metodologia badań społecznych

4 Cele badań społecznych

• Opis

• Wyjaśnienie

• Przewidywanie

• Zmiana/kontrola

Metodologia badań

• Szukając odpowiedzi na pytania, nie opieramy się na domysłach i przeczuciach lecz na dowodach empirycznych (weryfikowalnych)

• Systematycznie zbieramy i przetwarzamy dane by badać ściśle określone hipotezy.

- Ustandaryzowane metody obserwacji, pomiaru…

- Statystyka pozwala generalizować

Proces badania

• Zadanie pytania

• Formułowanie hipotezy teoretycznej

• Definiowanie zmiennych

• Formułowanie hipotezy operacyjnej

• Wybór sposobu zbierania danych

• Wybór warunków badania i osób badanych

• Analiza danych i interpretacja wyników

Formułowanie hipotez

• Najpierw jest czysta ciekawość i zadawanie pytań

Jaki jest związek między chorobą psychiczną a kreatywnością?

Czy lepiej zdam egzamin jeśli będę wyspana?

• Potem sprawdzamy co już na ten temat ustalono

• Formułowanie hipotez i na tej podstawie wymyślamy hipotezę jasno wyrażone
  i weryfikowalne stwierdzenie o związku miedzy dwoma zjawiskami lub zmiennymi

Oglądanie przemocy w TV jest związane z agresją.

Negatywny nastrój wpływa na pamięć.

Definiowanie i mierzenie zmiennych

• Poziom pojęciowy

pojęcie jakimś prawem związane z pojęciem

• ćwiczenie prowadzi do mistrzostwa

• talent prowadzi do mistrzostwa

• Poziom operacyjny

pojęcie związane z Z1 jakimś prawem z Z2 związane z pojęciem

• inteligencja szacowana przez iloraz jest związana z średnią ocen co jest miarą sukcesu akademickiego

• styl rodzicielski można przybliżyć za pomocą obserwacji zachowań rodziców wobec dzieci co się wiąże z ilością przyjaciół dzieci przez co można przybliżyć przystosowanie społeczne

Definiowanie i mierzenie zmiennych

Badania: Zmienne teoretyczne Zmienne poglądowe (operacyjne)

• Czy oglądanie przemocy w TV jest związane z agresją?

Przemoc w TV:

Filmy akcji zaobserwować (spytać?) ile dana osoba ogląda tygodniowo

Agresja:

Bicie i przezywanie rówieśników zaobserwować (spytać?) ile razy dziennie

Pojęcie zmiennej:

• Zmienna jest właściwością, która przybiera różne (i co najmniej dwie) wartości. Zmiennymi może być: płeć, poziom wykształcenia, aspiracji, aktywacji, inteligencji, neurotyzm, ekstrawersja, lęk poczucie winy.

• Ze względu na wielkość zbioru, z którego dana zmienna przyjmuje wartości przyjęło się wyróżniać:

• Zmienne dwuwartościowe - dychotomiczne (np. płeć)

• Zmienne wielowartościowe - politomiczne (np. neurotyzm)

• Zmienne trójwartościowe - trychotomiczne (np. system odpowiedzi na pytania kwestionariusza: tak, nie, nie wiem)

Klasyfikacja zmiennych wg S. Stevensa

• Zmienna nominalna - całą populację można podzielić na tyle grup, ile wartości może dana zmienna nominalna przyjmować. Np. płeć - zmienna ta przyjmuje dla każdej osoby z populacji jedną z dwóch wartości. Jest to zmienna jakościowa.

• Zmienna porządkowa - pozwala na uporządkowanie obiektów wg wartości. Np. można wskazać, któremu z obiektów A i B zmienna porządkowa przysługuje w wyższym stopniu. Przy czym istnieją dwa rodzaje uporządkowania: silniejsze (całkowite) i słabsze (częściowe)

• Uporządkowanie silniejsze: A<B<C<D<E

• Uporządkowanie słabsze: A≤B≤C≤D≤E

• Zmienna interwałowa - pozwala stwierdzić o ile natężenie zmiennej X dla obiektu A jest większe (mniejsze) od natężenia zmiennej dla obiektu B. Np. temperatura ciała A równa 40°C jest większa o 3,4°C od temperatury ciała B równej 36,6°C. Zmienną interwałową jest również I.I.

• Zmienna stosunkowa (ilorazowa) - pozwala dodatkowo na stwierdzenie, że natężenie zmiennej X dla obiektu A jest k razy większe niż natężenie tej zmiennej dla obiektu B. Np. jeżeli chodzi o wiek możemy powiedzieć, że jedna osoba jest starsza od drugiej o tyle i tyle lat, a także, że jest np. starsza dwa razy.

Klasyfikacja zmiennych c.d

• Zmienna (Y) zależna - która jest przedmiotem naszego badania, której związki z innymi zmiennym chcemy wyjaśnić (określić).

• Zmienna (X) niezależna - od której(ych) ona zależy, które na nią oddziałują

Np. jeśli pytamy: „Jaka jest zależność poziomu wykonania zadania od poziomu aktywacji organizmu?”, to „poziom wykonania zadania” jest zmienną zależną, a „poziom aktywacji organizmu” zmienną niezależną.

Metody zbierania danych

• Bezpośrednia obserwacja zachowania

• szybkość, częstość, poprawność

• wada: obecność badacza może wpłynąć na zachowanie

• Badania archiwalne

• wada: materiały mogą być nie skompletowane lub stronnicze

• Sondaże

• preferencje, postawy…

• wada: odstępstwa od prawdy

• Pomiary biofizyczne

• fale mózgowe, serce…

• wada: mogą być niewygodne; obecność urządzeń pomiarowych może wpłynąć na zachowanie

Wybór warunków badawczych

• Badania laboratoryjne

Wysoka kontrola

• Replikowalność

• Dogodne dla badacza

• Sztuczność sytuacji

• Zniekształcenie zachowania

• Badania polowe

• Środowisko naturalne

• Minimalna ingerencja w naturalne zachowania

• Mniej dogodne

• Mniej kontroli

Dobór osób badanych

Aby badanie było rzetelne należy badać próbę reprezentatywną najlepsze jest losowe pobieranie próby z populacji. Próba reprezentatywna musi mieć minimalną liczebność dla danego badania i musi być odwzorowaniem struktury populacji.

