• WYMIANA BARTEROWA

• Powstanie pieniądza wiązało się z wprowadzeniem społecznego podziału pracy w ramach społeczeństw pierwotnych. Zróżnicowanie struktury produkcji sprawiło, że szybko wzrosła wymiana towarowa, ponieważ pieniędzy nie było. Wymiana ta miała charakter barteru (towar za towar). Wiązało się to z dużymi problemami, a w wielu przypadkach wymiana była zupełnie niemożliwa. Wartość towarów sprzedawanych musiała zawsze równać się wartości towarów kupowanych. Warunkiem zaistnienia wymiany było spełnienie podwójnej zgodności potrzeb tzn. jedna strona potrzebowała tego, co oferowała druga i na odwrót. Strony musiały również określić wspólną relację wymienną tzw. parytet wymiany tj. ile jednostek danego dobra można nabyć za jednostkę innego dobra. Przeprowadzenie wymiany było dodatkowo czasochłonne i kosztowne, ponieważ wymagało poświęcenia czasu i wysiłku w znalezieniu osób, z którymi można byłoby dokonać transakcji. Z czasem system barterowy hamował rozwój produkcji wymiany towarowej.

• ERA PIENIĄDZA TOWAROWEGO

• Utrudnienia związane z barterem sprawiły, że stopniowo zaczęto wykorzystywać niektóre towary jako formę pieniądza. Pieniądz taki wywodzi się z towaru i przez prawie 2500 lat tj. od VI w. p.n.e. do początku XX w. był pieniądzem towarowym (pełnowartościowym) tzn. jego wartość nominalna była równa jego wartości realnej (substancjonalnej). Na różnych obszarach były to różne towary, np. bydło, skóry, muszle, miód, wyroby z metalu. Rozwiązanie to było już lepsze niż zwykły barter, ale nadal kłopotliwe (konieczność przenoszenia towarów stanowiących pośrednika wymiany). Stosunkowo najmniejsze problemy występowały wówczas, gdy towarem pośredniczącym w wymianie były sztabki z metali (z miedzi, złota, srebra lub stopów metali). Aby określony towar mógł pełnić funkcję pieniądza musiał łączyć w sobie co najmniej 4 cechy:

• -podzielność

• -trwałość

• -rzadkość występowania w przyrodzie

• -jednorodność.

• ERA PIENIĄDZA W FORMIE MONETY (POLIMETALIZM)

• We wczesnej starożytności sztabki z metali były już w praktyce używane jako pieniądz. Były one odpowiednio oznakowane, a ich obieg i emisja były regulowane przez specjalnych urzędników najczęściej pracujących przy świątyniach. Forma sztabek z metali była niewygodna, dlatego też poszukiwano innych korzystniejszych form. Wprowadzono na rynek kulki, krążki, ostatecznie upowszechniły się pieniądze w formie monety. Popyt na takie pieniądze szybko wzrastał, co sprawiło, że opracowano odpowiednie techniki ich wytwarzania na masową skalę. Stopniowo upowszechniła się technika wytwarzania pieniędzy z grubej blachy ze złota, srebra, miedzi lub ze stopów metali. Do blachy przykładano metalowe stemple z wytłoczonymi wzorcami i bito w nie młotem, stąd pojęcie bicie pieniądza. Na monetach z jednej strony (awers) bito wartość nominalną, a z drugiej strony (rewers) znak emitenta. Emitentem była często świątynia Junony Monety i stąd współczesna nazwa moneta. Z czasem wartość kruszcu zawartego w monetach była mniejsza niż ich wartość wymienna, dzięki czemu emitent zarabiał na emisji, pobierając tzw. rentę emisyjną. Różnica między wartością kruszcu a wartością wymienną monet zależała od polityki prowadzonej przez emitenta i była szczególnie duża w przypadku monet bitych przez mennicę państwową. Znajdujące się w trudnej sytuacji finansowej rządy, zmniejszały zawartość srebra i złota w stopie, z którego bito monety, a nawet zmniejszano wagę tych monet przy zachowaniu ich wartości nominalnej. W dłuższym okresie miało to skutki negatywne, przyczyniało się to do wzrostu cen (inflacji), a do tego monety starsze o wyższej zawartości kruszców szlachetnych znikały z obiegu - były tezauryzowane (skarbione).

