SOWNICZEK NIEKTÓRYCH POJĘĆ... ( za Socjologia, J. Turner, )

analiza pewien etap metody naukowej, na którym zebrane dane są oceniane wedle ściśle usta­lonych reguł, aby stwierdzić, co zostało odkryte.

analiza systemów światowych analiza nierówności pomiędzy narodami w dostępie do władzy i zasobów gospodarczych oraz wynikającej z tego politycznej i ekonomicznej dominacji poszcze­gólnych narodów.

autonomia w opozycji do niepewności drugi etap w teorii rozwoju Erika Eriksona, trwający do trzeciego roku życia, podczas którego sukcesy w uczeniu lub ich brak wytwarzają w dziecku albo poczucie autonomii, albo niepewności i wstydu.

badania ankietowe typ badania socjologicznego, w którym jakiejś próbie respondentów zadaje się pytania ujęte w postaci jednolitego schematu.

baza określenie Karola Marksa na materialne, ekonomiczne podstawy, które oddziałują na inne aspekty społeczeństwa.

burżuazja w analizie Karola Marksa to ci, którzy posiadają i kontrolują środki produkcji w społeczeństwach kapitalistycznych.

bycie twórczym i produktywnym w opozycji do koncentracji na sobie i stagnacji, siódmy etap w koncepcji rozwoju Erika Eriksona, obejmujący wiek dojrzały człowieka, podczas którego sukcesy w rodzinie, pracy i lokalnej społeczności kształtują poczucie, że jesteśmy w stanie nie tylko brać, ale i dawać coś z siebie innym ludziom, natomiast brak takich sukcesów prowadzi do koncentracji na sobie i stagnacji w życiu.

ciśnienie roli sytuacja, w której jest zbyt dużo sprzecznych oczekiwań w danym układzie ról w określonej pozycji społecznej, co wytwarza napięcie i nadmierne ciśnienie u osób, które usiłują sprostać tym oczekiwaniom.

cykl ekosystemu forma wzajemnych zależności polegająca na tym, że poszczególne procesy sprzęgają się ze sobą, tworząc cykle wzajemnie od siebie zależnych zjawisk i zdarzeń.

dane informacje o świecie empirycznym.

demografia dziedzina nauki, która bada procesy zachodzące w populacjach ludzkich, ich cechy, rozmieszczenie, ruchy oraz ich rozwój i upadek.

dewiacja zachowanie, które narusza obowiązujące normy.

dialektyka dialektyczny sposób argumentowania, który zakłada, że w danej formie społecznej zachodzą procesy prowadzące do jej transformacji.

dojrzałość do intymności w opozycji do izolacji szósty etap w teorii rozwoju Erika Eriksona trwający przez cały wiek młodzieńczy, podczas którego stałe i pozytywne związki wytwarzają umiejętność nawiązywania intymnych kontaktów z innymi ludźmi; dyrektywy kulturowe, zestaw wartości, przekonań, norm, a także innych systemów symboli, które człowiek wykorzy­stuje do kierowania swoim postępowaniem oraz interakcjami.

dyfuzja rozprzestrzenianie się systemów symboli kulturowych z jednej populacji do drugiej.

dyskryminacja zróżnicowane traktowanie innych ludzi, zwłaszcza tych, którzy należą do okre­ślonych grup etnicznych bądź płci, w wyniku czego otrzymują oni mniej wartościowych zasobów.

dystrybucja bogactwa procent majątku narodowego, który posiadają poszczególne części popu­lacji, zazwyczaj dwudziestoprocentowe.

dystrybucja dochodów procent ogólnych dochodów przypadających określonym częściom popu­lacji, zazwyczaj dwudziestoprocentowym.

dziedziczenie bilateralne zasada dziedziczenia określająca, że równie ważna jest zarówno męska, jak i żeńska strona rodziny i związane z nimi sieci pokrewieństwa.

dziedziczenie matrylinearne zasada dziedziczenia określająca, że żeńska strona rodziny i jej krewni (zwłaszcza płci męskiej) mają prawo do własności i sprawowania władzy.

dziedziczenie patrylinearne zasada dziedziczenia określająca, że męska strona rodziny oraz jej krewni mają prawo do własności i sprawowania władzy.

ego termin Zygmunta Freuda na określenie procesu godzenia popędów id z ograniczeniami superego, często posługujący się mechanizmami tłumienia i obrony.

egzogamia zasada stanowiąca, że poszczególne osoby mogą zawierać małżeństwa poza własną grupą pokrewieństwa bądź wspólnotą.

ekosystem system powiązań między formami życia, a także pomiędzy nimi a środowiskiem fizycznym.

eksperyment model badawczy, w którym ogranicza się wpływy uboczne, aby wyizolować skutki działania jakiegoś bodźca.

emigracja opuszczanie przez ludzi danego społeczeństwa. emocje nastroje bądź stany człowieka związane z takimi pierwotnymi uczuciami, jak: gniew, strach, smutek, szczęście i zdziwienie, oraz z ich modyfikacjami.

endogamia zasada określająca, że poszczególne osoby mogą wstępować w związki małżeńskie w obrębie danej grupy pokrewieństwa bądź wspólnoty.

etnocentryzm skłonność do traktowania własnej kultury lub subkultury jako lepszej od kultury innych ludzi bądź społeczeństw.

