WPROWADZENIE DO DOŚWIADCZALNICTWA
Podstawowe pojęcia

Cecha - każdy element przyrody posiadający swoiste właściwości (masa, ciężar właściwy, barwa, zapach, wielkość, zdolność do reprodukcji).

Cechy mogą mieć charakter jakościowy
(np. barwa, kształt, smak) oraz ilościowy (np. długość źdźbła, masa ziarna, liczba ziaren w kłosie itp.).

Populacja generalna (zbiorowość generalna) - zbiorowość podlegająca badaniom statystycznym stanowiąca skończony zbiór elementów. Populacją generalną jest np. zbiór wszystkich roślin pszenicy rosnącej na danej glebie, uprawianej w ten sam sposób, identycznie nawożonej itp.

Próba - to wybrana część populacji, aby na podstawie jej danych wnioskować o całej populacji (np. rośliny pszenicy pobrane z 1 mb plantacji). Jeżeli przy wyborze próby zastosowano wybór losowy, nazywa się ją losową

Zmienna losowa - pojedyncze wartości interesującej nas cechy otrzymane w wyniku doświadczenia, podlegające zmienności. Zróżnicowanie jej wartości jest spowodowane oddziaływaniem zarówno czynników doświadczalnych, jak też skutkiem oddziaływań losowych (np. czynniki meteorologiczne: opady, temperatura, nasłonecznienie).

Czynnik doświadczalny - jest to celowo wprowadzona przyczyna zmian wartości badanej cechy (np. plonu ziarna zboża). Każdy z czynników doświadczalnych musi występować, co najmniej w dwóch wersjach (tzw. poziomach, np. odmiana pszenicy, dawka nawożenia azotowego). Oznacza to, że należy uwzględniać w doświadczeniu przynajmniej dwie odmiany lub dwie dawki nawożenia azotowego, ewentualnie oba te czynniki w nie mniej niż dwóch wersjach.

Poziomy jednego czynnika lub kombinacje (połączenie) poziomów dwu lub więcej czynników określamy mianem obiektów doświadczalnych.

Czynnik doświadczalny ma charakter jakościowy, jeżeli jego poziomy (obiekty) określamy opisowo - odmiana, rodzaj pestycydu, rodzaj podłoża itp.

Jeżeli natomiast poziomy czynnika możemy określić liczbowo, to ma on charakter ilościowy, (dawka nawożenia w kg, gęstość siewu itp.)

Jednostka doświadczalna - jest to najmniejszy element, z którego odrębnie zbiera się pomiary wartości danej cechy, czyli dane empiryczne.

W zależności od celu badawczego i rodzaju doświadczenia może to być poletko, wazon, roślina, itp.).

Symbole i oznaczenia:

Poszczególne czynniki doświadczalne w celu uproszczenia opisu oznaczamy kolejnymi dużymi literami alfabetu. Np. czynnik A oznacza odmianę pszenicy, czynnik B oznacza dawkę nawożenia azotem

W celu odróżnienia poszczególnych obiektów doświadczalnych (poziomów czynnika) do literowego oznaczenia danego czynnika dopisujemy kolejne cyfry zaczynając od jedynki np.:

Czynnik jakościowy - odmiana pszenicy:

A1 - odmiana Begra

A2 - odmiana Smuga

A3 - odmiana Eta

Czynnik ilościowy - dawka nawożenia azotem:

B1 - 80 kg N/ha

B2 - 120 kg N/ha

Wówczas:

• Liczba odmian pszenicy (poziomów czynnika A) wynosi a = 3,

• Liczba dawek nawożenia azotem (poziomów czynnika B) wynosi b = 2,

• Liczba wszystkich kombinacji (obiektów) wynosi a x b = 6.

RODZAJE DOŚWIADCZEŃ ROLNICZYCH

Doświadczenia laboratoryjne

Przeprowadza się je w warunkach ściśle kontrolowanych parametrów środowiska, czyli w urządzeniach typu cieplarka, termostat, chłodnia, fitotron itd. Ponieważ warunki środowiska są tutaj regulowane (np. temperatura), to wyniki w nich uzyskane należy traktować głównie jako wskazania ukierunkowujące dalsze badania w warunkach naturalnych.

Doświadczenia laboratoryjne prowadzi się głównie w pracach fizjologicznych, mikrobiologicznych, entomologicznych. Stanowią one np. punkt wyjścia do projektowania doświadczeń polowych z zakresu ochrony roślin.

Jednym z wyjątków praktycznego znaczenia wyników takich doświadczeń w naukach rolniczych są badania nad zdolnością kiełkowania nasion.

Doświadczenia wazonikowe

Istota tego typu doświadczeń zawiera się w tym, że przez obsianie małej ilości gleby (zwykle 100g - często z domieszką piasku) dużą ilością roślin (np. 100 szt. ziaren zbóż) uzyskuje się wyczerpanie z niej w krótkim czasie zapasu przyswajalnych składników pokarmowych lub innych, np. metali ciężkich.

W doświadczeniach tych podstawą oceny nie jest wielkość plonu roślin, ale masa składników pobrana przez młode, szybko rozwijające się siewki roślin.

W doświadczeniach jako podłoża używa się piasku lub piasku wymieszanego z glebą. Piasek użyty w tego typu doświadczeniach powinien być przemyty roztworem kwasu solnego (10-15%), a następnie wodą destylowaną.

Użycie piasku, nie zawierającego przyswajalnych składników pokarmowych
i pozbawionego właściwości buforowych, wymaga odpowiednio zaplanowanego odżywiania roślin (specjalne pożywki stosowane w kulturach hydroponicznych)

Doświadczenia wazonowe

Przeprowadza się je w specjalnych budynkach zwanych halami wegetacyjnymi lub
w fitotronach wyposażonych w:

• wazony zapewniające jednakowe warunki wzrostu roślin

• urządzenia do przemieszczania, ważenia
  i podlewania wazonów

• aparaturę do regulacji czasu i natężenia oświetlenia, temperatury, wilgotności i składu atmosfery

aparaturę do przygotowania i dozowania wody oraz nawozów

Najczęściej używa się wazonów o średnicy 20cm i wys. 20cm. W wazonie takim mieści się 7-8 kg gleby. Glebę do napełniania wazonów pobiera się najczęściej z warstwy ornej pól produkcyjnych lub wybranych kombinacji doświadczeń polowych. Wazony napełnia się glebą w stanie jej naturalnego uwilgotnienia, po uprzednim przesianiu przez sito o średnicy oczek 5mm i oznaczeniu: powietrznie suchej masy, wilgotności aktualnej oraz całkowitej kapilarnej pojemności wodnej. Napełnione wazony, po uzupełnieniu wodą do założonej wilgotności (50-60% całkowitej pojemności wodnej), pozostawia się na okres kilku dni, aby gleba osiadła. Następnie wazony obsiewa się, stosując o 50-100% nasion więcej, niż wynosi planowana obsada. Po wysianiu nasion glebę w wazonie przykrywa się 1cm warstwą piasku, arkuszami papieru lub agrowłókniny. Po wschodach rośliny przerywa się.

W wazonie o powierzchni 314 cm2 (średnica 20cm) zwykle pozostawia się: 20 roślin zbóż, 8-12 roślin strączkowych, 3-5 roślin rzepaku i kukurydzy.

Ziemniaki, buraki i inne okopowe powinny być uprawiane w wazonach o średnicy większej (30-35 cm) i głębokości 40 cm, w liczbie jednej rośliny na wazon.

W trakcie wegetacji roślin utrzymuje się założoną wilgotność gleby, uzupełniając jej ubytki przez podlewanie wodą destylowaną do ustalonej wagi.

Zebrany plon roślin waży się oddzielnie z każdego wazonu, traktując tą wartość jako powtórzenie.