• BIMETALIZM, MONOMETALIZM

• Monety były bite z różnych metali, jednak podstawowe znaczenie miały monety ze złota i srebra. Aby ustabilizować ich kurs, w XVII w. w wielu krajach ustanowiono urzędową relację, tzw. parytet wymiany między monetami bitymi z tych metali. System ten nazwano bimetalizmem (systemem dwumetalowym), miał on pewne wady - duży wzrost produkcji złota lub srebra prowadził do zmian relacji wartości tych dwóch kruszców, a to powodowało zakłócenia w całym systemie wymiany. W bimetalizmie działało prawo Greshama-Kopernika, tzn. pieniądz gorszy wypiera pieniądz lepszy. Oznacza to, że monety o relatywnie wysokiej zawartości kruszcu są wycofywane z obiegu i tezauryzowane, a w obiegu zostają monety o tej samej wartości nominalnej, lecz mniejszej zawartości kruszcu. Pieniądz lepszy w wyniku tezauryzacji staje się środkiem przechowywania wartości (skarbienia) lub odpływa z kraju przez preferowanych zagranicznych dostawców towarów. Aby tego uniknąć w XIX w. większość krajów stopniowo odeszła od stałego parytetu złota i srebra i oparła swój system monetarny na jednym tylko metalu - złocie. Powstał więc system monometaliczny (system jednego metalu). W systemie tym zawartość złota w monetach o wysokich nominałach była często znacznie niższa niż by to wynikało z wartości wymiennej (nominalnej) tych monet.

• ERA PIENIĄDZA PAPIEROWEGO

• W średniowieczu, obok monet, wprowadzono do obiegu także różne formy ich substytutów (surogatów). Należały do nich tzw. kwity depozytowe. W XVI w. we Włoszech część kupców wyspecjalizowała się w przyjmowaniu i wydawaniu w zamian za przyjęte monety kruszcowe, dokumentów potwierdzających ten fakt. Z włoskiego słowa banco - ławka, gdzie przeprowadzano takie transakcje, pochodzi współczesna nazwa bank. Deponenci, którzy złożyli pieniądze u bankierów w postaci monet, otrzymywali za nie kwit, będący zobowiązaniem bankiera do zwrotu pieniędzy wraz z odsetkami okazicielowi kwitu. Kwity takie można było przewozić bezpieczniej niż monety, a jeśli były one wydane przez znany bank - były one powszechnie przyjmowane jako środek płatniczy. W praktyce więc kwity takie pełniły funkcję pieniądza papierowego, który krążył w oderwaniu od monet, stanowiących jego pokrycie. Miały one różne formy, w tym m.in. not bankowych (ang. bank note) - stąd pochodzi współczesna nazwa pieniądza papierowego czyli banknot. Wymiana kwitów, a tym not bankowych była gwarantowana przez emitenta, czyli prywatny bank. W okresach kryzysów część banków prywatnych nie była w stanie wywiązać się ze zobowiązań i emitowane przez nich kwity depozytowe traciły wartość, a emitent ogłaszał upadłość. W tej sytuacji rosła rola największych banków cieszących się powszechnym zaufaniem. Emitowane przez nie papiery stopniowo przyjęły formę zbliżoną do dzisiejszych banknotów. Olbrzymia rola największych banków sprawiła, że stopniowo uzyskały one status banków centralnych. Emitowane przez nie banknoty otrzymały w XVIII i XIX wieku oficjalną klauzulę zwalniania ze zobowiązań. W praktyce oznaczało to, że można było nimi spłacać długi i inne zobowiązania na równi z monetami. Początkowo banknoty emitowało wiele banków, ale w XIX wieku w większości krajów monopol emisji otrzymały banki centralne. Wartość banknotów w obiegu rosła znacznie szybciej niż wartość monet, stopniowo zaczęły one dominować na rynku. Duże i ciężkie monety złote były coraz rzadziej używane.

• ERA PIENIĄDZA NIEMATERIALNEGO (ZDAWOWGO)

• W XX wieku stopniowo następowała więc dematerializacja pieniądza czyli odchodzono od pieniądza mającego pokrycie w złocie. Pieniądz wymienialny na złoto przestał odgrywać podstawową rolę, został on zastąpiony przez banknoty i bilon jako tzw. pieniądz zdawkowy. Ostatnią walutą, która była zamienna na złoto do lat 70. XX w. był dolar amerykański (USD), którego wymienialności zaprzestano w związku z upadkiem powojennego systemu monetarnego w Bretton Woods. Banknoty i bilon nazywa się znakami pieniężnymi i stanowią one współczesny pieniądz gotówkowy. Jest to pieniądz, którego istota nie zasadza się w wartości substancjonalnej, ale w zaufaniu do pieniądza (tzw. pieniądz fiducjalny), którego źródłem jest umowa społeczna gwarantowana przez bank centralny (emitenta). Obok pieniądza gotówkowego funkcjonuje z coraz większą popularnością pieniądz bezgotówkowy (żyrowy, bankowy, kredytowy, skryptualny, IOU) czyli tworzony jako zapis w księgach bankowych - początkowo ręcznie, a później przy użyciu maszyn, a współcześnie przy użyciu komputera lub innych elektronicznych nośników. Ta ostatnia forma pieniądza bezgotówkowego nosi nazwę pieniądza elektronicznego a inaczej wirtualnego.