• Prosty dobór losowy.

• Każdy członek populacji ma równe szanse znalezienia się w próbie.

• Po pierwsze: konieczna jest lista, na której każdy element będzie figurował TYLKO RAZ.

• Po drugie: przyporządkujemy każdemu elementowi pewną liczbę i stosujemy technikę doboru tych liczb, aby równość prawdopodobieństwa wylosowania była zapewniona.

• Po trzecie: zła lista może być gorsza niż żadna, jeśli otrzymamy próbę tendencyjną.

• Losowanie: talia kart, ciągnięcie karteczek z pojemnika, urna z ponumerowanymi piłeczkami, korzystanie z tablic liczb losowych.

• Losowanie systematyczne

• Dobór ten polega na tym, że nie korzystamy z tablic.

• Populację układa się sekwencyjnie rosnąco lub malejąco, a potem ustala się krok wyboru: co 5, 10, 15,20…

• Wybieramy z listy co n-tą osobę do badań. Wybór pierwszej jednostki jest losowy (można wówczas zastosować tablice). Np. Jeżeli jako pierwsza wypadła 11-sta osoba, dalsze osoby wybieramy wg klucza 31,51,71,91… etc.

• Jest to najczęściej stosowany dobór w badaniach socjologicznych z racji swej prostoty. Lepiej powiedzieć ankieterowi, by zbadał co trzecie mieszkanie, niż by skorzystał z tablic losowych.

• Próba warstwowa

• Umożliwia zwiększenie efektywności losowania. Warstwy muszą być jednorodne.

• Dzielimy populację na szereg grup lub kategorii, następnie z każdej takiej warstwy losujemy niezależne próby.

• Ważne jest, by podział populacji na warstwy był rozłączny i wyczerpujący. Najprostszym przypadkiem jest dobór niezależnych prób prostych lub prób systematycznych z każdej warstwy.

• Warstwami mogą być np. zakłady pracy, szkoły, osiedla, domy akademickie.

• Dobór warstwowy proporcjonalny jest zdecydowanie bardziej reprezentatywny niż dobór losowy prosty (np. z populacji 600 protestantów, 300 katolików i 100 Żydów wybieramy grupę o liczebności 100 - tym samym proporcjonalnie do grupy dostanie się 60/30/10 osób.

• Dobór warstwowy wymaga znajomości struktury próby, dlatego podział na warstwy może się odbywać za pomocą prostych zmiennych, jak płeć, wiek, zawód, wykształcenie, miejsce zamieszkania.

• Błąd próby wynika ze zróżnicowania wewnątrz warstwy.

• Dobór grupowy

• Populację dzieli się na szereg grup. Np. dzielimy miasto na kilkaset obwodów spisowych i wybieramy 40 spośród nich.

• Dobór ten obniża koszty badań.

• Przy doborze grupowym chodzi o wybranie grup niejednorodnych.

• Nie losujemy jednostek do badania tylko grupy takich jednostek.

• Losowanie grupowe jest mniej efektywne (tj. daje większy błąd z próby) niż losowanie proste próby o tej samej wielkości.

• Błąd próby wynika ze zróżnicowania między grupami.

• Dobór nielosowy

• Nieznane jest prawdopodobieństwo dostania się do próby.

• Dobór ten jest subiektywny - badacz sam sobie wybiera metodę.

• Jeżeli poszukujemy osób do badania zarabiających np. powyżej 3000 zł, wówczas ,dobór jest kwotowy, inne zmienne nas nie interesują.

• Albo wybór jednostek typowych - tzn. przeciętnych, np. gospodarstwa o średnich dochodach lub konsumenci o średnich dochodach.

• Dobór jest przypadkowy, np. ankieta przed sklepem przypadkowych ludzi.

• Metoda kuli śniegowej.

• Dobór celowy kryterium ma inne podteksty niż statystyczne, np. wybieram poetów, blondynki…

• Dobór nielosowy jest stosowany wówczas, gdy chodzi o dokonanie pewnych uogólnień na badaną populację.

• Najczęściej stosowany przy sondażach opinii publicznej.

Rodzaje badań w naukach społecznych

• Badania korelacyjne

• Eksperymenty

• Meta-analizy (przegląd systematyczny literatury z jakiegoś obszaru, wzbogaconego o analizę uzyskanych wcześniej wyników)

Obserwacja

Jest to proces polegający na dokonywaniu spostrzeżeń w celu odpowiedzi na dane pytania. Osobą dokonującą spostrzeżeń jest oczywiście badacz. Nie mniej istotną rzeczą w tym procesie jest sam obiekt obserwacji.

Obserwacja to proces postrzegania, który jest celowy, planowy i krytyczny.

• Celowość obserwacji - ma nam dostarczyć informacji, które są nam potrzebne do rozwiązywania problemów.

• Planowość obserwacji - są z góry określone zjawiska, które należy postrzegać, a także czas i okoliczności w których obserwowane zjawisko zachodzi.

• Krytyczność obserwacji - jej rezultaty powinny poddane być krytyce albo ścisłej kontroli.

Te trzy cechy obserwacji pozwalają uniknąć błędów, które powstają na drodze przypadkowych postrzeżeń. Do dokonywania obserwacji potrzebna jest obserwatorowi spostrzegawczość oraz uwaga (koncentracja). Ponad to wymaga się od badacza umiejętności selekcji spostrzeżeń, czyli zestawiania wyników obserwacji z interesującymi go zagadnieniami.