Kultury hydroponiczne

Rośliny uprawia się tu bez gleby, a źródłem składników pokarmowych jest płynna pożywka. Uprawa roślin bez gleby coraz częściej wykorzystywana jest w praktyce, w nowoczesnej produkcji roślin uprawianych pod osłonami, a w badaniach naukowych z zakresu fizjologii i biochemii roślin.

Za pomocą kultur hydroponicznych określa się zwykle początkowe procesy pobierania poszczególnych pierwiastków w roślinie, przemiany wywołane niedostatkiem lub nadmiarem niektórych składników, antagonizm i synergizm jonowy i inne.

W badaniach naukowych wykorzystuje się:

• kultury wodne (właściwe hydroponiki), w których korzenie roślin przez cały okres wegetacji zanurzone są w roztworze pożywki;

• kultury na stałych podłożach, w których korzenie roślin penetrują stałe, chemicznie naturalne, o niewielkiej pojemności wodnej podłoża (np. keramzyt, perlit), okresowo zwilżane pożywką.

Doświadczenia lizymetryczne

Są to doświadczenia łączące elementy doświadczeń wazonowych i polowych. Stosuje się je w badaniach z zakresu chemii rolnej i gleboznawstwa oraz gospodarki wodnej roślin. Stosowane w nich pojemniki (lizymetry) wykonuje się z betonu lub grubej blachy. Mają one różną pojemność (1-2 m3), a ich dno zaopatrzone jest w urządzenia do zbierania przesiąkającej wody. Lizymetry napełnia się glebą,
najlepiej o nienaruszonej strukturze, wziętą z pola do głębokości nawet 1,5 m. Układ gleby w lizymetrach jest bardzo zbliżony do istniejącego w naturalnym jej profilu, a zabiegi agrotechniczne są nadal sztuczne (chyba, że lizymetr napełnia się glebą z pola wcześniej uprawianego i już obsianego.

Dalszym przybliżeniem warunków doświad. do tych, jakie panują w środow. produkc., jest umieszczenie lizymetrów w łanie takich samych roślin, jak badane.

Doświadczenia polowe

Wyróżnikiem tej grupy doświadczeń jest fakt prowadzenia ich w warunkach polowych, znacznie odbiegających od rzeczywistych warunków produkcyjnych. Identyczne jest w nich oddziaływanie czynników atmosferycznych. Również warunki agrotechniczne są w znacznym stopniu zbliżone do produkc. chociaż z przyczyn technicznych nieidentyczne z nimi. Wybór wielkości poletka wynika przede wszystkim z celu doświadczenia i warunków lokalnych (powierzchni pola, gradientów zmienności gleby). Im mniejsza powierzchnia poletka, tym większy jest tzw. efekt brzeżny, czyli możliwość wpływu sąsiednich kombinacji. W doświadczeniach z roślinami o niewielkiej obsadzie na jednostkę powierzchni (np. ziemniaki) uprawa na bardzo małych powierzchniach może być źródłem dużego rozrzutu wyników, spowodowanego zmiennością osobniczą.

Typy doświadczeń polowych związanych z wielkością poletek:

a) Na poletkach o pow. 1-6 m² zakłada się doświadczenia mikropoletkowe.

Zabiegi agrotechniczne wykonuje się na nich głównie ręcznie. Plony uzyskiwane w takich doświadczeniach przedstawia się w odniesieniu do 1 m². Koszty związane z tymi doświadczeniami są stosunkowo niskie, a zgromadzone wyniki bardzo dokładne.

Stosowane powinny być głównie jako doświadczenia wstępne, czyli rozpoznawcze.

b) Jeżeli wielkość poletek zawiera się w przedziale od 7 do 100 m², są to dośw. poletkowe, zwane ścisłymi.

Najczęściej stosuje się poletka o wielkości 15-50 m². Wielkość poletek związana jest z badanym zagadnieniem np. zabiegami agrotechnicznymi. Nadal jednak wiele prac wykonywanych jest ręcznie lub za pomocą specjalnych urządzeń. Wielkości plonu są wyrażane w odniesieniu do 1ha.

W przypadku doświadczeń polowych należy pamiętać, że otrzymane wyniki (np. plony) mogą być wyższe niż uzyskiwane w praktyce produkcyjnej.

Wnioski płynące z wyników doświadczeń mikropoletkowych i poletkowych przed wprowadzeniem do praktyki rolniczej powinny być weryfikowane w doświadczeniach produkcyjnych.

Doświadczenia łanowe

Mają na celu porównanie w warunkach produkcyjnych kilku obiektów, wybranych na podstawie doświadczenia ścisłego (polowego), z obiektem kontrolnym.

Jeden obiekt tego doświadczenia nie może być założony na powierzchni mniejszej niż 0,2 ha w przypadku warzyw, natomiast powierzchnie upraw roślin polowych muszą być znacznie większe (1-2 ha).

Zalety doświadczeń łanowych:

• Normalne warunki ekologiczne

• Produkcyjne warunki agrotechniki (zastosowanie maszyn i narzędzi identycznych jak w praktyce roln.)

• Możliwość bezpośredniego obliczania kosztów i efektywności badanych zabiegów

Wady doświadczeń łanowych:

• Konieczność dysponowania dużą powierzchnią pod doświadczenia

• Duże nakłady na urządzenia techniczne
  i agrotechnikę (ograniczona liczba powt.)

• Mała dokładność z powodu trudności usunięcia zmienności glebowej

• Ograniczone możliwości statystycznej analizy wyników z powodu mniejszej liczby powtórzeń i dużej zmienności glebowej

Doświadczenia produkcyjne

Służą do sprawdzania efektu ekonomicznego zabiegu, którego przyrodniczej skuteczności dowiodły poprzednie etapy doświadczeń.

Porównuje się w nich tylko dwa obiekty: nową (proponowaną) i dotychczasową technologię.

Powierzchnia każdego z tych obiektów, licząca kilka hektarów, powinna być na tyle duża, aby umożliwiła wykonywanie wszelkich zabiegów rolniczych w sposób właściwy dla praktyki produkcyjnej, a jednocześnie wystarczyła do dokładnego określenia nakładów robocizny, zużycia energii itp. oraz plonów stwierdzonych na podstawie roślin zbieranych z dwóch sąsiadujących ze sobą pasów.

Doświadczenia te mają analogiczne zalety i wady jak łanowe, z tym, że do ich walorów dochodzi konkretność warunków produkcyjnych w bezpośrednim ustaleniu kosztów i ekonomicznej efektywności.

Wady łagodzi zaś zmniejszanie kosztów o wartość produkcji oraz prostota i mała uciążliwość prowadzenia badań.

Doświadczenia produkcyjne różnicujemy na:

1. Pojedyncze - prowadzone w tym samym obiekcie rolniczym (gospodarstwie, polu). Mogą one przebiegać w jednym sezonie wegetacyjnym (np. wpływ nawożenia) lub jeden raz w dwu (wpływ przedplonu), a nawet kilku sezonach (np. jednej rotacji płodozmianu).

b) Wielokrotne - powtarzane w latach lub w miejscowościach. Doświadczenia zakłada się co roku (min. przez okres 3 lat) według tej samej metodyki, ale nie w tym samym stanowisku, gdy mamy do czynienia z rośliną jednoroczną, lub nie w tym samym miejscu, w przypadku rośliny wieloletniej.

Powtarzalność doświadczenia
w miejscowościach polega na zastosowaniu tej samej metodyki w kilku miejscowościach jednocześnie (w jednym roku i sezonie)

Metody prowadzenia ankiet w agroturystyce oraz analiza SWOT

• Jednym z kierunków pozarolniczego zagospodarowania zasobów gospodarstw rolnych jest udział w organizowaniu wypoczynku na wsi, czyli organizowaniu turystyki alternatywnej.

• Najszerszym pojęciem określającym taką działalność jest turystyka wiejska i obejmuje ona „całokształt gospodarki turystycznej na terenach wiejskich związanej z wiejską przestrzenią rekreacyjną”.