etnometody pojęcie wprowadzone przez Harolda Garfinkela na określenie immanentnych syg­nałów interpersonalnych wysyłanych po to, by wytworzyć założenie, że ludzie uczestniczący w interakcji tak samo patrzą na świat.

faza gry drugi etap w socjalizacji dziecka wedle teorii George'a Herberta Meada, podczas którego rozwija się zdolność przyjmowania naraz ról kilku osób, odczytywania ich punktu widzenia, oceniania siebie z tej perspektywy oraz współdziałania w grupie.

faza operacji formalnych czwarty i ostatni etap rozwoju poznawczego dziecka wedle teorii Piageta, trwający od dwunastego roku życia do wieku dojrzewania, podczas którego rozwija się zdolność do posługiwania się abstrakcyjnymi przedstawieniami otaczającego świata.

faza operacji konkretnych trzeci etap rozwoju w teorii Jeana Piageta, trwający od siódmego do jedenastego roku życia, podczas którego dzieci uczą się logicznego myślenia, jednak umiejęt­ność myślenia abstrakcyjnego nadal pozostaje ograniczona.

faza przedoperacyjna drugi etap w rozwoju poznawczym dziecka wedle teorii Jeana Piageta, trwający od drugiego do siódmego roku życia, podczas którego dziecko uczy się posługiwać symbolami w celu opisywania przedmiotów, ale zdolność do używania abstrakcyjnych symboli jest jeszcze bardzo ograniczona.

faza sensomotoryczna pierwszy etap w rozwoju poznawczym dziecka wedle teorii Jeana Piageta, trwający do około drugiego roku życia, podczas którego dziecko uczy się zapamiętywania obrazów obiektów ze swojego otoczenia.

faza zabawy wedle George'a Herberta Meada pierwszy istotny etap w socjalizacji dziecka, podczas którego nabiera ono umiejętności posługiwania się gestami oraz interpretowania tego, co sygnalizują mu pojedyncze osoby z jego otoczenia.

filozofowie oświeceniowi myśliciele społeczni we Francji, którzy bronili wolności jednostki przed arbitralnością władzy politycznej. To właśnie od nich twórca socjologii, August Comte, przejął wiele ze swoich koncepcji.

fizyczne rekwizyty wykorzystywanie przedmiotów, w tym także własnego ciała oraz przestrzeni oddzielającej je od innych osób w określonym środowisku, w celu zasygnalizowania sposobu postępowania.

formowanie poczucia tożsamości w opozycji do jego zaburzeń piąty etap w teorii rozwoju Erika Eriksona, trwający przez cały wiek dojrzewania, podczas którego zdolność do tworzenia więzi i sukcesy w tej dziedzinie prowadzą do rozwoju poczucia tożsamości, natomiast niepowodzenia w nawiązywaniu trwałych kontaktów z innymi ludźmi zaburzają świadomość tego, kim się jest.

funkcjonalizm sposób analizowania zjawisk pod kątem ich znaczenia dla potrzeb bądź oczekiwań większej całości społecznej, w której zjawiska te występują. Podejście to pierwszy zastosował Herbert Spencer.

grupa eksperymentalna osoby w badaniu eksperymentalnym, które są poddawane działaniu istotnego dla badacza bodźca.

grupa kontrolna osoby biorące udział w eksperymencie, które nie są poddawane działaniu interesującego nas bodźca i które wykorzystujemy jako grupę odniesienia dla osób poddanych działaniu bodźca.

grupa odniesienia punkt widzenia grupy, zarówno tej, w której uczestniczymy, jak i tej, która znajduje się gdzieś daleko, wykorzystywany jako ramy odniesienia do oceny samego siebie oraz kierowania własnym postępowaniem.

grupy małe struktury społeczne składające się z kilku zaledwie różnych pozycji społecznych, małej liczby członków, stosunkowo silnych więzi pomiędzy pozycjami oraz wyraźnych kultu­rowych oczekiwań co do zachowania się w poszczególnych rolach.

grupy pierwotne małe grupy opierające się na kontaktach bezpośrednich, w których ludzie czują się bardziej ze sobą związani, łączą ich bliższe, bardziej intymne i spójne stosunki.

grupy statusu społecznego termin wprowadzony przez Maxa Webera na określenie grup ludzi, którzy mają podobny styl życia, łączy ich ta sama kultura, gusty i poglądy, w związku z czym cieszą się określonym poważaniem i prestiżem.

grupy wtórne wielkie grupy, w których bezpośrednie interakcje pomiędzy ich członkami nie są możliwe, czego następstwem jest mniejsza spójność, bliskość oraz trwałość.

hierarchia nauk pogląd Augusta Comte'a głoszący, że nauki można uporządkować wedle pewnej hierarchii na podstawie czasu ich powstania oraz złożoności przedmiotu, którym się zajmują. Trudno się dziwić, że socjologia znalazła się na samym wierzchołku tej hierarchii, tuż nad biologią.

hipoteza określenie, co spodziewamy się znaleźć w naszych badaniach. Hipotezy często formuło­wane są na podstawie konkretnych teorii i wyrażają przewidywania, które ogólna teoria wiąże z konkretnym empirycznym przypadkiem (bądź przypadkami).

historia/badania historyczne typ modelu badawczego, w którym w sposób systematyczny i uporządkowany zbiera się informacje o przeszłości.