Typy badaczy:

1. Analitycy - postrzegają szczegóły i mają problemy z wiązaniem ich w całość.

2. Syntetycy - dostrzegają problemy ogólne, przy jednoczesnym niedostrzeganiu szczegółów.

Przedmiot spostrzeżeń:

• Ludzie, ich zachowania i wytwory;

• O przeżyciach psychicznych można wnioskować pośrednio na podstawie introspekcyjnych zeznań jednostek;

• Obserwowane zachowania są symboliczne, dlatego od obserwatora wymaga się wiedzy o danej kulturze - po to, by móc zrozumieć sens zachowań i symboli;

• Większa początkowa wiedza o badanych zjawiskach ułatwia nam ich obserwację;

W źródłowych badaniach społecznych bardzo rzadko stosuje się aparaturę specjalistyczną do dokonywania obserwacji; niemniej jednak, jeśli jest ona stosowana, to wzmacnia lub zastępuje zmysły, ale nie jest w stanie uchwycić tego, co zmysłom niedostępne.

W czasie jednej obserwacji przyrodniczej zdobywa się niewiele informacji, a ich charakter jest z góry określony. Dlatego jednocześnie prowadzi się wiele obserwacji w określonych interwałach czasowych.

W badaniach społecznych w ciągu jednej obserwacji zdobywa się wiele informacji, które nie zawsze są z góry określone. Obserwacje tego samego zjawiska stosunkowo rzadko są powtarzane, zwłaszcza periodycznie.

W badaniach społecznych bardzo rzadko przeprowadza się obserwacje w warunkach laboratoryjnych, zwłaszcza eksperymentalnych, co z kolei jest bardzo powszechne w badaniach przyrodniczych. W badaniach społecznych nie wywołuje się zjawisk po to, by je obserwować. Nie tylko ze względów technicznych, ale i etycznych.

Podział technik obserwacji:

Standaryzowane - opracowywanie wyników w sposób ilościowy;		Niestandaryzowane - opracowywanie wyników w sposób jakościowy;
Sytuacje sztuczne, czynności wywołane		Sytuacje naturalne, czynności nie wywołane
Ukryte		Jawne: obserwacja jawna z ukrycia; obserwacja jawna nie z ukrycia;
Uczestnicząca - badacz uczestniczy w sytuacjach, które są przedmiotem badania	Quasi-uczestnicząca - badacz posiada wiedzę wstępną o badanych zjawiskach			Zewnętrzna - badacz zachowuje swą „anonimowość” dla badanych
Ciągłe - obserwacja zjawisk nie dających się łatwo wyodrębnić			Jednorazowe -obserwacja zjawisk łatwych do czasowo - przestrzennego wyodrębnienia.
Jednoosobowe - obserwacje prowadzone przez jednego obserwatora			Wieloosobowe - obserwacja prowadzona przez wielu niezależnych obserwatorów.

Technika obserwacji zwykłej:

• przedmiotem jej zainteresowania są zjawiska naturalne;

• obserwacja jednorazowa;

• może być ukryta, albo jawna;

• obserwacja nie uczestnicząca - zewnętrzna;

• przedmiotem takiej obserwacji może być np. demonstracja uliczna;

Przygotowanie do przeprowadzenia obserwacji zwykłej:

1. Ustalenie celu i przedmiotu obserwacji - uświadamiamy sobie problemy, które chcemy badać, oraz wyznaczamy zagadnienia do badania oraz środki badania tych problemów;

2. Wybór sytuacji w której będzie dokonywana obserwacja - wybór miejsca i czasu - określamy sytuacje, które będziemy badać oraz sposoby, za pomocą których do nich dotrzemy;

3. Przygotowanie szczegółowych wytycznych do przeprowadzenia obserwacji (dyspozycje obserwacji) - lista (możliwie szczegółowo sporządzona) zjawisk, na które trzeba zwracać uwagę podczas obserwacji. Jest to rozsądne uszczegółowienie problematyki dążące do sporządzenia listy. Dyspozycje mają ukierunkować obserwatora, informować go o kierunku w jakim ma on dokonywać selekcji spostrzeżeń. Dyspozycje zawierają dyrektywy dotyczące szczegółowych elementów, które trzeba włączyć do obserwacji.

4. Przemyślenie sposobu zachowania się obserwatorów w danej sytuacji - zachowania zależą od tego, czy obserwacja jest jawna, czy ukryta. Przemyślenia wymaga sytuacja wyjścia, zakończenia obserwacji, a także momentu odkrycia przez badanych faktu bycia obserwowanym. Trzeba się zastanowić nad sposobem i miejscem robienia notatek.

5. Przygotowania techniczne, problem działania w terenie - przygotowanie sobie sprzętu, np. magnetofonu, przemyślenie sposobu dokonywania opisu, robienia notatek.

Sprawozdanie z obserwacji:

Podstawą sprawozdania mogą być notatki sporządzane z pamięci, notatki prowadzone na bieżąco lub różnego rodzaju rejestracje.

1. Każde sprawozdanie składa się z części:

1. Część ewidencyjno-informacyjna:

• Ogólny problem badawczy;

• Cel i przedmiot obserwacji;

• Dyspozycje do obserwacji;

• Opis sytuacji, w której obserwację przeprowadzono;

• Szkic sytuacyjny z zaznaczeniem osób, przedmiotów, osób i miejsca; miejsce w którym znajdował się obserwator;

• Kto był obserwatorem i kiedy sporządzono sprawozdanie, a także kiedy obserwacja była przeprowadzona;

2. Część zasadnicza:

• Opis zaobserwowanych wydarzeń. Najczęściej jest to opis chronologiczny lub opis według dyspozycji;

• Opis dokładny, w którym posługujemy się tzw. zdaniami spostrzeżeniowymi;

• Interpretacje zachowań emocjonalnych badanych osób muszą zawierać gruntowne uzasadnienie w przesłankach do tych zachowań prowadzących;

3. Część oceniająca:

• Z jednej strony jest to ocena merytoryczna, a z drugiej strony metodologiczna;

• ocena merytoryczna: czy udało się nam osiągnąć cel obserwacji, czy uzyskaliśmy dostateczną ilość informacji na badane problemy; musimy ocenić, czy z jakichś powodów wystąpiły braki informacyjne.