• Węższym pojęciem w ramach turystyki wiejskiej jest agroturystyka i oznacza „organizowanie pobytu turystów przez rodzinę rolniczą we własnym gospodarstwie rolniczym”.

• Agroturystyka jest jedną z form turystyki alternatywnej, zrodzonej jako protest przeciwko masowym, silnie skomercjalizowanym sposobom wypoczynku,

• Propaguje wypoczynek czynny w naturalnym, nieskażonym środowisku przyrodniczym, w otoczeniu miejscowej społeczności i ludzi życzliwych,

• Zapewnia spokój i ciszę, możliwość kontaktu z folklorem wiejskim oraz tradycjami miejscowymi,

• Zapewnia też zazwyczaj bezpośredni kontakt ze zwierzętami domowymi,

Stwarza możliwość żywienia się zdrową i mało przetworzoną żywnością bezpośrednio z gospodarstwa.

• Jako czynnik zrównoważonego rozwoju wsi, agroturystyka dąży do zminimalizowania szkodliwego oddziaływania turystyki na środowisko, przyczynia się do ochrony wartości terenów, które z racji swych walorów naturalnych i rekreacyjnych mają służyć człowiekowi.

• Rozwój agroturystyki przyczynia się do tworzenia nowych miejsc pracy, a tym samym spadku bezrobocia na wsi, jednocześnie uzupełniając finanse gospodarstw.

Lubelszczyzna stanowi olbrzymie potencjalne zaplecze do rozwoju tej formy wypoczynku.
Przemawia za tym:

• czystość środowiska naturalnego,

• bogactwo kulturowe i historyczne wielu rejonów,

• rozdrobnienie gospodarstw - determinujące rozwój tej dziedziny działalności rolniczej.

Dotychczasowe badania sondażowe prowadzone w wybranych miejscowościach Lubelszczyzny potwierdzają pozytywne tendencje zmian w tym kierunku. Obok silnych już ośrodków agroturystycznych (np. Powiat Janowski, Gmina Wojciechów, Wola Uhruska) istnieją poważne przesłanki do rozwoju kolejnych kwater agroturystycznych.

Przykładowy tytuł pracy: „Perspektywy rozwoju agroturystyki na Lubelszczyźnie”

- Badania sondażowe dotyczące oferty turystycznej regionu prowadzono w okresie od 01.08 do 15.10.2009 r.;

• Ankiety obejmowały 30 losowo wybranych gospodarstw agroturystycznych działających na tym terenie;

• Badania ankietowe prowadzono także wśród 200 losowo wybranych gości gospodarstw (agroturystów);

• Wybór gospodarstw ułatwiła Internetowa ewidencja danych [www.agroturystyka.pl];

- Anonimowe ankiety rozdysponowano także wśród 100 losowo wybranych mieszkańców Lublina (potencjalnych agroturystów);

• Do każdego zagadnienia sformułowanego w ankietach, zestawiano w formie tabeli bądź wykresu liczbę odpowiedzi na poszczególne pytania i odsetek odpowiedzi z uwzględnieniem poszczególnych właścicieli gospodarstw agroturystycznych lub mieszkańców Lublina oraz sumarycznie;

- W pracy oceniano także walory środowiska naturalnego i uwarunkowania społeczne w oparciu o publikacje naukowe, artykuły przeglądowe jak również obserwacje własne.

Najbardziej atrakcyjne pod względem przyrodniczym są następujące obszary geograficzne województwa:

*Płaskowyż Nałęczowski, znajdujący się pomiędzy Lublinem a doliną Wisły - znajduje się tutaj gęsta sieć wąwozów;

*Małopolski Przełom Wisły od Annopola do Puław - krajobraz o deniwelacjach terenu wznoszących się do 100 m;

*Działy Grabowieckie z Chełmskimi Podziemiami Kredowymi;

*Nadburzańskie obszary pomiędzy Horodłem a Hrebennem z urozmaiconą rzeźbą, lasami oraz architekturą greckokatolicką i prawosławną;

*Roztocze Środkowe z Roztoczańskim Parkiem Narodowym

*Roztocze Wschodnie (na południe od Bełżca) - spotkać tu można skamieniałe drzewa oraz bunkry z lat 1940-1941, tzw. linia Mołotowa;

*Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie - znajduje się tutaj 68 jezior o powierzchni od 1 ha do 284 ha (Uściwierz) i głębokości do 39 metrów (Piaseczno) oraz Poleski Park Narodowy;

*Garb Włodawski z kompleksem lasów włodawskich i sosnowskich znajdujących się na wzniesieniach morenowych

*Podlaski Przełom Bugu, między Terespolem a Gnojnem;

*Dolina Dolnego Wieprza, od Kocka do ujścia w Dęblinie - rzeka ma naturalny bieg, rozpiętość doliny dochodzi do 4 km, miejscami występują starorzecza;

*Równina Biłgorajska w międzyrzeczu Sanny i Sanu, teren urozmaicony lasami janowskimi, jeziorkami śródleśnymi oraz wydmami.

Do wszystkich grup danych stosowano metodę statystyki opisowej a uzyskane wyniki w formie tabel roboczych zestawiono uwzględniając:

• Sumy odpowiedzi (n) w poszczególnych kategoriach,

• Odsetek respondentów, który udzielił odpowiedzi na poszczególne kategorie (%),

• Odsetek odpowiedzi; w przypadku, gdy liczba odpowiedzi była inna niż liczba respondentów - wówczas, gdy forma pytania dopuszczała możliwość więcej niż jednej odpowiedzi oraz w przypadku, gdy w ramach kilku głównych kategorii była możliwość udzielania różnych odpowiedzi (R%),

• Średnia, odchylenie standardowe (SD) min, max - dla danych procentowych

Sporządzono tabele robocze zawierające zestawienie ogółu danych uzyskanych z badań ankietowych,
z których po uśrednieniu wyników zestawiono ostateczne tabele wynikowe lub wykresy.

Uśrednione dane zawarte w tabelach i wykresach przedstawiono w % ogółu odpowiedzi bądź w skali punktowej (np. 1-5 pkt.).

Interpretację niektórych wyników (np. geneza powstania gospodarstwa agroturystycznego, motywy społeczne) przedstawiono w formie komentarza (względnie danych zestawionych w formie punktów).

Analiza SWOT (ang. SWOT analysis) narzędzie do przeprowadzenia analizy firmy, obszaru polegającej na opracowaniu:

• atutów - S (ang. strengths),

• słabości - W (ang. weaknesses),

• możliwości - O (ang. opportunities),

• zagrożenia - T (ang. threats), i wskazaniu najlepszej drogi do zharmonizowanego rozwoju z dostępnymi w otoczeniu możliwościami.

Mocne strony rozwoju agroturystyki na Lubelszczyźnie

• Położenie geograficzne (malowniczość terenu np. dolina Bugu, Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie);

• Rozdrobnienie gospodarstw rolnych, „ukryte bezrobocie” na wsi;

• Słabe gleby na niektórych terenach, niesprzyjające intensywności produkcji rolnej;

• Duża ilość obszarów chronionych;

• Bogate zasoby kulturowe regionu;

• Małe zanieczyszczenie środowiska;

• Niski stopień urbanizacji;

• Atrakcyjne położenie większości kwater (w pobliżu lasów, rzek, jezior);

• Wysoki standard i urozmaicenie oferowanych usług;

• Otwartość gospodarzy na potrzeby indywidualne turystów;

• Pozytywny wpływ agroturystyki na architekturę krajobrazu obszarów wiejskich.

Słabe strony rozwoju agroturystyki

• Niedostateczny rozwój infrastruktury technicznej obszarów wiejskich, słaba jakość dróg;

• Wyraźna sezonowość ruchu turystycznego;

• Brak dobrze zorganizowanej informacji turystycznej i promocji regionu w kraju i za granicą;

• Słaba znajomość języków obcych wśród właścicieli gospodarstw agroturystycznych;

• Mankamenty w funkcjonowaniu doradztwa rolniczego;

• Brak środków finansowych na adaptację budynków do celów agroturystycznych.