id termin Zygmunta Freuda na określenie popędów i potrzeb, z których wielu nie można ujawniać w życiu społecznym, ponieważ naruszają one liczne tabu i konwenanse.

imigracja migracja ludzi do jakiegoś społeczeństwa.

industrializacja proces wykorzystywania nieożywionych źródeł energii oraz maszyn obsługiwa­nych przez ludzi do wydobywania zasobów naturalnych, produkcji dóbr i usług oraz ich dystrybucji.

inicjatywa w opozycji do poczucia winy trzeci etap w teorii rozwoju Erika Eriksona, trwający od czwartego do szóstego roku życia, podczas którego sukcesy bądź niepowodzenia w poznawaniu otoczenia i w nawiązywaniu pozytywnych relacji prowadzą do rozwoju inicjatywy albo do poczucia klęski, winy i wstydu.

innowacja technologiczna powstawanie nowej wiedzy na temat tego, jak manipulować środo­wiskiem.

instytucja gospodarki organizacja technologii, kapitału i siły roboczej w struktury mające na celu gromadzenie zasobów naturalnych, produkowanie dóbr i usług oraz ich dystrybucję pomiędzy członków społeczeństwa.

instytucja medycyny struktury społeczne, których celem jest rozwój i wykorzystywanie wiedzy świeckiej do diagnozowania, zapobiegania i leczenia chorób oraz dolegliwości.

instytucja nauki struktury społeczne, których celem jest zdobywanie wiedzy świeckiej (za pośrednictwem teorii i badań) na temat funkcjonowania rzeczywistości.

instytucja oświaty formalne struktury biurokratyczne przeznaczone do: 1) socjalizacji i ułatwie­nia ludziom zajęcia określonych pozycji w społeczeństwie, 2) gromadzenia wiedzy, 3) tworzenia nowych systemów kultury.

instytucja pokrewieństwa organizacja członków społeczeństwa połączonych małżeństwem i więzami krwi w struktury, które regulują zachowania w dziedzinie stosunków seksualnych i łączenia się w pary, dostarczają wsparcia biologicznego i społecznego, socjalizują młode pokolenie i wprowadzają je w życie dorosłe.

instytucje struktury społeczne, które organizują grupy, organizacje oraz społeczności lokalne stosownie do podstawowych potrzeb ludzi i organizacji.

integralność w opozycji do rozpaczy ostatni etap w teorii rozwoju Erika Eriksona, odpowiadający starości, podczas którego człowiek dostrzega w swoim życiu sens i ciągłość albo wpada w rozpacz.

interakcja dokonujący się między ludźmi proces wzajemnej wymiany gestów, ich interpretacji oraz dopasowywania na tej podstawie swoich działań.

interakcjonizm sposób analizowania zjawisk społecznych, który wyszedł z kręgów pierwszych amerykańskich filozofów i socjologów, podkreśla znaczenie poznania dynamiki bezpośrednich kontaktów oraz zachodzących między ludźmi interakcji.

,ja" (koncepcja własnego ,ja") wyobrażenie o sobie, zdolność widzenia siebie jako odrębnego obiektu w danej sytuacji oraz posiadanie pojęć, uczuć i ocen na temat samego siebie jako określonego typu człowieka, który zasługuje na odpowiednie reakcje.

język systemy symboli używane do komunikowania się.

kapitał narzędzia produkcji oraz pieniądze potrzebne do ich nabycia.

kategorie struktury, które tworzą się wówczas, kiedy zostają wyodrębnione grupy ludzi posiada­jących tę samą cechę, i na tej podstawie są odrębnie traktowane.

klan struktura pokrewieństwa, w której rody połączone są ze sobą określonymi zasadami dziedzi­czenia.

klasy według Maxa Webera tworzą je ci, którzy na wolnym rynku mają podobne szansę życiowe i możliwości; zdaniem Karola Marksa podziały społeczne są wynikiem własności środków produkcji; bardziej ogólnie zaś — są to różnice między subpopulacjami w zakresie ich dostępu do wartościowych zasobów.

klasyfikacja pojęcie wprowadzone przez Alfreda Schutza na określenie procesu traktowania in­nych jako reprezentantów jakiejś ogólnej klasy lub rodzaju, co z kolei umożliwia nam reagowa­nie w sposób stereotypowy, a tym samym zmniejsza wysiłek, który trzeba włożyć w interakcję.

konflikt interesów termin Karola Marksa na określenie podstawowego napięcia i sprzeczności celów pomiędzy tymi, którzy kontrolują zasoby dóbr, a tymi, którzy są ich pozbawieni.

konflikt kulturowy różnice w wartościach kulturowych i przekonaniach, które przeciwstawiają sobie ludzi, co może prowadzić do konfliktu.

konflikt ról położenie, w którym role związane z różnymi pozycjami społecznymi są ze sobą sprzeczne, doprowadzając tym samym osobę, która usiłuje je wszystkie wypełnić, do sytuacji konfliktowej.

korytarze miejskie patrz region metropolitalny

kulisy termin wprowadzony przez Ervinga Goffmana określający strefę prywatności, w której odpoczywamy od świadomego manipulowania gestami.

kultura systemy symboli, które ludzie tworzą i wykorzystują do kierowania zachowaniami, interakcjami i wzorami społecznej organizacji.

kultura materialna termin, którym posługują się niektórzy badacze w celu określenia wytworów ludzkiej pracy.

kulturowe sprzeczności niezgodności w różnych systemach symboli tworzących kulturę danego społeczeństwa.

legitymizacja akceptowanie przez tych, którzy są podporządkowani władzy, prawa tych, którzy ją sprawują, do rządzenia.