• ocena metodologiczna: czy dyspozycje były dobrym narzędziem do prowadzenia obserwacji, czyli czy obserwator nie miał wątpliwości co badać; czy dobrze wybrano sytuacje do obserwacji; czy zaplanowany sposób zachowania obserwatora okazał się skuteczny; opinia, ocena obserwatora na temat tego w jakim stopniu opis jest adekwatny do rzeczywistości; wnioski i sugestie co do dalszych obserwacji podobnego typu.

• sprawozdania muszą być pisane jednostronnie, z dużym marginesem.

Obserwacja kontrolowana:

• Jest prowadzona z użyciem karty obserwacji, która pełni funkcję dyspozycji do obserwacji, a jednocześnie spełnia rolę sprawozdania z obserwacji.

• W pewnym momencie dyspozycje się ujednolicają. Warunkiem uznania obserwacji za kontrolowaną jest karta obserwacji.

• Obserwacja tego rodzaju jest najczęściej obserwacją zjawisk wywołanych w warunkach laboratoryjnych.

• Bodźce wywołujące zachowania obserwowane również muza być ujednolicone.

• Kartę obserwacji zastosowano początkowo do badania dzieci (Ch. Buchler - badania nad behawiorem dzieci głodnych i sytych w powiązaniu z poziomem agresywności).

4. Funkcje karty obserwacji:

• Instruuje obserwatora, jakie zjawiska podlegają obserwacji;

• Służy za miejsce zapisu uzyskanych rezultatów obserwacji;

Każda karta zawiera następujące elementy:

1. Określenie jednostek obserwacji;

2. Kategorie, do których te jednostki obserwacji można zaliczyć;

3. Sprecyzowane zasady doboru jednostek obserwacji i podlegających obserwacji zachowań;

4. Ujednolicony sposób zapisu; zapis jest najczęściej uproszczony - stosuje się zwykle kody.

Badania Ch. Büchlera:

• Były to badania nad zachowaniami małych dzieci. Hipoteza brzmiała następująco: dzieci głodne są bardziej agresywne niż najedzone.

• Każda kategoria teoretyczna była opisana w kategoriach konkretnych - np. zachowania typu: kopanie, gryzienie, plucie, siedzenie w siadzie skrzyżnym („po turecku”), dawanie lalki, głaskanie po głowie sąsiada itp.

Kategorie zachowań	Jednostki obserwacji
		A	B	C	D	E	F	G
altruistyczne
neutralne
agresywne

• Obserwacja prowadzona była przez niezależnych obserwatorów, co umożliwiało weryfikację wyników.

• Wyliczenie musi mieć postać klasyfikacji i musi posiadać cechy podziału logicznego - musi być rozłączny i wyczerpujący.

• Zasadą doboru była obserwacja określona w czasie.

Przygotowanie obserwacji:

• Przygotowanie karty obserwacji;

• Sprawdzenie karty w badaniu próbnym oraz zanotowanie wszelkich uwag na jej temat;

• Dobór i przeszkolenie obserwatorów;

• Przeprowadzenie obserwacji próbnej i eliminacja „słabych obserwatorów”;

Zalety obserwacji kontrolowanej:

• Dostarcza ścisłych danych;

• Pozwala usunąć nadmiar (niepotrzebnych) danych;

• W przypadku obserwatorów niezależnych mamy pewność co do rzetelności i pewności danych;

Wady obserwacji kontrolowanej:

• Rola pełniona przez obserwatora w obserwacji uczestniczącej wyznacza pole obserwacji, co może spowodować ograniczenia dostępu do innych zjawisk.

• Im dłuższa jest obserwacja, tym silniej obserwator identyfikuje się z celami grupy. Powodować to może, że obserwator będzie przeprowadzał selekcję spostrzeżeń, aby nie pokazać grupy w złym świetle.

• Im dłużej obserwator przebywa w grupie, tym silniej przyswaja sobie jej wzory zachowań, co powoduje pominięcie wielu istotnych zjawisk jako oczywistych, banalnych - a które mogą być ciekawe dla obserwatora zewnętrznego.

• Niemożliwa jest kontrola obserwacji przez osoby, które w niej nie uczestniczyły.

• Obserwacja uczestnicząca powinna być ukryta. Jeśli jest ona ukryta i prowadzona w obrębie własnej zbiorowości, to może ona dostarczać dylematów natury moralnej.

• Prowadzenie obserwacji uczestniczącej i quasi-uczestniczącej przebiega w ten sam sposób co obserwacji zewnętrznej.

• Ważne jest opracowanie strategii zbierania danych. Z reguły obserwacja uczestnicząca jest prowadzona za pomocą dzienniczka obserwacji.

Wywiad

Wywiad swobodny

Wywiad swobodny jest podobny do rozmów codziennych, mających charakter informacyjny (nie należy tutaj zapominać o tym, że są rozmowy do niczego nieprzydatne, mające jednak ważną funkcję potwierdzania wspólnych treści społecznych). Jedna osoba pyta, druga odpowiada.

Wywiad społeczny

Przeprowadzany w obrębie instytucji pomocy społecznej (jest to połączenie obserwacji i wywiadów różnego rodzaju). Jest on przeprowadzany w celu podjęcia decyzji o skutkach praktycznych; rodzajem wywiadu społecznego jest tzw. wywiad środowiskowy.

Wywiad antropologiczny

Zbliżony do wywiadu socjologicznego, wymaga kilkakrotnego kontaktu z badanymi. Wywiad antropologiczny obejmuje szerokie spektrum poszukiwań; jest on silnie ustruktualizowany, zbliża się do wywiadu standaryzowanego lub swobodnego ze standaryzowaną listą informacji.