Szanse dalszego rozwoju agroturystyki

• Agroturystyka jako dodatkowe źródło dochodu;

• Rosnące zainteresowanie działalnością agroturystyczną wśród rolników;

• „Moda na agroturystykę” wśród mieszkańców miast;

• Transgraniczne położenie niektórych obszarów (np. gmina Włodawa);

• Pozyskiwanie funduszy ze środków UE.

Zagrożenia związane z rozwojem agroturystyki

• Niepewność dochodów (związana z sezonowością agroturystyki);

• Brak odpowiedniej świadomości ekologicznej rolników i turystów;

• Brak środków finansowych na poprawę infrastruktury technicznej;

• Trudna sytuacja finansowa rolników (lęk przed nową inwestycją).

NADWYŻKA BEZPOŚREDNIA W PRODUKCJI ROLNICZEJ ORAZ EFEKTYWNOŚĆ ENERGETYCZNA PRODUKCJI

Nadwyżka bezpośrednia - założenia metodyczne

W ramach Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych „Agrokoszty” gromadzone są ilościowe i wartościowe dane o poziomie produkcji, poniesionych nakładach i kosztach bezpośrednich dla poszczególnych działalności produkcji roślinnej i zwierzęcej. Dane te zbierane są wg jednolitego systemu w całej UE; pozwalają na obliczenie pierwszej kategorii dochodowej w rachunku kosztów - nadwyżki bezpośredniej.

Nadwyżka bezpośrednia (ang. Gross margin) - liczona wg metodologii UE - jest to roczna wartość produkcji uzyskana z 1ha uprawy lub od 1 zwierzęcia, pomniejszona o koszty bezpośrednie poniesione na wytworzenie tej produkcji.

Wyjątkiem w przypadku produkcji roślinnej są grzyby jadalne - n.b. określa się w przeliczeniu na 100 m² powierzchni zajętej pod produkcję.W rachunku n.b. dla produkcji zwierzęcej wyjątkiem jest drób - nadwyżka bezpośrednia określana jest w przeliczeniu na 100 szt. oraz pszczoły, dla których liczona jest na jeden rój (tzn. rodzinę pszczelą w ulu)

Sposób obliczania nadwyżki bezpośredniej dla rolniczych działalności produkcyjnych:

1. Wartość produkcji

II. - Koszty bezpośrednie

III. = Nadwyżka bezpośrednia bez dopłat

IV. + Dopłaty

V. = Nadwyżka bezpośrednia

Wartość produkcji jest sumą wartości produktów głównych oraz produktów ubocznych znajdujących się w obrocie rynkowym.

W przypadku produkcji roślinnej - jej wartość podawana jest w przeliczeniu na 1 hektar uprawy lub 100 m², obejmuje ona:

- wartość produktu głównego, np. ziarna, korzeni (po odjęciu strat powstałych po zbiorze, np. podczas czyszczenia, sortowania, przechowywania)

- wartość produktu ubocznego, np. słomy (tylko w przypadku, gdy był on przedmiotem wymiany rynkowej)

Wartość produkcji określana jest według rynkowych cen sprzedaży lub według cen „loco gospodarstwo” (tzn. na terenie gospodarstwa). Zależy więc od wysokości i jakości plonu poszczególnych roślin oraz od ceny ich sprzedaży.

Koszty bezpośrednie poszczególnych działalności produkcji roślinnej i zwierzęcej odzwierciedlają koszty ponoszone w całym cyklu produkcji. Jako okres obrachunkowy przyjęto 12 kolejnych miesięcy roku kalendarzowego. Jednak dla niektórych działalności produkcji roślinnej (rośliny ozime) poniesione nakłady i koszty bezp. odzwierciedlają cały cykl produkcji (zarówno w roku poprzedzającym badania, jak i w roku, którego dotyczą prowadzone badania).

Zasadą regulującą zaliczenie określonych składników kosztów bezpośrednich jest jednoczesne spełnienie trzech warunków, a mianowicie:

1. koszty te można bez żadnej wątpliwości przypisać do określonej działalności,

2. ich wielkość ma proporcjonalny związek ze skalą produkcji,

3. mają bezpośredni wpływ na rozmiar (wielkość i wartość produkcji).

Do kosztów bezpośrednich produkcji roślinnej zalicza się:

1. Materiał siewny i nasadzeniowy (zakupiony lub wytworzony w gospodarstwie)

2. Nawozy z zakupu (bez wapna nawozowego)

3. Środki ochrony roślin

4. Regulatory wzrostu (ukorzeniacze, defolianty, substancje wzrostowe)

5. Ubezpieczenie dotyczące bezpośrednio danej działalności

6. Koszty specjalistyczne, obejmujące:

1. specjalistyczne wydatki na produkcję roślinną,

2. usługi specjalistyczne,

3. najem dorywczy do prac specjalistycznych.

Przykładem kosztu specjalistycznego w produkcji roślinnej jest:

• Koszt nośników energii zużytych do suszenia produktów

• Koszt środków dezynfekcyjnych

• Koszty promocji, reklamy, przygotowania produktów do sprzedaży

• Koszty wykonania analiz pozwalających na ustalenie potrzeb nawozowych roślin itp.

Do kosztów bezpośrednich nie może być zaliczony:

• koszt zakupu, remontów i amortyzacji budynków, pojazdów oraz maszyn rolniczych, a także koszt zakupu paliwa;

• nie uwzględnia się również opłaty pracy własnej użytkownika gospodarstwa i członków jego rodziny oraz kosztu pracy najemnej (z wyjątkiem najmu do prac specjalistycznych).

Do kosztów bezpośrednich produkcji zwierzęcej zalicza się:

1. Zwierzęta wchodzące do poszczególnych działalności, w celu wymiany stada

2. Pasze, które dzielą się na:

1. pasze z zewnątrz gospodarstwa (głównie z zakupu)

2. pasze z własnego gospodarstwa:

• pasze z produktów potencjalnie towarowych

• pasze z produktów nietowarowych

III. Czynsze dzierżawne za użytkowanie powierzchni paszowej wydzierżawionej na okres krótszy od jednego roku

IV. Ubezpieczenie zwierząt, dotyczące bezpośrednio danej działalności (np. krów mlecznych, macior)

V. Lekarstwa i środki weterynaryjne

VI. Usługi weterynaryjne

VII. Koszty specjalistyczne (specjalistyczne wydatki i usługi, najem dorywczy do prac specjalistycz.)

Standardowa Nadwyżka Bezpośrednia - SGM

SGM - (ang. Standard Gross Margin) to współczynnik określony dla danej produkcji roślinnej lub zwierzęcej w danym regionie.

Stanowi standardową (średnią z trzech lat w określonym regionie) wartość produkcji uzyskiwaną z:

• 1 hektara upraw roślinnych,

• 1 m² upraw grzybów,

• 1 zwierzęcia,

• 1 ula

pomniejszoną o standardowe koszty bezpośrednie niezbędne do wytworzenia tego produktu.

Współczynniki SGM zostały przygotowane dla poszczególnych produktów rolnych w czterech makroregionach Polski przez Zakład Rachunkowości Rolnej Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej w Warszawie.

Makroregiony rolnicze:

Pomorze i Mazury:

- Lubuskie

• Zachodniopomorskie

• Pomorskie

• Warmińsko-Mazurskie

Wielkopolska i Śląsk:

• Wielkopolskie

• Kujawsko-Pomorskie

• Dolnośląskie

• Opolskie

Mazowsze i Podlasie:

• Podlaskie

• Mazowieckie

• Łódzkie

• Lubelskie

Małopolska i Pogórze:

• Świętokrzyskie

• Śląskie

• Małopolskie

• Podkarpackie

W przybliżeniu (średnio dla różnych działów produkcji roślinnej i zwierzęcej) można przyjąć, że najwyższe współczynniki SGM notujemy w makroregionie Wielkopolska i Śląsk, zaś najniższe w makroregionie Małopolska i Pogórze.