łańcuch ekosystemu (łańcuch pokarmowy) powiązanie form życia polegające na tym, że jedne z nich są pożywieniem dla innych.

metoda naukowa procedury stosowane przy zbieraniu danych. Procedury te przeznaczone są do weryfikowania teorii, a jeśli się tego nie robi, to przynajmniej do gromadzenia danych w sposób obiektywny i możliwy do odtworzenia przez innych badaczy.

migracja przemieszczanie się ludzi do wewnątrz, na zewnątrz i wewnątrz danego społeczeństwa.

migracja wewnętrzna przemieszczanie się ludzi w ramach danego społeczeństwa.

model badawczy pierwszy etap metody naukowej, w którym ustala się, jaki rodzaj informacji należy zgromadzić w określonych badaniach.

model sektorowy model urbanizacji przedstawiający miasto jako zbiór oddzielnych sektorów, przypominających pokrojony na kawałki tort, które odchodzą od centralnej dzielnicy przemysłowo-handlowej.

model stref koncentrycznych model rozwoju miasta, który przedstawia proces urbanizacji jako tworzenie się okręgów wokół centralnej dzielnicy handlowo-przemysłowej.

model wieloośrodkowy model miasta, w którym oprócz centralnej dzielnicy przemysłowo-handlowej istnieje jeszcze kilka innych ośrodków.

motywy występujący u danego człowieka poziom energii oraz rodzaj tej energii wydatkowanej na zajmowanie konkretnych pozycji i grania określonych ról społecznych.

myślenie grupowe proces związany z podejmowaniem decyzji, podczas którego członkowie danej grupy umacniają i wspierają siebie nawzajem do takiego stopnia, że podjęta decyzja często przestaje się liczyć z realiami sytuacji, do której się odnosi.

nadbudowa termin Karola Marksa na określenie struktur i systemów kulturowych, które są zdeterminowane przez ekonomiczną bazę społeczeństwa.

nadorganiczny koncepcja Herberta Spencera dotycząca przedmiotu socjologii: określenie orga­nizacji żywych organizmów.

nadprzyrodzone rzeczywistość, w której działają bogowie i siły pozaziemskie.

napięcie strukturalne „teoria anomii" Roberta Mertona, która głosi, że wskaźniki dewiacji rosną wtedy, gdy istnieje rozziew pomiędzy celami a środkami służącymi do ich osiągnięcia. Wedle Neila Smelsera jest ono podstawowym warunkiem zachowań zbiorowych, mającym swe korzenie w nierównościach społecznych.

nauka proces, w którym teoretyczne objaśnienia funkcjonowania zjawisk w świecie są systematycz­nie weryfikowane za pomocą danych empirycznych.

normy systemy symboli, które informują ludzi, jakiego zachowania się od nich oczekuje i jak powinny przebiegać interakcje pomiędzy nimi w określonych sytuacjach.

normy instytucjonalne systemy symboli zebrane w formie bardzo ogólnych oczekiwań co do zachowania się w podstawowych rodzajach sytuacji.

obserwacja typ modelu badawczego, w którym rejestruje się działania ludzi w naturalnych sytuacjach.

obserwacja uczestnicząca typ modelu badawczego opartego na obserwacji, w którym badacz angażuje się w działania podejmowane przez osoby badane.

obserwacja ukryta typ modelu badawczego, w którym badacz nie angażuje się w działania osób badanych.

organizacje struktury społeczne posiadające określone cele, w których istnieje hierarchia pozycji połączonych ze sobą zależnościami służbowymi i jasno określonymi normami, z rosnącą liczbą osób zajmujących określone pozycje na niższych szczeblach hierarchii.

organizacje dobrowolne struktury biurokratyczne, do których każdy ma wolny wstęp i może swobodnie je opuszczać.

organizacje formalne struktury ukierunkowane na określony cel, w których pozycje społeczne zorganizowane są w określone stanowiska i hierarchie; posiadają skodyfikowane i wyraźnie sformułowane normy, a ich członkowie grają swoje role bez zaangażowania emocjonalnego.

organizacje przymusowe takie struktury biurokratyczne, których członkowie zmuszeni są do izolowania się od społeczeństwa.

organizacje utylitarne struktury biurokratyczne, do których ludzie wchodzą, opierając się na rachunku kosztów i zysków.

organizacje złożone struktury społeczne, które łączą bardziej elementarne grupy w większe i pojemniejsze całości mające własne cele i zadania.

oświecenie ruch intelektualny w osiemnastym stuleciu, w którym upowszechniło się niereligijne myślenie o świecie.

panteon zbiór wierzeń religijnych dotyczących mieszkańców rzeczywistości nadprzyrodzonej, ich biografii oraz związków.

państwo biurokratyczna organizacja składająca się z centrum dysponującego środkami przymu­su, rządu, mającego legitymizację społeczną oraz cywilnych struktur kierowania społeczeń­stwem.

partie wedle Maxa Webera organizacja władzy stanowiąca podstawę nierówności i stratyfikacji jednostek, które różnią się pod względem afiliacji oraz dostępu do organizacji posiadających władzę lub do niej dążących.