	Metalowy	Papierowy
Pieniądz substancjonalny - wartość wymienna (nominalna) jest zbliżona do wartości kruszców	Moneta	Nota bankowa (kwit depozytowy)
Pieniądz zdawkowy - wartość wymienna (nominalna) jest dużo większa od wartości wewnętrznej	Bilon	Banknot

• CECHY WSPÓŁCZESNEGO PIENIĄDZA:

• - świadczy usługi o charakterze dobra publicznego

• - ze względu na współczesną „kruchość” rynków finansowych i brak wymienialności na złoto pieniądz jest obietnicą siły nabywczej (ilość dóbr i usług jakie można nabyć za jednostkę pieniądza)

• - kluczową rolę w jego funkcjonowaniu odgrywa zaufanie (jest on pieniądzem fiducjalnym)

• - jest tzw. pieniądzem kierowanym tzn. poddanym władzy monetarnej, władzę monetarną stanowi bank centralny, który wpływa na rozmiary emisji i obieg pieniądza zarówno gotówkowego jak i bezgotówkowego, bank centralny wykorzystuje w tym celu odpowiednie instrumenty polityki monetarnej

• - jest pieniądzem symbolicznym (zdawkowym), którego siła nabywcza przewyższa koszt wytworzenia, jest on więc znakiem wartości niewymienialnym na złoto i nie mającym wartości substancjonalnej (wewnętrznej)

• - banknoty i bilon mają status prawnego środka płatniczego, co oznacza, że należy go akceptować jako środek zapłaty, gdyż władza państwowa nadała mu kurs przymusowy

• - największą wartością współczesnego pieniądza jest jego stabilność, która wynika z jakości polityki monetarnej prowadzonej przez władze monetarne tj. bank centralny i rząd. Zbyt duża ilość pieniądza w obiegu w stosunku do masy towarowej powoduje wzrost średniego poziomu cen czyli inflację. Umiarkowana inflacja (3-4%) jest wskazana, natomiast zbyt duża inflacja (hiperinflacja) niszczy pieniądz i zaufanie do niego. Z kolei zbyt mała ilość pieniądza w gospodarce w stosunku do masy towarowej powoduje spadek średniego poziomu cen (deflację), która jest również niekorzystna dla gospodarki. Największym wyzwaniem współczesnej władzy monetarnej jest dbanie o zaufanie społeczeństwa do pieniądza.

• WSPÓŁCZESNY PIENIĄDZ

• Niezależnie od swojej formy zewnętrznej i systemu gospodarczego jest prawnie określonym, powszechnie akceptowanym środkiem płatniczym tzn. środkiem za pomocą którego zwalniamy się ze zobowiązań. Istota współczesnego pieniądza jest określana przez spełnione przez niego funkcje. Wszystkie bowiem środki, które spełniają funkcję pieniądza należy uznać z definicji za pieniądz.

• FUNKCJE WSPÓŁCZESNEGO PIENIĄDZA

• - miernika wartości - najbardziej pierwotna funkcja pieniądza niemożliwa do zastąpienia przez inne dobra. Wartość dóbr i usług wyrażana jest w pieniądzu, a dzięki temu istnieją ceny. Z funkcją tą można powiązać istotę pieniądza jako jednostki rozrachunkowej.

• - cyrkulacyjna (obiegowa) - pieniądz stanowi środek wymiany w transakcjach kupnach-sprzedaży, umożliwia on czasowe, przestrzenne, ilościowe i jakościowe rozdzielenie aktu wymiany towarów i usług na pieniądz na dwie niezależne części.

• - płatnicza - pieniądz jest środkiem płatniczym, za pomocą którego możemy zwalniać się ze zobowiązań nie wynikających z wymiany towarowej, np. podatki, opłaty administracyjne. Często funkcja ta wraz z funkcją cyrkulacyjną traktowane są łącznie jako funkcja środka transakcji z pieniądzem. W tej funkcji związana jest jego siła nabywcza czyli ilość dóbr i usług jaką można nabyć za jednostkę pieniądza. W funkcji środka płatniczego pieniądz jest środkiem regulowania zobowiązań.

• - tezauryzacyjna - pieniądz stanowi formę przechowywania wartości oszczędności

• - pieniądza światowego - jeżeli pieniądz narodowy pełni 4 wyżej wymienione funkcje w skali międzynarodowej to spełnia funkcję pieniądza międzynarodowego, np. CHF, Euro, USD, GBP.