Ocena energetyczna produkcji

Z powodu częstych zmian cen, a głównie relacji między cenami środków produkcji i cenami ziemiopłodów wyniki analiz w mierniku pieniężnym szybko dezaktualizują się i zmieniają w czasie.

W tej sytuacji za bardziej obiektywny miernik nakładów i efektów produkcji uznaje się wskaźnik energochłonności produkcji.

Wskaźnik efektywności energetycznej (Ee)

Pe

Ee = ----------- , gdzie:

Ne

Pe - wartość energetyczna plonu uzyskanego z 1 ha (MJ)

Ne - wielkość nakładów energetycznych na uzyskanie produkcji (plonu)
z 1 ha (MJ)

W nakładach energetycznych uwzględnia się 4 strumienie energii:

1. Bezpośrednie nośniki energii (paliwo, smary, energia elektryczna)

2. Surowce i materiały (nawozy, nasiona, środki ochrony roślin)

3. Środki inwestycyjne (zużycie maszyn i narzędzi w czasie eksploatacji oraz części zamienne i maszyny do napraw)

4. Nakłady pracy ludzkiej (rbh)

Wartość energetyczna produkcji jest pochodną wielkości plonów.

Przyjmuje się, że 1 kg s.m. plonu głównego (np. ziarna) ma wartość 18,36 MJ. Wielkość nakładów pracy i środków produkcji (maszyny, paliwo, nasiona, środki ochrony roślin) przelicza się na MJ, wykorzystując odpowiednie wskaźniki i współczynniki podane w specjalnych katalogach.

PRZYKŁADOWE WSÓŁCZYNNIKI NIEKTÓRYCH NOŚNIKÓW ENERGII:

• Nawozy mineralne:

Azotowe (N): 70 MJ/kg

Fosforowe (P): 14 MJ/kg

Potasowe (K): 10 MJ/kg

• Nasiona zbóż i strączkowych: 7,5 MJ/kg

• Nasiona traw i roślin drobnonasiennych: 30 MJ/kg

• Środki ochrony roślin: 300 MJ/kg

• Olej napędowy: 48 MJ/kg

• Zużycie ciągników i maszyn rolniczych: 112 MJ/kg

• Części zamienne: 80 MJ/kg

• Materiały do napraw: 30 MJ/kg

• Smary: 22 MJ/kg

Praca ludzka: 40 MJ/kg

Według Wielickiego (1990), Harasima (2007) oraz Kwiatkowskiego i Harasim (2009) w przeciętnych warunkach gospodarowania - na 1 jednostkę nakładów energetycznych w produkcji roślinnej powinno się uzyskać około 4 jednostki energetyczne wartości plonu - współczynnika efektywności energetycznej (mówimy wówczas o opłacalności produkcji).

Wskaźnik efektywności energetycznej kształtuje się najkorzystniej w technologii najbardziej uproszczonej lub średnio uproszczonej (np. zmniejszone dawki pestycydów, pojedyncze dawki nawozów mineralnych, łączone dawki agrochemikaliów, zastąpienie orki płużnej, gruberem lub broną talerzową, a w sytuacji skrajnej stosowanie „siewu bezpośredniego” bez uprawy roli.

Intensyfikacja produkcji powoduje na ogół mniejszy przyrost plonu aniżeli poziom energochłonności takich nakładów.

Zadanie (założenia metodyczne):

Wykonać uproszczoną analizę ekonomicznej opłacalności uprawy jęczmienia jarego w zależności od następujących czynników:

I. Następstwo roślin:

A - płodozmian (ziemniak - jęczmień jary - bobik - pszenica ozima),

B - monokultura jęczmienia jarego (lata 2001-2006)

II. Forma jęczmienia jarego:

1) nagoziarnista (odmiana Rastik),

2) oplewiona (odmiana Rataj).

III. Sposób pielęgnacji jęczmienia jarego:

a) ekstensywny - mechaniczne zwalczanie chwastów, bez stosowania chemicznych środków ochrony roślin, poza zaprawą nasienną,

b)intensywny - zaprawianie nasion, mechaniczne zwalczanie chwastów, stosowanie herbicydów, fungicydów, antywylegacza, insektycydu.

IV. Regeneracja stanowiska w monokulturze poprzez uprawę międzyplonów:

- obiekt kontrolny (bez międzyplonu),

- międzyplon ścierniskowy - gorczyca biała,

- międzyplon ścierniskowy - mieszanka grochu polnego z wyką jarą,

- wsiewka poplonowa - życica westerwoldzka

Ocena ekonomiczna - nadwyżka bezpośrednia. Końcowym etapem analizy produkcyjności zboża jest ocena ekonomiczna poszczególnych systemów następstwa i metod regeneracji stanowiska. Kalkulacje wykonano w cenach z ostatniego roku badań (2006 r.). Nie różnicowano ceny zbytu ziarna formy nagoziarnistej i oplewionej jęczmienia, ponieważ w notowaniach rynkowych brak odpowiednich danych. Należy jednak zaznaczyć, że forma nagoziarnista ze względu na swoją wyższą wartość paszową powinna teoretycznie charakteryzować się wyższą ceną.

Na podstawie notowań rynkowych z 2006 roku [Rynek Rolny 2006, 2007; Rocznik Statystyczny 2007], do kalkulacji przyjęto następujące ceny:

• Ziarno jęczmienia - 46,19 zł/dt.

Materiał siewny:

• jęczmień jary - 91,5 zł/dt;

• życica westerwoldzka - 1069 zł/dt;

• gorczyca biała - 330 zł/dt;

• wyka jara/peluszka - 250 zł/dt.

Środki ochrony roślin:

• Zaprawa nasienna Raxil 06 FS - 119 zł/0,5 l;

• Chwastox Turbo 340 SL - 22,9 zł/1 l;

• Puma Universal 069 EW - 166 zł/1 l;

• Flordimex 420 SL - 72,6 zł/1 l;

• Alert 375 SC - 80 zł/1 l;

• Tilt Plus 400 EC - 92,2 zł/ l;

• Decis 0,25 EC - 25,03 zł/0,25 l.

Nawozy mineralne:

• N - saletra amonowa (34%) - 78,88 zł/dt;

• P - superfosfat potrójny granulowany (46%) - 97,61 zł/dt;

K - sól potasowa (50%) - 72,9 zł/dt.

W kalkulacji nadwyżki bezpośredniej nie brano pod uwagę słomy jako plonu handlowego. W części przychodowej kalkulacji nie uwzględniano również dopłat bezpośrednich, ponieważ w latach 2002-2003 nie istniały. Poza tym ich uwzględnienie nie miałoby wpływu na zmiany relacji pomiędzy poszczególnymi wariantami doświadczenia, a jedynie na poprawę wyniku ekonomicznego. Nie uwzględniano również w kalkulacji możliwych do uzyskania dopłat do uprawy międzyplonów w ramach pakietu rolnośrodowiskowego PROW.

Od 2004 roku w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) realizowanego w krajach UE, wprowadzono dopłaty rolnicze do uprawy międzyplonów (płatności rolnośrodowiskowe - pakiet „Ochrona gleb i wód”) w wysokości 330-420 PLN/ha, co znacznie poprawia rachunek ekonomiczny uprawy tych kultur.