patriarchat forma organizacji życia społecznego, w której jeden człowiek (mężczyzna) ma prawo podejmowania ostatecznych decyzji w populacjach zorganizowanych na zasadach pokrewień­stwa.

pilność poczucie fachowości i chęć działania w opozycji do poczucia niższości, czwarty etap w teorii rozwoju Erika Eriksona, trwający od szóstego do trzynastego roku życia, podczas którego od sukcesów odnoszonych w grupach i w podejmowanych działaniach zależy, czy rozwiną się w człowieku takie cechy, jak dynamiczność i chęć działania, czy też utrwali się w nim poczucie niższości.

plemię jednostka oparta na pokrewieństwie składająca się z połączonych klanów.

płeć proces kulturowego zdefiniowania odpowiednich dla mężczyzn i kobiet pozycji, ról i zacho­wania.

pochodzenie etniczne takie behawioralne, kulturowe i organizacyjne cechy, które wyróżniają daną subpopulację w społeczeństwie.

postindustrialne komentarze dotyczące kulturowych i strukturalnych transformacji powiąza­nych z postępami w technologii produkcji, komunikacji i transportu.

postmodernistyczne ujęcie luźny zbiór komentarzy na temat decentralizacji społeczeństw spowodowanej nadmiernym zróżnicowaniem, utratą najważniejszych wartości i przekonań, przerostem rynków, rozpadem sąsiedztwa i wspólnot lokalnych, dominacji mediów nad poli­tyką, kulturą i więziami społecznymi.

pozycja społeczna miejsce jednostki w sieci pozycji. Podstawowa jednostka struktury społecznej.

praktyka termin często używany na określenie tego dorobku socjologii, który wykorzystywany jest do celów praktycznych i do zmiany określonych sytuacji.

prawo trzech stadiów pogląd Augusta Comte'a, że idee oraz społeczeństwo jako całość przecho­dzą przez trzy fazy: 1) teologiczną, w której dominują idee religijne, 2) metafizyczną, w której nacisk położony jest na usystematyzowanie myśli, 3) pozytywistyczną, w której dominuje nauka.

profanum określenie tego wszystkiego, co dzieje się w świecie empirycznym; przeciwieństwo tego, co święte, czyli wszystkiego, co należy do świata nadprzyrodzonego.

proletariat termin Karola Marksa na określenie tych, którzy nie posiadają środków produkcji

w kapitalistycznym społeczeństwie, w związku z czym muszą pracować dla tych, którzy je posiadają.

przekonania systemy symboli wyrażające się w sądach na temat tego, co powinno występować bądź pojawiać się w poszczególnych rodzajach sytuacji albo co już istnieje lub się pojawia.

przekonania podstawowe oceniające sądy, które ludzie posiadają na temat tego, jak być powinno" w kontekstach społecznych.

przepływ ekosystemu przemieszczanie się energii, materii organicznej i nieorganicznej w eko­systemie.

przyjmowanie roli (wchodzenie w rolę) pojęcie wprowadzone przez George'a Herberta Meada na określenie zdolności odczytywania gestów innych ludzi po to, by przewidzieć ich zachowania z uwzględnieniem symboli kulturowych odpowiednich w danej sytuacji.

przymus zastosowanie siły fizycznej w stosunkach społecznych.

przywódca charyzmatyczny termin Maxa Webera na określenie kogoś, kto dzięki swoim cechom osobistym potrafi zmobilizować tych, którzy w systemie nierówności zajmują miejsce podległe, do konfliktu z tymi, którzy zajmują pozycje dominujące.

przywódca socjoemocjonalny osoba, która łagodzi napięcia powstające wśród członków grupy podczas realizacji jej celów.

przywódca zadaniowy osoba, która koordynuje i kieruje działaniami innych członków zmierza­jącymi do realizacji celów grupy.

przywództwo zdolność niektórych ludzi w społeczeństwie do podejmowania decyzji w celu mobilizacji zasobów i koordynacji działań.

ramy (ujmowanie w ramy) termin używany przez Eryinga Goffmana na określenie procesu wykorzystywania gestów do włączania (bądź wyłączania) określonych treści do (lub z) inter­akcji.

rasa dające się zauważyć różnice biologiczne dzielące ludzi na kategorie.

region metropolitalny obszar, na którym rozwijające się wokół wcześniej istniejących większych miast przedmieścia zaczynają łączyć się ze sobą.

religijna struktura jednostka organizująca rytuały i podtrzymująca religijne wierzenia i war­tości.

religijne rytuały stereotypowe sekwencje zachowań, których celem jest nawiązanie kontaktu z siłami nadprzyrodzonymi.

religijne wartości pojęcia określające, co jest dobre, a co złe, a także jak być powinno", które uważane są za emanację świata nadprzyrodzonego.

religijne wierzenia wyobrażenia o naturze tego, co święte i nadprzyrodzone, a także o istotach i siłach istniejących w świecie nadprzyrodzonym.

rewolucja szybka i gwałtowna mobilizacja ludzi z użyciem przemocy w celu obalenia reżimu politycznego.

rewolucja industrialna wykorzystywanie nieożywionych źródeł energii w pracy ludzi i maszyn oraz wynikająca z tego reorganizacja gospodarki, społeczeństwa i kultury od początku dzie­więtnastego wieku aż do czasów najnowszych.