Wywiad psychologiczny

Najczęściej jest to wywiad kliniczny, do którego respondent sam się zgłasza. Zdobywa się w nim informacje w celu wykorzystania ich do leczenia. Podejmuje się wiele kontaktów z badanym. Dotyczy: motywacji, osobowości, rozmaitych zaburzeń.

Wywiad socjologiczny

Jest dobrowolny i jawny. Najczęściej jest wywiadem indywidualnym, jest skoncentrowany na przeżyciach, opiniach i poglądach respondenta (skupia się na osobistych doświadczeniach). Jest on również nazywany wywiadem ekspresyjno - biograficznym, jest krótkotrwały. Ważne jest tutaj wzbudzenie motywacji respondenta do udzielania odpowiedzi szczerych, zgodnych z prawdą.

Czynniki ujemnie wpływające na odpowiedzi respondenta

• Całkiem nowa sytuacja społeczna

• Drażliwa tematyka wywiadu

• Osoby mogą nie lubić „się wysilać”

• Rozmówcy mogą podejrzewać, że udzielenie wywiadu może mieć dla nich negatywne konsekwencje

• Zasłanianie się, że nie jest się kompetentnym w danym temacie

• Badacz może być traktowany jako osoba zdolna nas potępić, pomyśleć coś złego

• Respondent chce się pokazać z jak najlepszej strony

Czynniki dodatnio wpływające na odpowiedzi respondentów

• Ciekawość poznawcza

• Ciekawość danego tematu

• Chęć udzielenia „pomocy” badaczowi

• Szansa na własną ekspresję

• Traktowanie wywiadu jako wyróżnienie własnej osoby

Przygotowanie wywiadu swobodnego ustrukturalizowanego

• Badacz samodzielnie musi przeprowadzić kilka wywiadów

• Należy dobrać współpracowników, ich szkolenie nie ma charakteru standardowego

• Badacz jest zaangażowany w badanie od początku do jego końca (badania, a nie badacza)

Tok działań:

1. przemyślenie celu wywiadu - w związku z problematyką badań i innymi celami koncepcji badawczej:

• celem wywiadu jest zdobycie informacji;

• wyodrębnia się te pytania problemowe, które mogą być zrealizowane i opisywane z wykorzystaniem materiału z wywiadu swobodnego;

• można przeprowadzać badania o charakterze eksploracyjnym;

2. wybór rozmówców, określenie czasu i miejsca wywiadu, określenie warunków w jakich wywiad powinien być prowadzony

• wywiad nie powinien być przeprowadzany w obecności osób trzecich;

3. ustalenie wytycznych do prowadzenia wywiadu:

• w wywiadzie ustrukturalizowanym te wytyczne nazywamy dyspozycjami, w nieustrukturalizowanym planem wywiadu.

• dyspozycje to lista informacji, które trzeba zdobyć podczas wywiadu, nie ma ona nigdy charakteru zamkniętego, informacje mają charakter szczegółowy. Listy te należy konstruować tak, aby było jasne dla ankietera, że sposób zdobywania odpowiedzi nie jest z góry określony.

• Niekiedy obok dyspozycji pokazuje się tzw. wzory pytań, z którego jednak ankieter nie ma obowiązku korzystać.

4. Ustalenie ogólnego toku wywiadu, czyli kolejności poruszanych zagadnień. Kolejność nie ma charakteru koniecznego, toteż niekoniecznie musi być przestrzegana.

5. Określenie taktyki postępowania wobec respondentów:

• Jak zaaranżować spotkanie

• Jak prowadzić wywiad

• Jak stworzyć dobrą atmosferę

• Jak zakończyć wywiad

Reguły prowadzenia wywiadu swobodnego

1. Zaaranżowanie wywiadu:

• Po zidentyfikowaniu i dotarciu do respondenta badacz się prezentuje

• Określa się następnie cel rozmowy (przedmiot)

• Wyjaśnia się cel wywiadu

• Określa się czas rozmowy

• Wyjaśnia się przyczynę zwrócenia się do tej właśnie osoby

• Zapewnia się o konfidencjalności tej rozmowy

• Uprzedza się, że rozmowa jest nagrywana (rejestrowanie w różny sposób)

• Należy zwracać uwagę na normy panujące w danym środowisku

2. Zasadnicza część wywiadu:

• należy wiedzieć od czego chce się zacząć (gdybym to wiedział, moje życie wyglądałoby zupełnie inaczej);

• tematy i zagadnienia, co do których można spodziewać się niezbyt ciekawej reakcji respondenta, należy umieszczać w środku wywiadu;

• w przypadku braku ciągłości wywiadu, wprowadza się wstawki beletryzacyjne, czyli wypowiedzi umożliwiające przejście z jednego tematu na drugi;

Rozwijanie tematu pojedynczego

1. Zaczyna się od zadawania pytań filtrujących (wprowadzających do tematu).

2. Nie wolno stosować schematu „jedno pytanie - jedna odpowiedź”. Odpowiedź na pytanie może wymagać dłuższej rozmowy.

3. Pytając o fakty najpierw ustala się fakty, a dopiero później pyta się o ich ocenę. Reguła ta nie dotyczy badania stereotypów.

4. Najpierw zadaje się pytania ogólne, a potem szczegółowe, co zmniejsza szansę sugestii. Powinny to być pytania otwarte. Od ogółu do szczegółu.

5. Ważną rolę odgrywają tzw. pytania pogłębione. Mówi się wówczas o sondowaniu, czyli o dopytywaniu respondenta.

6. Należy motywować respondenta do udzielenia odpowiedzi w sytuacjach gdy nie pamięta on o pewnych faktach

7. Indagowanie respondenta kończymy w momencie zrealizowania dyspozycji i upewnieniu się, że respondent nie ma już w tym temacie nic do powiedzenia.