Jęczmień jary wysiewano w ilości: 300 kiełkujących ziaren na 1 m² (140 kg/ha), zaprawianych preparatem Raxil 060 FS. Ilość wysiewu międzyplonów wynosiła: gorczyca biała - 20 kg/ha, życica westerwoldzka - 20 kg/ha, zaś groch polny i wyka jara odpowiednio - 60 + 40 kg/ha. Przed siewem międzyplonów ścierniskowych oraz pogłównie w przypadku życicy westerwoldzkiej zastosowano nawozy azotowe. Pod poszczególne rośliny wnoszono następujące dawki nawozów mineralnych (kg/ha):

Z uwagi na bardzo duży materiał dokumentacyjny zgromadzony w pięcioletnim okresie prowadzenia badań oraz stosowanie jednakowej agrotechniki i takich samych chemicznych środków ochrony roślin w całym okresie badań, analizę ekonomiczną przeprowadzono na średnich plonach jęczmienia jarego z lat 2002-2006.

W okresie badań ceny środków produkcji (nawozy mineralne i chemiczne środki ochrony roślin) oraz ziarna jęczmienia ulegały dużym wahaniom, w związku z tym analizę przeprowadzono w cenach bieżących z ostatniego roku badań (2006 r.).

Najważniejsze wnioski:

*Za najefektywniejszą, z punktu widzenia rachunku ekonomicznego, należy uznać uprawę jęczmienia jarego w płodozmianie pielęgnowanym ekstensywnie. Nadwyżka bezpośrednia wyliczona dla tego obiektu była o około 30 % większa, w porównaniu do monokultury, również pielęgnowanej ekstensywnie.

* Z rachunku ekonomicznego wynika, że stosowanie intensywnej pielęgnacji jęczmienia jest nieuzasadnione, gdyż niezależnie od następstwa roślin, koszty zakupu chemicznych środków ochrony roślin były większe, niż wartość przyrostu plonu uzyskana pod wpływem ich zastosowania.

Stosowanie międzyplonów nie poprawiało w zdecydowany sposób wyniku ekonomicznego uprawy jęczmienia jarego w monokulturze. Międzyplon z gorczycy białej, dzięki niskim kosztom materiału siewnego oraz większemu oddziaływaniu na plonowanie jęczmienia zwiększył wartość nadwyżki bezpośredniej o około 15%. Natomiast międzyplon ścierniskowy z mieszanki roślin strączkowych oraz wsiewka z życicy westerwoldzkiej, z uwagi na duży koszt nasion oraz mniejszy wpływ na plonowanie jęczmienia, nieznacznie ją obniżały.

*Uzyskane wyniki wskazują, że bardziej efektywna była uprawa oplewionej formy jęczmienia jarego, niezależnie od następstwa roślin i sposobu pielęgnacji, która plonowała nieco wyżej od formy nagoziarnistej. W rachunku tym nie uwzględniono większej zawartości białka w ziarnie jęczmienia nagoziarnistego, gdyż w dostępnych analizach rynkowych brak odpowiedniego zróżnicowania cen ziarna.

*Wyniki oceny produkcyjnej i ekonomicznej wskazują, że badane czynniki - stosowanie intensywnej pielęgnacji oraz uprawa międzyplonów na przyoranie nie kompensują ujemnych następstw wysiewu jęczmienia jarego w monokulturze.

OCENA STANU PLANTACJI Ocena siewu, wschodów i przezimowania plantacji

Termin siewu Optymalne terminy siewów poszczególnych gatunków i odmian ustala się dla różnych rejonów kraju na podstawie wieloletnich doświadczeń.

Termin siewu zależy przede wszystkim od wymagań rośliny (cieplnych, świetlnych, wodnych), a także od warunków klimatycznych, glebowych i agrotechnicznych.

Gęstość siewu Do prawidłowego wzrostu i rozwoju oraz wysokiego plonowania poszczególne gatunki i odmiany roślin uprawnych wymagają odpowiedniej powierzchni życiowej. Określa się ją liczbą siewek na jednostce powierzchni. Obsada optymalna zależy od:

• liczby wysianych nasion,

• ich polowej zdolności wschodów,

• sposobu użytkowania (na nasiona lub zieloną masę),

• pokroju rośliny (duże, np. kukurydza, wymagają większej powierzchni życiowej),

• a także od intensywności krzewienia lub rozgałęziania się.

Sposoby siewu W zależności od:

• rodzaju materiału siewnego,

• od zamierzonego sposobu pielęgnowania łanu

• i od stopnia mechanizacji pracy stosowane są różne sposoby siewu.

Przestrzenne rozmieszczenie istotnie wpływa na wzrost i plonowanie roślin.

Siew wąskorzędowy zapewnia każdej roślinie podobne warunki życiowe. Zależnie od gatunku i ilości wysiewu szerokość międzyrzędzi wynosi od 5 do 14 cm.

W miarę zmniejszania odstępu między rzędami zwiększa się odległość roślin w rzędach.

Siew wąskorzędowy pozwala na szybkie zwarcie łanu, ograniczenie rozwoju chwastów i zmniejszenie bezproduktywnego parowania wody z gleby. W ten sposób wysiewa się niektóre rośliny pastewne, zboża, len włóknisty i inne.

Siew normalnorzędowy polega na wysiewie nasion w rzędy odległe o 15-18 cm. Ten sposób wysiewu, przy którym powierzchnie życiowe poszczególnych roślin mają kształt prostokąta, stosowany jest w uprawie niektórych roślin strączkowych na nasiona, a w ostatnich latach także rzepaku.

Siew szerokorzędowy, w rzędy odległe o 25-100 cm, pozwala na wykonywanie zabiegów pielęgnacyjnych w międzyrzędziach, np. niektóre rośliny zielarskie, buraki, sadzenie ziemniaków.

Siew pasowy polega na umieszczaniu nasion w kilku (2-4) rzędach odległych od siebie o 10-15 cm - potem, zatykając otwory wysiewające, występuje jedno międzyrzędzie szersze (45-50 cm). Siew taki pozwala na przeprowadzenie zabiegów pielęgnacyjnych tylko w szerszych międzyrzędziach. Siewy pasowe nie rozpowszechniły się w produkcji, gdyż nie wpływały na wzrost plonów, a mechaniczna walka z chwastami była mało skuteczna.

Siew punktowy, czyli jednonasienny, polega na równomiernym rozmieszczeniu pojedynczych nasion w rzędzie. Dokładne, z góry zaplanowane, umieszczenie nasion w rzędach pozwala na zmniejszenie nakładu pracy, np.: eliminując przerywkę buraków, zaoszczędzenie materiału siewnego i stworzenie jednakowych warunków wszystkim roślinom.

Siew krzyżowy polega na rzędowym wysiewie połowy nasion wzdłuż, a reszty w poprzek pola, w celu równomierniejszego pokrycia powierzchni i zmniejszenia zagęszczenia roślin w rzędach.

Ten sposób siewu, stosowany czasami na terenach erodowanych i w uprawach o bardzo wysokim zagęszczeniu roślin (np. trawy, len), posiada dużo wad - przede wszystkim zwiększa nakład pracy, przyczynia się do silniejszego ugniecenia gleby i powoduje nadmierne zagęszczenie roślin w miejscach krzyżowania się rzędów.

Siew gniazdowy różni się od punktowego tym, że w rzędzie w dowolnie regulowanej odległości umieszcza się nie jedno, lecz kilka nasion. Ten sposób siewu daje lepsze wykorzystanie powierzchni życiowej, zaoszczędza materiał siewny i ułatwia wykonanie przerywki. Odmianą tego siewu jest siew kwadratowo-gniazdowy, umożliwiający uprawę międzyrzędową na krzyż. Gniazdowo sieje się kukurydzę, słonecznik, dynię.

Siew rzutowy polega na rozrzuceniu nasion na powierzchni roli za pomocą siewnika ze szczotkowym przyrządem wysiewającym lub samolotu (aerosiew), a następnie przykryciu ich glebą. W uprawie niektórych roślin (np. kukurydza, soja), wykorzystuje się siew bezpośredni. Polega on na umieszczeniu materiału siewnego w nie uprawionej roli na określonej głębokości za pomocą specjalnego siewnika, który posiada talerzowe redlice wycinające szczeliny siewne lub urządzenia gryzujące wąskie pasemka roli.