rodzina podstawowa jednostka, którą tworzy para małżeńska i jej potomstwo.

rodzina poszerzona jednostka pokrewieństwa, którą tworzą jednostki podstawowe prowadzące wspólne gospodarstwo domowe.

rola zachowanie poszczególnych jednostek w ramach pozycji społecznych w stosunku do siebie nawzajem oraz z uwzględnieniem norm i innych kulturowych symboli.

rozproszone cechy statusu społecznego cechy odzwierciedlające wiele pozycji społecznych zajmowanych przez daną osobę, które wnosi ona do grupy i które wpływają na reakcje innych członków grupy.

ród struktura pokrewieństwa stworzona z kilku rodzin poszerzonych, połączonych ze sobą prawem dziedziczenia i zamieszkania.

rytuały (rytuały interpersonalne) proces polegający na zastosowaniu stereotypowej sekwencji zachowań w celu zaznaczenia otwarcia, zamknięcia i przebiegu interakcji.

scena termin wprowadzony przez Endnga Goffmana na określenie sytuacji, w których ludzie świadomie manipulują gestami, aby wywołać pożądane reakcje u innych, zwłaszcza takie, które potwierdzają ich wyobrażenie o sobie.

sieci więzi i powiązania, które łączą ze sobą pozycje społeczne, tworząc w ten sposób strukturę społeczną.

siła robocza osoby wykonujące określone czynności w gospodarce.

skład etniczny udział procentowy poszczególnych subpopulacji etnicznych w danym społeczeń­stwie oraz związane z każdą z nich wskaźniki urodzeń, zgonów i wzrostu.

skład wiekowy procentowy udział w danej populacji poszczególnych grup wiekowych.

socjalizacja te interakcje, które kształtują w człowieku podstawowe składniki jego osobowości, umożliwiające mu uczestniczenie w społeczeństwie.

socjologia systematyczne badanie ludzkich zachowań, interakcji oraz organizacji.

socjologia kliniczna termin używany na określenie działań socjologów, którzy — na zamówienie konkretnego klienta — wykorzystują wiedzę socjologiczną do oceny jakiejś sytuacji oraz przygotowania odpowiednich rozwiązań.

socjologia konfliktu podejście polegające na tym, że za siłę napędową stosunków pomiędzy ludźmi oraz układów społecznych uważa się napięcie i konflikt wywołane nierównym rozdzia­łem dóbr.

socjologia stosowana usiłowanie wykorzystania wiedzy socjologicznej w rozwiązywaniu proble­mów i wpływaniu na bieg wydarzeń.

społeczeństwo struktura, która obejmuje wszystkie inne struktury (grupy, organizacje, instytu­cje, kategorie i stratyfikację) i która organizuje daną populację oraz zapewnia polityczne zasady funkcjonowania tych struktur w określonej przestrzeni geograficznej oraz w stosunku do innych społeczeństw.

społeczność struktura społeczna, która określa miejsce zamieszkania i działania ludzi w prze­strzeni fizycznej.

społeczność lokalna struktura społeczna, która organizuje miejsce zamieszkania oraz aktyw­ność ludzi w określonej przestrzeni fizycznej.

sterowanie wrażeniami termin Ervinga Goffmana określający świadomą manipulację gestami i fizycznymi rekwizytami w celu przekazania innym osobom konkretnego obrazu siebie.

stłumienie termin Zygmunta Freuda oznaczający proces, za pomocą którego nie akceptowane popędy (id) są spychane w podświadomość przez ego, które stara się zaspokoić wymagania superego.

stosunek płci proporcje mężczyzn do kobiet w danej populacji.

stratyfikacja płci sytuacja, w której pozycje zazwyczaj zajmowane przez mężczyzn i kobiety zapewniają im odmienną ilość wartościowych zasobów.

struktura rządzenia organizacja przywódców, władzy i podejmowania decyzji w społeczeństwie.

subkultura subpopulacja w społeczeństwie, która posiada charakterystyczne tylko dla siebie symbole, będące czasami w sprzeczności z kulturą całego społeczeństwa.

suburbanizacja proces migracyjny, który przyczynia się do powstawania samorządnych społecz­ności wokół większych wcześniej istniejących miast.

superego termin Zygmunta Freuda oznaczający moralność społeczną przyswojoną sobie przez człowieka.

system kastowy system stratyfikacji z wyraźnie zaznaczonymi podziałami klasowymi, w którym ludzie rodząc się w określonej klasie, mają niewielkie szansę na przejście do innej klasy.

system klas otwartych system stratyfikacji, w którym granice między klasami nie są wyraźne, a zatem istnieje możliwość przemieszczania się z jednej klasy do drugiej.

system nieformalny system więzi, które ludzie wypracowują w ramach struktury formalnej danej organizacji; często zastępują one, choć na ogół tylko uzupełniają, formalne zależności służbowe.

system stratyfikacji struktury związane z nierówną dystrybucją wartościowych dóbr pomiędzy członków danego społeczeństwa i z kategoriami wyodrębnionymi na podstawie owego zróżnico­wanego dostępu do dóbr różnych subpopulacji w danym społeczeństwie.

systemy międzyspołeczne procesy, które kształtują stosunki pomiędzy społeczeństwami, takie jak handel, wojny, migracje, oraz polityczne i gospodarcze koalicje.

systemy stratyfikacji struktury związane z nierównym podziałem wartościowych zasobów pomiędzy członków danego społeczeństwa oraz z istnieniem różnych kategorii, które powstały na skutek zróżnicowanej ilości posiadanych zasobów przez poszczególne subpopulacje w danym społeczeństwie.