Język wywiadu

• Należy unikać sztuczności języka, a także socjomowy;

• Należy unikać stwierdzeń drażliwych;

Podział wywiadów ze względu na atmosferę

1. wywiad neutralny

2. wywiad nieneutralny

WYWIAD NEUTRALNY: atmosfera neutralna, bezosobowy charakter wywiadu, respondent jest pozytywnie nastawiony do badania, jest skłonny do ujawniania prawdy (bez dalszych warunków. Mówiąc krótko - jest nasz)

WYWIAN NIENEUTRALNY: respondent nie jest neutralnie nastawiony; skłonny jest do ukrywania informacji o sobie, atmosfera jest napięta, ze strony respondenta wyczuwa się opór, a zadaniem ankietera jest jego przełamanie.

Ze względu na strategię przełamywania oporu wyróżniamy:

1. Wywiad twardy (antagonistyczny)

2. Wywiad miękki

5. Kilka dobrych rad:

• Ankieter powinien zachowywać się tak, by respondent odczuwał pozytywne wobec siebie nastawienie;

• Ankieter nie powinien oceniać i krytykować;

• Ankieter musi uważnie i z zainteresowaniem słuchać wypowiedzi respondenta (nie może spać, ani dłubać w nosie. makabra!)

• Ankieter nie może wykazywać wprost sprzeczności w wypowiedziach respondenta;

• Ankieterowi nie wolno ujawniać własnych poglądów i opinii;

• Wywiad kończymy w momencie, gdy uzyskamy informacje i kiedy upewnimy się, że respondent nie ma już nic do dodania na dany temat;

• Respondentowi trzeba podziękować za rozmowę i trzeba zapewnić sobie możliwość powrotu lub dalszego kontaktu;

Ocena uzyskiwanych informacji

Ocenie podlegają zarówno dane z obserwacji zachowań respondenta i jego otoczenia, jak i uboczne wypowiedzi respondenta w czasie wywiadu i po wywiadzie.

Dane z obserwacji zachowań respondenta - z reakcji niewerbalnych respondenta można wnioskować o drażliwości pytań. Obserwacje otoczenia służą weryfikacji wypowiedzi respondenta. Komentarze respondenta służą ocenie wywiadu i ankietera.

Rejestracja danych

1. rejestracja z użyciem magnetofonu:

• rejestrowanie odbywa się za zgodą respondenta;

• usunąć sprzęt z pola widzenia respondenta;

2. sporządzanie notatek na bieżąco:

• umiejętność podziału uwagi u ankietera;

• notatki mają charakter skrótowy, lecz istnieje konieczność notowania dosłownego specyficznych wypowiedzi;

• notatki należy przeglądać po skończeniu wywiadu i uzupełniać „na gorąco” z pamięci;

3. zapamiętywanie informacji:

Jest to najmniej (z metodologicznego punktu widzenia) korzystna forma rejestracji. Jest wykorzystywana w sytuacjach, gdy stosowanie rejestracji magnetofonowej lub sporządzania notatek jest niemożliwe.

• konieczne jest wykorzystanie notowania po zakończeniu wywiadu;

• czasami wprowadza się tzw. tandem ankieterski, tzn. jeden ankieter rozmawia, drugi słucha i zapamiętuje;

6. Materiały dla badacza

Ad 1. Oddaje się taśmę lub zapisane na papierze informacje z taśmy;

Ad 2. Piszemy klasyczne sprawozdanie z wywiadu; najszybciej jak się da po wywiadzie;

Zawartość sprawozdania

1. część ewidencyjno - informacyjna

2. część właściwa (merytoryczna)

3. część oceniająca

CZĘŚĆ EWIDENCYJNO - INFORMACYJNA

• podajemy problem wywiadu;

• wykazujemy cel wywiadu;

• charakteryzujemy rozmowę;

• umieszczamy datę wywiadu, miejsce, czas jego trwania, warunki w jakich przebiegał;

• informujemy, kto prowadził wywiad i który to (w badaniu) z kolei był wywiad;

• podajemy datę sporządzenia sprawozdania

CZĘŚĆ WŁAŚCIWA

• relacjonujemy sens wypowiedzi respondenta w porządku chronologicznym lub według dyspozycji;

• nie przytaczamy pytań zadawanych respondentowi;

• należy posługiwać się językiem prostym, a ścisłym;

CZĘŚĆ OCENIAJĄCA

• jest to tzw. ocena merytoryczna, tzn. czy uzyskaliśmy wszystkie zaplanowane w dyspozycjach informacje;

• jeśli występują braki, to należy uzasadnić ich wyniknięcie;

• jest to tzw. ocena metodologiczna, czyli oceniamy wiarygodność uzyskanych danych

• opisujemy atmosferę wywiadu;

7. W wywiadzie mało ukierunkowanym ankieter jest mniej aktywny, zadaje mniej pytań. Pytania mają wówczas bardzo ogólny charakter. Są one bodźcem dla respondenta do wypowiadania dłuższych opinii, kwestii.

Rola wywiadu swobodnego w badaniach

1. Może on występować w roli techniki głównej (jedyna technika zastosowana w badaniach);

2. Może on być jedną z wielu technik stosowanych w badaniu, ale jest techniką równorzędną (część problemów jest rozstrzygana przez wywiad, część przez obserwację itd.)

3. Może on być jedną z wielu technik stosowanych w badaniu, ale jest tutaj techniką podporządkowaną, pełniącą funkcję pomocniczą wobec pozostałych technik;

Wywiady swobodne obok obserwacji pełnią ważną rolę w badaniach monograficznych społeczności lokalnych;

Badania monograficzne

Badania monograficzne to specjalny przypadek badań typu „case study”. Obiektem badania jest zawsze jeden niepowtarzalny przypadek, czyli społeczność lokalna która w tym podejściu traktowana jest jako całość składająca się z różnorodnych powiązanych ze sobą elementów. Celem badania monograficznego jest opis i zrozumienie tej całości. Takie podejście do badania społeczności lokalnych zgodne jest z antropologią kulturową i etnologią. W badaniach tych wykorzystuje się wypracowaną przez antropologię koncepcję kultury. Społeczność lokalną traktuje się tutaj zatem jako nosiciela i reprezentanta tej kultury.