Ocena wschodów Ostateczną ocenę wschodów przeprowadza się po pełnych wschodach, tj. gdy przez kilka kolejnych dni nie pojawią się nowe siewki. Wyróżnia się następujące rodzaje wschodów:

Wschody prawidłowe

- liczba siewek zgodna z zamierzoną obsadą,

- rozmieszczenie siewek zgodne z przyjętą rozstawą (stała szerokość międzyrzędzi, stała przeciętna liczba roślin na 1 mb),

- jednakowa faza rozwojowa siewek (równoczesny początek wschodów).

Wschody nieprawidłowe

1. Wschody zbyt gęste na całym polu:

zbyt duża ilość wysiewu,

Nieodpowiednie ustawienie aparatu wysiewającego siewnika.

2. Wschody zbyt rzadkie na całym polu:

• zbyt mała ilość wysiewu,

• niska wartość użytkowa materiału siewnego,

• nieodpowiednie ustawienie aparatu wysiewającego siewnika,

• niedostateczna lub nadmierna wilgotność gleby,

• zaskorupienie powierzchni roli po siewie,

• zbyt płytki lub zbyt głęboki siew.

• Wschody mozaikowate (lokalne przerzedzenie lub zagęszczenie)

• a) przerzedzenie siewek:

• -zmienność glebowa i mikrorelief (miejsca podmokłe lub przesuszone)

• -złe przedsiewne przygotowanie roli; zbyt głęboki siew na wygrzbieceniach lub zbyt płytki w zagłębieniach,

• -choroby i szkodniki; ptaki ziarnojady i gryzonie,

• -zatkana redlica podczas pracy (luka w rzędzie) lub brak nasion w skrzyni zasypowej (luka w kilku rzędach),

• -omijaki - wskutek złego prowadzenia siewnika.

b) zagęszczenie siewek:

• -zatrzymanie siewnika w trakcie pracy na polu bez wyłączenia aparatów wysiewających

• -nierówne prowadzenie siewnika

• -zbliżanie lub nakładanie się rzędów,

• -dwukrotny obsiew wskutek nie wyłączonych aparatów wysiewających na uwrociach lub przy jałowych przejazdach.

W celu liczbowego ujęcia nieprawidłowości wschodów ustala się liczbę siewek na jednostce powierzchni pola. Dla określenia liczby siewek na 1 m² należy oznaczyć liczbę roślin na 1 mb oraz rozstawę międzyrzędzi. Określa się to przez policzenie roślin na wybranych losowo odcinkach rzędów.

Ocena wschodów roślin uprawnych

A. Roślina uprawna

1. Gatunek

2. Odmiana

3. Faza rozwojowa

4. Termin siewu

B. Charakterystyka pola

1. Kategoria ciężkości gleby

2. Położenie

3. Relief

C. Dane do obliczeń teoretycznych

1. Ilość wysiewu

2.Wartość użytkowa

D. Obsada teoretyczna

- w szt/m² i szt/ha

E. Charakterystyka wschodów

1 . Rozstawa rzędów w cm

2. Liczba roślin na 1 mb

3. Obsada rzeczywista w szt/m² i szt/ha

4. Odchylenie od obsady teoretycznej w %

5. Rodzaje nieprawidłowości

6. Przyczyny nieprawidłowości

F. Wnioski

OCENA PRZEZIMOWANIA ROŚLIN UPRAWNYCH

Podczas zimy rośliny zapadają w stan anabiozy. W okresie tym rośliny narażone są często na oddziaływanie nie sprzyjających czynników, które powodują uszkodzenia, a nawet ich wyginięcie. Wymarzanie jest wynikiem bezpośredniego działania mrozu na nie okryte śniegiem rośliny.

Mrozoodporność zależy od gatunku i odmiany rośliny oraz jej zahartowania.

Jeżeli w ciągu zimy nastąpi silne ocieplenie, rośliny mogą stracić odporność na mróz, czyli rozhartować się.

Przemarznięcie łodyg i liści nie oznacza jeszcze śmierci rośliny.

U zbóż dopiero zniszczenie węzła krzewienia, a u innych szyjki korzeniowej powoduje ich zamieranie.

Wysmalanie zachodzi wówczas, gdy przy braku okrywy śnieżnej wieją suche i mroźne wiatry.

Poprzez nadmierną transpirację wysuszają one nadziemne części rośliny, a zamarznięta rola uniemożliwia pobranie wody przez korzenie.

Wyprzenie występuje wtedy, gdy obfite opady śnieżne pokryją niedostatecznie zamarzniętą glebę.

Pod taką okrywą utrzymuje się przez dłuższy czas temperatura około 0 °C, wskutek czego rośliny silniej oddychają niż wtedy, gdy ziemia jest całkowicie zamarznięta. Wpływa to na znaczne nagromadzenie dwutlenku węgla, co jest jednym z czynników śmierci roślin.

Wysadzanie (wypieranie) roślin i rozrywanie korzeni występuje na przedwiośniu, gdy temperatura jest zmienna i powoduje tajanie roli w ciągu dnia, a zamarzanie w ciągu nocy.

Wymakanie wynika z zatopienia roślin przez wodę zbierającą się na wiosnę w zagłębieniach terenu wskutek topnienia śniegu. Większe szkody u roślin zimujących w polu obserwuje się wtedy, gdy woda stoi długo, a więc na glebach wadliwych, mało przepuszczalnych. Wyższe temperatury podczas zatopienia potęgują szkodliwość wymakania.

Uszkodzenia przez gryzonie polne (myszy, norniki). Szkodniki te występując masowo, mogą katastrofalnie przerzedzić plantacje roślin zimujących w polu, np. wyjadają szyjki korzeniowe roślin motylkowych wieloletnich, co uniemożliwia ich regenerację na wiosnę. Rozmnażaniu gryzoni sprzyja pozostawienie nie zaoranych ściernisk, słomy, łęcin itp.Ocenę przezimowania przeprowadza się na wszystkich polach, na których zimują rośliny uprawne, to jest na polach obsianych roślinami ozimymi i wieloletnimi.

Ocena szacunkowa Ocena szacunkowa przeprowadzana jest poprzez lustrację pola wiosną i wizualne określenie procentowego udziału obumarłych roślin. Wyniki wyraża się w skali 6 stopniowej.

Metody rekultywacji terenów zdewastowanych przez przemysł siarkowy - ocena zanieczyszczenia gleb i roślin metalami ciężkimi

Rośliny przydatne w rekultywacji terenów „po siarkowych”

W Polsce złoża siarki występują m.in. w okolicach Tarnobrzega.

Siarka może być wydobywana na zasadzie kopalni otworowych (Jeziórko) bądź odkrywkowych (Machów).Górnictwo siarkowe przyczynia się do znacznej kwasowej degradacji środowiska.

Siarka rodzima rozproszona po powierzchni gleby szybko utlenia się i razem z wodą daje kwas siarkowy o stężeniu niszczącym rośliny, zwierzęta oraz mikroorganizmy glebowe. Nawet bakterie utleniające siarkę zachowują się tylko w postaci form przetrwalnikowych.

Degradacja środowiska wyrobisk po siarkowych jest więc ogromna, a odczyn gleby spada nawet do pH = 1.

