzw. pytaniem prawnym, wymagającym zasadniczej wykładni ustawy, które wyłoniło się przy rozpoznawaniu środka odwoławczego. Jeśli w następstwie tak wystosowanego pytania dojdzie do wydania przez Sąd Najwyższy uchwały, to jest ona w danej sprawie wiążąca. Związanie to dotyczy zarówno sądów niższego rzędu (rejonowego, okręgowego, apelacyjnego), orzekających w danej sprawie, jak i składu Sądu Najwyższego, jeżeli sprawa byłaby rozpoznawana przez ten sąd.
Druga - występuje wówczas, gdy sąd rozpoznający środek odwoławczy uchyli zaskarżone orzeczenie i przekazując sprawę do ponownego rozpoznania w wywodach swych sformułuje zapatrywania prawne określonej treści. Sąd, któremu przekazano sprawę do ponownego rozpoznania, t.j. sąd pierwszej instancji, jest wówczas związany poglądami wyrażonymi przez sąd odwoławczy na temat wykładni określonych przepisów prawa materialnego lub procesowego.
Wykładnia doktrynalna nazywana jest inaczej wykładnią naukową. Ma ona charakter pomocniczy w stosunku do pozostałych rodzajów wykładni. Dokonywana jest przez teoretyków zajmujących się daną dziedziną prawa, przedstawicieli tzw. doktryny prawniczej, w różnego typu opracowaniach, z których najpopularniejszą formę stanowią komentarze i glosy, ale także artykuły oraz książki o charakterze monograficznym. Również i ten typ wykładni nie ma mocy wiążącej, jednakże - jak wykazuje analiza uzasadnień orzeczeń sądów różnych instancji - zyskuje on na znaczeniu, poprzez coraz szerszy dostęp, do baz bibliotecznych, w tym także w wersji elektronicznej.