Reguły prowadzenia badań monograficznych

1. jest badaniem terenowym, badacz przez dłuższy czas musi pozostawać w terenie i osobiście prowadzić pracę badawczą;

2. ponieważ badany obiekt jest wewnętrznie złożony i niejednorodny, to konieczne jest zastosowanie różnorodnych technik zbierania i gromadzenia danych;

Techniki prowadzące do ujęć jakościowych pełnia w tym typie badań funkcję bardziej znaczącą, niż techniki prowadzące do ujęć jakościowych.

Rola badań monograficznych

1. Dzięki nim mamy całościowy obraz kultury;

2. Mamy możliwość zrozumienia zasad trwania i rozwoju tych społeczności;

3. Poznajemy historię tych społeczności;

4. obraz, który uzyskujemy przedstawiony jest w sposób trafiający do wyobraźni czytelnika;

Krytyka badań monograficznych

1. brak jest intersubiektywnej kontroli badania;

2. brak reprezentatywności badań;

Badania typu „case study”

• „Case study” to studium indywidualnego przypadku;

• Jednostką analizy może być: konkretny pojedynczy człowiek, małżeństwo, rodzina, instytucja lub organizacja, ruch społeczny, społeczność lokalna, wydarzenia o niepowtarzalnym charakterze, konkretna decyzja i jej skutki;

Charakterystyczne cechy „case study”

• Jest to w miarę kompletna, wyczerpująca badany problem, szczegółowa analiza jakiegoś konkretnego przypadku;

• Przypadek ów to zjawisko społeczne dziejące się tu i teraz;

• Przypadek ten może stanowić przykład działania jakichś społecznych zasad, czy reguł; może odznaczać się typowością dla szerszej klasy zjawisk (ale nie musi); może nas interesować właśnie ze względu na swoją nietypowość, wyjątkowość;

• W obrębie tej strategii badawczej możliwy jest brak dążenia do generalizacji, co nie jest wadą tych badań; uogólnienia są wprawdzie możliwe, ale zależy to od charakteru badanego przypadku;

• Dialogowość procesu badawczego to cecha szczególna tego badania. Ciągły dialog pomiędzy hipotezami, a procesem zbierania danych to przygoda intelektualna, co do której nie wiadomo, jak się skończy; jest to podejście bardziej elastyczne i podatne na rozbudowę hipotez i narzędzi badawczych (niż np. survey). W miarę jak poznajemy obiekt badania, wyjściowa koncepcja badawcza nie jest tak sztywna jak w innych technikach badawczych.

• Bada się zjawiska w ich naturalnym społecznym kontekście; powiązania między badanymi zjawiskami można obserwować w warunkach naturalnych;

• W tych badaniach analiza ma bardzo szczegółowy charakter; jest dla nich charakterystyczna. Specyficzną cechą jest tu głębia badania - badacz znajduje się w badanym zjawisku (obserwacja uczestnicząca); różne opisy zjawiska (techniki zbierania danych poddają nam właśnie tę „głębię” (wywiady swobodne, badania dokumentów osobistych).

• Obiektem badania mogą być zjawiska w toku, w trakcie rozwoju; zmiany dynamiczne;

• W tym typie techniki możliwe jest wnioskowanie statystyczne - jest to cecha odróżniająca case study od monografii terenowej;

• Raport jest trudny do napisania - dużo danych jakościowych; jest to sztuka a nie rutyna; często bywa tak, że pisanie o obiekcie case study jest prowadzone z perspektywy osoby zaangażowanej.

• Często case studies zorientowane są na rozwiązywanie istotnych problemów społecznych. Mają one zwrócić uwagę na pewne kwestie społeczne.

Materiały zastane

Są to źródła nie wywołane przez badacza, utrwalone. Są one wytworem społeczeństwa.

1. Źródła ze względu na miejsce ich pochodzenia dzielimy na:

• Źródła znajdujące się w archiwach rodzinnych: metryki urodzenia, albumy ze zdjęciami, kasety wideo, listy, dzienniki, pamiętniki. Korzystanie z nich wymaga zgody dysponentów.

• Dane znajdujące się w różnych urzędach: statystyki urzędowe, ustawy, rozporządzenia, akty normatywne, dokumenty policyjne i sądowe, dokumenty będące w dyspozycji służby zdrowia, dokumenty handlowe, dokumenty personalne będące w gestii urzędów, sprawozdania z działalności instytucji.

• Dokumenty ogólnodostępne i okolicznościowe: książki telefoniczne, książki adresowe, informatory, ulotki i afisze dotyczące wydarzeń społecznych, prasa i inne środki masowego przekazu, dane archiwalne.

8. Źródła, w oparciu o które chcemy rekonstruować, opisywać fragmenty życia społecznego (odtwarzanie zjawisk społecznych):

• Źródła te powinny być wiarygodne - dlatego muszą być poddawane należytej ocenie (pod kątem tendencyjności).

9. Źródła traktowane jako ślad rzeczywistości społecznej - np. co pisała prasa przed rokiem na jakiś temat?

Ten podział pokrywa się z podziałem stosowanym w historycznej analizie źródeł:

• Źródła pośrednie: rekonstruujemy rzeczywistość społeczną na ich podstawie. Należy sprawdzać ich wiarygodność;

• Źródła bezpośrednie: polegają na badaniu fragmentów rzeczywistości społecznej, należy oceniać ich autentyczność;

Stopień standaryzacji źródeł

1. wysoki - np. ankiety personalne

2. niski - gdy możliwa jest już tylko wtórna standaryzacja;

• Źródła zastane pierwotne: np. protokół z zebrania pisany przez bezpośredniego uczestnika;

• Źródła zastane wtórne: powstałe na bazie innych źródeł;

Dynamika źródeł

10. Źródła będące wynikiem ciągłej rejestracji zdarzeń - np. dane o samobójstwach;

1. Źródła będące zapisem zdarzeń mających miejsce w pewnych okresach, różnych interwałach czasowych - np. dane z wyborów, spisów powszechnych;

2. Źródła będące zapisem zdarzeń powtarzalnych w sposób nieregularny;

Tematyka danych zastanych

Dane zastane mogą dotyczyć różnych poziomów analizy socjologicznej:

1. poziom indywidualny - nie musi to być jednostka ludzka; indywiduum to jednostka zbiorowości - mamy informacje o elementach danego zbioru;

2. poziom grupowy - dane dotyczą danego zbioru, a nie jego elementów; np. diecezja, województwo;

Cechy zbiorowości według Lazarsfelda

1. Analityczne, czyli agregatowe - orzeka się o nich w wyniku agregacji cech elementów tych zbiorowości; np. procent osób z wyższym wykształceniem.