środki produkcji termin Karola Marksa na określenie natury oraz organizacji gospodarki w danym społeczeństwie.

świadomość zbiorowa określenie Emila Durkheima na system symboli kulturowych, który jest wspólny dla ludzi tworzących dane społeczeństwo i służy im do kierowania własnymi działaniami.

świętość obiekty i siły o szczególnych cechach z powodu ich związku z tym, co nadprzyrodzone.

technologia system symboli zorganizowanych w wiedzę o tym, jak manipulować środowiskiem.

teoria zbiór twierdzeń abstrakcyjnych, które objaśniają, jak i dlaczego funkcjonują zjawiska w świecie; teoria jest narzędziem poznawczym w nauce.

teoria decydującego wpływu utylitarystyczna teoria dewiacji podkreślająca, że na decyzje ludzi o tym, czy postępować w sposób dewiacyjny, czy też przestrzegać obowiązujących powszechnie norm, duży wpływ mają rachunki kosztów oraz inwestycji.

teoria etykietowania teoria, która dowodzi, że nadawane ludziom etykietki w dużym stopniu są przyczyną ich dewiacji.

teoria konwergencji podejście, które podkreśla, że częściej ludzie przyłączają się do tłumu na podstawie świadomej decyzji niż porwani przez „nastrój tłumu".

teoria mobilizacji środków podejście badawcze w odniesieniu do ruchów społecznych, które zakłada, że mobilizacja tłumu oraz trwałość ruchów społecznych zależne są od środków, jakimi dysponują ich uczestnicy.

teoria wyłaniania się norm jedna z teorii interakcji, podkreślająca, że zachowania zbiorowe w tłumie są podobne do wszystkich innych interakcji: obejmują wzajemne przyjmowanie ról i tworzenie norm określających, jak należy się zachowywać.

teoria zaraźliwości jedna z pierwszych teorii na temat zachowań zbiorowych, ukazująca zna­czenie interakcji w rozniecaniu ludzkich emocji, co jest bodźcem do powstawania zachowań zbiorowych.

teoria zróżnicowanych skojarzeń teoria, która dowodzi, że do dewiacji dochodzi, gdy w biografii

danej osoby istnieje przewaga kryminalnych definicji zachowania uważanego za właściwe.

teorie funkcjonalne objaśnienia, które dążą do zrozumienia zjawisk w kategoriach ich kon­sekwencji dla większych struktur społecznych.

teorie interakcji objaśnienia, które dążą do zrozumienia zjawisk w kategoriach bezpośrednich interakcji, wyrażanych gestami oddziaływań ludzi na siebie, którzy dążą do potwierdzenia własnego ,ja" oraz do ustalenia wspólnych zasad postępowania.

teorie konfliktu wyjaśnienia, które polegają na dążeniu do rozumienia zjawisk społecznych w kategoriach napięć tkwiących w nierównym podziale dóbr.

teorie utylitarne objaśnienia, które usiłują zrozumieć zjawiska w kategoriach dokonywanych przez podmioty działania racjonalnych rachunków kosztów i zysków.

teorie wymiany patrz teorie utylitarne testy staranne gromadzenie danych empirycznych w celu określenia wiarygodności teorii bądź sformułowanej na jej podstawie hipotezy.

tłum zbiorowisko ludzi działających wspólnie pod wpływem jakiegoś bodźca lub sytuacji albo w jakimś celu.

tworzenie roli pojęcie wprowadzone przez Ralpha Turnera na określenie procesu wysyłania gestów w celu wykreowania dla siebie określonej roli w jakiejś sytuacji.

układ pozycji wszystkie pozycje, które zajmuje dana jednostka.

układ ról wszystkie role, których oczekuje się w danej sytuacji społecznej.

umiejętność wykonywania ról zdolność i umiejętność danego człowieka do wchodzenia w role oraz ich tworzenia podczas interakcji z innymi ludźmi. umysł termin George'a Herberta Meada na określenie procesu, za pomocą którego ludzie wypróbowują w myślach alternatywne sposoby postępowania, antycypują bądź wyobrażają sobie konsekwencje każdego z tych zachowań oraz wybierają takie, które najbardziej ułatwia współpracę.

uogólniony inny termin George'a Herberta Meada na określenie zbioru postaw bądź punktów widzenia grup społecznych. Umiejętność przyjmowania ról wielu „uogólnionych innych" wy­znacza trzeci i ostatni etap rozwoju dziecka, ponieważ umożliwia przyjmowanie szerszych perspektyw kulturowych oraz wykorzystywanie ich do oceny samego siebie i kierowania swoim zachowaniem. uprzedzenia wiara w to, że inni — zwłaszcza należący do różnych od naszej grup etnicznych — posiadają jakieś negatywne i niepożądane cechy.

urbanizacja wzrastająca koncentracja na danej przestrzeni coraz bardziej powiększających się populacji.

ustrój termin ogólny na określenie wzorów rządzenia w danym społeczeństwie.