Nadto, otworowa eksploatacja siarki powoduje też osiadanie gruntu , deformując rzeźbę terenu i warunki wodne. Następuje podniesienie poziomu wód gruntowych (zwłaszcza w nieckach wyrobiskowych) i zawodnienie powierzchni gleby. Tak zdegradowane środowisko można na szczęście rekultywować poprzez zlikwidowanie na wstępie silnej kwasowości, stosując intensywne wapnowanie. Dawkę CaCo₃ ustala się na podstawie kwasowości hydrolitycznej oraz zawartości siarki rodzimej (nie utlenionej). Ilości wapna są zwykle znaczne - nawet 15-20 t/ha. Dokładne wymieszanie wapna z ziemią zanieczyszczoną przez siarkę (np. poprzez bronowanie gruntu) przywraca jej aktywność biologiczną (z pojawieniem się roślin włącznie - zwykle na początku pojawiają się niektóre gatunki chwastów ruderalnych). W przypadku niecek z osiadającą ziemią, wypełnia się je glebą mineralną. Na terenie kopalni siarki „Jeziórko” zastosowano w tym celu tzw. wapno poflotacyjne (czyli drobnoziarnisty odpad z flotacji rudy siarkowej) i w ten sposób ukształtowano płaski grunt o potencjalnie dużej wartości glebotwórczej (pararędzina antropogeniczna), zaś pH w warstwie 0-10cm wynosiło 7,3 (po 4 latach od zastosowania metody). Po uzyskaniu odpowiedniego odczynu podłoża, wprowadza się następnie szatę roślinną, lub wcześniej nawożenie np. osadami po ściekowymi (w celu dostarczenia odpowiedniej ilości C-organicznego.

Szata roślinna pełni funkcje ekologiczne:

1. chroni przed erozją wietrzną i wodną,

2. zapewnia walory krajobrazowe,

3. stanowi niszę ekologiczną dla różnorodności flory i fauny,

4. reguluje krążenie wody.

Zaleca się możliwie szybkie wprowadzanie roślinności trawiastej, która skutecznie osłania powierzchnię przed niszczącym działaniem wody i wiatru. Trawy można wysiewać w całym sezonie wegetacyjnym, a ich powolny wzrost nie ogranicza możliwości jednoczesnej wegetacji sadzonek drzew i krzewów.

Zaletą traw jest możliwość hydrosiewu, tj. wysiewania wraz z wodą, także taką, która zawiera składniki pokarmowe i substancje utrwalające (klejące) powierzchnię gruntu. Taką substancją jest np. osad po ściekowy z oczyszczalni biologicznych.

W rekultywacji można stosować także mieszanki traw z roślinami motylkowatymi, mieszanki samych roślin motylkowatych (np. lucerna + nostrzyk + koniczyna biała + komonica + esparceta), których biomasę można przeznaczyć na zielony nawóz, ewentualnie mulcz (wykładany np. pomiędzy nasadzeniami drzew).

W literaturze naukowej można spotkać również przykłady stosowania w rekultywacji następującej mieszanki: rzepik + kupkówka posp. + lucerna (rekultywacja łąkowa). Poszczególne komponenty mieszanki znakomicie uzupełniają się tempem wzrostu oraz cechują się silnym ukorzenieniem i tworzą zwartą darń zapobiegającą erozji.

W rekultywacji leśnej stosuje się wiele gatunków drzew: wierzba krzewiasta, olsza, osika, sosna zwyczajna, dąb zwyczajny, modrzew europejski, leszczyna, brzoza brodawkowata, lipa drobnolistna, robinia akacjowa.

Efekty rekultywacji można obserwować m.in. poprzez badanie rocznych przyrostów drzew (zarówno pod względem średnicy, jak i wysokości).

Istnieje także rekultywacja wodna (w przypadku znacznych wyrobisk i deformacji gruntu) - polegająca na sukcesywnym wapnowaniu terenu, zapełnianiu niecek wodą, a w dalszej konsekwencji zarybianiu tak utworzonego akwenu.

Ocena jakości i możliwości rolniczego użytkowania gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi

Pierwiastki chemiczne wprowadzone do gleb z różnych źródeł zanieczyszczenia (główne źródło stanowią przemysłowe emisje gazów i pyłów) powodują degradację biologicznych właściwości gleb, skażenie wód gruntowych oraz przechodzą do łańcucha żywieniowego.

Pierwiastki anionowe, azot, siarka, fluor, bor, nie są zatrzymywane w powierzchniowej warstwie gleby. Przemieszczane w głąb profilu glebowego wraz z roztworem powodują zakwaszanie gleb. Degradację gleb tymi pierwiastkami można określać na podstawie stopnia zakwaszenia oraz innych zmian związanych ze wzrostem kwasowości.

Pierwiastki kationowe, czyli metale śladowe (nazywane popularnie metalami ciężkimi), zatrzymywane są w powierzchniowej warstwie gleby,
a ich przemieszczanie się jest bardzo powolne (liczone w dziesiątkach do setek lat).Prawie wszystkie metale śladowe (z wyjątkiem molibdenu) są łatwo pobierane przez rośliny z gleb kwaśnych.

Intensywność pobierania przez rośliny tych składników maleje na ogół, w miarę wzrostu zawartości pH gleb do około pH = 6,5-7,5.

Trudno jest określić jednoznacznie dopuszczalne granice maksymalnych zawartości metali śladowych pod kątem wymagań żywieniowych i paszowych, ponieważ tolerancja na nadmierne stężenia tych pierwiastków jest bardzo zróżnicowana zarówno między poszczególnymi gatunkami zwierząt, jak i między osobnikami.

Zawartości metali ciężkich oznacza się w wyciągu stężonych kwasów mineralnych, w przeliczeniu na pow. suchą masę, z uwzględnieniem stopnia zanieczyszczenia gleby (skala 0-V) oraz grupy gleby (np. gleba lekka, średnia, ciężka, mineralno-organiczna).

Stopień 0 - gleby nie zanieczyszczone o naturalnych zawartościach metali śladowych. Gleby te mogą być przeznaczone pod wszystkie uprawy ogrodnicze i rolnicze, zgodnie z zasadami racjonalnego wykorzystania rolniczej przestrzeni produkcyjnej.

Stopień I - obejmuje gleby
o podwyższonej zawartości metali. Gleby te mogą być przeznaczone pod wszystkie uprawy polowe,
z ograniczeniem warzyw przeznaczonych dla dzieci.

Stopień II - gleby słabo zanieczyszczone.
Na glebach takich zachodzi już obawa chemicznego zanieczyszczenia roślin. Wykluczyć więc należy przede wszystkim niektóre uprawy ogrodnicze, jak: sałata, szpinak, kalafior. Dozwolona jest uprawa roślin zbożowych, okopowych i pastewnych.

Stopień III - gleby średnio zanieczyszczone. Wszystkie uprawy na takich glebach narażone są na skażenie. Dopuszczalna jest uprawa roślin zbożowych, okopowych i pastewnych pod warunkiem okresowej kontroli poziomu metali ciężkich w konsumpcyjnych częściach roślin. Zalecane są uprawy roślin przemysłowych i traw.

Stopień IV - gleby silnie zanieczyszczone. Gleby takie (szczególnie gleby lekkie) powinny być wyłączone z produkcji rolniczej oraz zadarnione lub zadrzewione. Na glebach lepszych można uprawiać rośliny przemysłowe (len, konopie, wiklina). Dopuszcza się produkcję materiału siewnego zbóż i traw, a także ziemniaków dla przemysłu spirytusowego (na spirytus jako dodatek do paliwa) i rzepaku na olej techniczny. Zaleca się zabiegi rekultywacyjne, wapnowanie, wprowadzanie substancji organicznej.

Stopień V - gleby bardzo silnie zanieczyszczone. Gleby o takim stopniu zanieczyszczenia należy wyłączyć z produkcji rolniczej i poddać zabiegom rekultywacyjnym. Można uprawiać (na glebach przydatnych) len, konopie oraz rzepak (na olej techniczny), a w dolinach rzek - wiklinę.

P.s.m. stanowi masa roślin wysuszonych w strumieniu powietrza
o temperaturze 50-70°C.

Jest to najczęściej stosowany sposób przedstawiania chemicznego składu roślin. Jego zaletą jest duży stopień porównywalności.

Obliczenia dopuszczalnych dawek metali w pożywieniu i paszach stosuje się także w odniesieniu do świeżej masy roślin.

---