2. Globalne, czyli integralne - orzeka się o nich nie na podstawie właściwości jej elementów, ale skądinąd z badań zbiorowości ujętych jako pewne całości np. dochód narodowy, poziom służby zdrowia mierzony liczbą łóżek na 100 osób

Powiadają, że źródła zastane są obiektywne - tzn. rejestrują pewne fakty, cechy, zdolności, wyjątkowo mogą rejestrować stany psychiczne - np. wyniki wyborów. Na podstawie danych faktualnych możemy wnioskować o stanach subiektywnych; jednak może to być jedynie wnioskowanie uprawdopodobniające.

Trzy poziomy interpretacji źródeł zastanych

1. treści przekazane explicite

2. treści przemilczane

3. treści wynikające z formy przekazu

Treści przekazywane explicite

Polega jedynie na rejestracji informacji zawartych w źródłach. Z tych informacji możemy dokonywać interpretacji pewnych zjawisk, których informacje te dotyczą. Często też chcemy uruchamiać wnioskowania wskaźnikowe zbieranie odpowiednich danych - np. badania J. Bielickiego nad wzrostem liczby poborowych - wnioski dotyczą tutaj rozwarstwienia społecznego.

Treści przemilczane

Mogą one być źródłami do wnioskowania o zjawiskach społecznych w źródłach, w których o tych zjawiskach powinna być mowa (założenie badania); są wskaźnikiem (w sytuacji braku danych), że jakieś zjawiska w rzeczywistości nie zaszły; wnioskujemy wówczas z przemilczenia (jest to sensowne, jeśli założenie jest prawdziwe);

W węższym sensie: w sytuacji świadomego powstrzymywania się od pewnych wypowiedzi można wnioskować o powodach tego przemilczenia; o zjawiskach które powodują to milczenie - np. badanie mechanizmu wypierania.

Treści wynikające z formy przekazu

Najogólniej rzecz ujmując, chodzi tu o język - „papier” na którym zapisane są informacje. Papier posiada swoją fakturę, kolor, jakości zmysłowe (forma). Każdemu aspektowi formalnemu można nadać określoną interpretację; potwierdzają one wnioskowania z treści;

Wykorzystanie źródeł

1. Dane traktowane jako źródło do formowania problemów i hipotez - np. badania Lazarsfelda z okresu Wielkiego Kryzysu: bezrobocie;

2. Wykorzystanie danych zastanych do opisu zjawisk historycznych - np. badania nad studentami UJ i ich pochodzeniem;

3. Wykorzystanie dla opisu pewnych procesów społecznych; proces społeczny rozumie się tutaj jako zmianę wartości jakiejś zmiennej w danym okresie - np. zmiana trendu;

4. Sprawdzanie hipotez o zależnościach między zmiennymi.

5. Opis normatywnych ram życia społecznego;

Socjologowie, niestety, bardzo rzadko korzystają z tych materiałów;

Ograniczenia i trudności w korzystaniu z danych zastanych

1. brak istotnych danych zastanych - statystyka państwowa słabo ujmuje ważne dla socjologa aspekty życia społecznego;

2. socjologowie mają niewielką wiedzę odnośnie tego, co zawarte jest w materiałach zastanych, a czego w nich nie ma;

3. instytucje, urzędy itp. dysponują materiałami, ale opatrują je klauzulami; dostęp do nich jest zatem znacznie utrudniony;

4. wiele z tych materiałów produkowanych jest przez urzędy i ma urzędowy charakter kategoryzacji; kategorie te nie muszą być zgodne z kategoriami w których socjologowie formułują swoje problemy badawcze; czasami ten problem daje się rozwiązać poprzez wtórną kategoryzację;

5. na ogół nie są znane dla socjologów okoliczności powstania, zapisu materiałów;

6. dane zastane mają selektywny charakter (mogą one być niereprezentatywne); nie każda jednostka ma jednakową szansę uwzględnienia w danych i nie wszystkie dane mają jednakową szansę przetrwania, przechowania;

Autentyczność i wiarygodność źródeł zastanych

(zbieżność badań socjologicznych i historycznych)

W badaniach historycznych wyróżnia się:

1. krytykę zewnętrzną źródeł - polega to na badaniu ich autentyczności;

2. krytykę wewnętrzną źródeł - polegającą na badaniu wiarygodności; stosowaną w odniesieniu do źródeł opisowych;

• Na szczególną uwagę zasługuje tutaj koncepcja wiarygodności informatora Jerzego Giedymina. Można ją traktować jako eksplikację sposobów postępowania naukowców przeprowadzających wewnętrzną krytykę źródeł;

• Giedymin mówi o dwóch wiarygodnościach informatora:

1. wiarygodność typu W₁ - wiarygodny jest ten informator, który dostarcza dużo wiadomości z jednej dziedziny. Przyjmuje się tu założenie że, jeśli to wiadomo na podstawie innych źródeł, jego opisy okazały się prawdziwe, to i w pozostałych sprawach traktuje się go jako informatora wiarygodnego;

2. wiarygodność typu W₂ - wiarygodność informatora ocenia się biorąc pod uwagę to, czy miał on bezpośredni dostęp do informacji; czy chciał je przekazać rzetelnie; jakie mogły działać czynniki działające na niekorzyść tej rzetelności;

---