wartości systemy symboli w postaci abstrakcyjnych pojęć moralnych określających dobro, zło, co stosowne, a co niestosowne, co słuszne, a co niesłuszne, co właściwe, a co niewłaściwe. Wartości odnoszą się do wszystkich, nawet najbardziej zróżnicowanych sytuacji, ponieważ są ogólne i abstrakcyjne.

wielkość populacji bezwzględna liczba ludzi w społeczeństwie.

władza prawo do narzucania decyzji i stawiania na swoim.

wolne od wartościowania określenie Maxa Webera, które oznacza, że socjologia powinna dążyć do wyeliminowania stronniczości i sądów moralnych w celu wypracowania obiektywnej analizy zjawisk społecznych.

wskaźnik płodności ogólna liczba żywych urodzeń w danym roku na każde tysiąc kobiet będących w wieku rozrodczym (zazwyczaj przyjmuje się, że są to kobiety w wieku od 15 do 44 lat).

wskaźnik przyrostu naturalnego różnica między stopą urodzeń a stopą zgonów.

wskaźnik urodzeń liczba żywych urodzeń na tysiąc osób w danym roku.

wskaźnik wzrostu populacji wzrost (lub zmniejszanie się) wielkości jakiejś populacji w danym roku wyrażony w procentach przez stosunek liczby ludzi stanowiących daną populację na początku roku do liczby ludzi pod koniec roku.

wskaźnik zgonów liczba zgonów na tysiąc osób w danym roku.

wskaźnik zgonów niemowląt liczba zgonów niemowląt do pierwszego roku życia na tysiąc żywych urodzeń w danym roku.

wskaźnik zgonów w poszczególnych grupach wiekowych liczba zgonów na tysiąc osób w danej grupie wiekowej, np. od 65 do 75 lat, albo w jakiejkolwiek innej, którą chcemy poddać analizie.

wyobrażenie o sobie (koncepcja własnego ,ja") widzenie siebie jako osoby o określonych cechach, która w związku z tym ma prawo oczekiwać na takie, a nie inne reakcje ze strony innych ludzi.

zachowania zbiorowe dziedzina badań poświęcona gwałtownym przeobrażeniom kultury i struk­tur społecznych na skutek takich procesów, jak protesty, zamieszki, rewolucje i ruchy spo­łeczne.

zagęszczenie niszy w ekologii organizacji oznacza ogólną liczbę organizacji danego typu stara­jących się o dostęp do podobnych lub tych samych „zasobów".

zakaz kazirodztwa normy zakazujące stosunków seksualnych oraz małżeństwa pomiędzy rodzi­cami i ich potomstwem, a czasami także z innymi bliskimi krewnymi.

zarządzanie przedsiębiorstwem organizacyjne formy i umiejętności koordynowania technolo­gii, kapitału i pracy.

zasada awunkulokalna prawo miejsca zamieszkania nakazujące małżeństwu wraz z dziećmi zamieszkiwanie z bratem matki.

zasada dziedziczenia normy określające, która strona rodziny — męska czy żeńska — oraz odpowiadająca jej sieć pokrewieństwa ma prawo do majątku i władzy.

zasada matrylokalna norma w systemie pokrewieństwa nakazująca parze małżeńskiej wraz z dziećmi mieszkanie z rodziną i krewnymi żony.

zasada neolokalna określa, że para małżeńska wraz z dziećmi ma wolność wyboru w podejmo­waniu decyzji o miejscu zamieszkania.

zasada patrylokalna norma występująca w systemie pokrewieństwa określająca, że para mał­żeńska wraz z dziećmi powinna mieszkać z rodziną i krewnymi męża.

zasada rekomendacji poleganie, czasami przesadne, na rodzaju wykształcenia w przydzielaniu stanowisk pracy w gospodarce — praktyka ta prowadzi do inflacji tego rodzaju rekomendacji.

zasady małżeństwa normy określające, kto z kim w danym społeczeństwie może się pobrać i kiedy.

zasady miejsca zamieszkania normy określające, gdzie para małżeńska powinna mieszkać.

zasoby odnawialne bogactwa naturalne, które są odnawiane za pośrednictwem łańcuchów, przepływów i cykli ekosystemu. Powietrze, woda i gleba to trzy najważniejsze rodzaje odna­wialnych zasobów.

zasoby wiedzy tkwiące w nas immanentnie zbiory informacji, które ludzie wykorzystują do kierowania swoim zachowaniem oraz interakcjami.

zaufanie w opozycji do jego braku pierwszy etap rozwoju wedle teorii Erika Eriksona, trwający do drugiego roku życia, podczas którego okazywanie dziecku miłości i opieki bądź jego brak prowadzi do wykształcenia się w nim poczucia zaufania lub nieufności wobec ludzi.

zespół miłości romantycznej zespół przekonań kładących nacisk na wzajemną atrakcyjność i dopasowanie jako podstawy doboru partnerów do małżeństwa.

zinstytucjonalizowana dyskryminacja systematyczna dyskryminacja jakiejś etnicznej subpo-pulacji, kategorii płci lub jakiejś innej grupy ludzi, legitymizowana przez symbole kulturowe, stosowana w sposób formalny i nieformalny, wbudowana w struktury społeczne.

zmiana demograficzna prawidłowość rozwoju populacji w okresie przejścia do nowoczesności, polegająca na tym, że pierwszy spada wskaźnik zgonów, podczas gdy wskaźnik urodzeń jest jeszcze wysoki, ale w jakiś czas potem i on zaczyna spadać.

---