• FORMY WSPÓŁCZESNEGO PIENIĄDZA

• - pieniądz gotówkowy - banknoty i bilon

• - pieniądz symboliczny - środek płatniczy, którego siła nabywcza przewyższa koszt wyprodukowania

• - pieniądz gotówkowy w formie banknotów i bilonu jako tzw. pieniądz zdawkowy jest we wszystkich krajach prawnym środkiem płaniczym

• - pieniądz bezgotówkowy (żyrowy, wkładowy, skryptualny) - wkłady na żądanie lub terminowe w bankach komercyjnych, które są używane w obrocie bezgotówkowym dzięki stosowaniu polecenia zapłaty, polecenia przelewu, czeku i kart płatniczych.

Pieniądz gotówkowy	Pieniądz bezgotówkowy
-banknoty i bilon -bank centralny -emisja pod całkowitą kontrolą państwa -status prawny - środek płatniczy	-wkłady na żądanie -banki komercyjne -emisja pod pośrednią kontrolą państwa -jest wymienialny na pieniądz gotówkowy

• BANKI I SYSTEM BANKOWY

• Słowo bank pochodzi od włoskiego słowa banco, co oznacza ławka. Współczesna bankowość zrodziła się we Włoszech w związku z rozwojem handlu. Dzisiaj pod pojęciem bank rozumiemy instytucję finansową (pośrednika finansowego), która profesjonalnie zajmuje się przyjmowaniem depozytów od klientów i udzielaniem kredytów, a także wykonuje bankowe rozliczenia pieniężne w obrocie krajowym i międzynarodowym. Z operacjami przyjmowania depozytów i udzielania kredytów jest związana unikalna, wyróżniająca bank spośród innych instytucji finansowych możliwość kreacji pieniądza bezgotówkowego. Istotne znaczenie ma przy tym zaufanie do banków i kontrola ryzyka kredytowego przez bank. Rozwój bankowości doprowadził do powstania wielu rodzajów banków, najważniejsze z nich to:

• 1. Banki centralne

• 2. Banki komercyjne - w Polsce istnieje ok. 70 i skupiają one 95% aktywów sektora bankowego

• 3. Banki spółdzielcze (spółdzielnie kredytowe) - w Polsce istnieje ok. 600 i skupiają one tylko 5% aktywów sektora bankowego.

• BANKI KOMERCYJNE

• Inaczej zwane bankami handlowymi, stanowią najważniejsze ogniwo współczesnych systemów bankowych. Jak każde przedsiębiorstwo komercyjne są nastawione na zysk i maksymalizację wartości rynkowej dla akcjonariuszy. Wykonują cały szereg czynności związanych z prowadzeniem rachunków bankowych, przyjmowaniem depozytów, udzielaniem kredytów, emitowaniem kart płatniczych, realizowaniem na zlecenie klientów rozliczeń bezgotówkowych w obrocie krajowym i zagranicznym. Banki komercyjne wykonują również dodatkowe czynności, np. udostępnianie skrytek sejfowych czy handel walutami. W ramach banków komercyjnych wyróżnić można:

• -banki uniwersalne

• -banki specjalistyczne.

• BANKI UNIWERSALNE

• Jak sama nazwa wskazuje nie ograniczają swojej działalności do wykonywania określonej grupy czynności czy wybranego segmentu klientów. Inaczej zwane są bankami depozytowo-kredytowymi, świadczą szeroki zakres usług bankowych rozliczeniowych, depozytowych i kredytowych szerokiej grupie klientów (klienci indywidualni, przedsiębiorstwa, jednostki samorządu terytorialnego, jednostki publiczne). Inaczej nazywane "supermarketem finansowym".

• BANKI SPECJALISTYCZNE

• Są to banki koncentrujące swoją działalność na wybranym wycinku działalności bankowej, obsługujące wybrane grupy klientów. Specjalizacja pozwala im wypełnić istniejące nisze rynkowe i uzyskiwać korzyści ekonomiczne z obsługiwania nisz. Do najbardziej znanych banków specjalistycznych należą:

• -samochodowe tzw. producenckie (w PL 6)

• -hipoteczne (w PL 3)

• -inwestycyjne (w PL nie ma)

• -komunalne (w PL nie ma)

-konsumenckie (w PL są)

-ekologiczne

-detaliczne

-korporacyjne

BANKI SPÓŁDZIELCZE

Są to spółdzielnie kredytowe powstałe jako odpowiedź na wyzyskiwanie rzemieślników, rolników i drobnego handlu przez banki handlowe (lichwa). Nie są nastawione na zysk, a ich celem jest zaspokojenie potrzeb finansowych społeczności lokalnych. Świadczą szeroki zakres usług, głównie depozytowych i kredytowych, również obsługują karty kredytowe. Skupiają się na obsłudze społeczności lokalnych, w tym sektora rolno-spożywczego i jednostek samorządu terytorialnego.

SYSTEM BANKOWY

Jest to całokształt instytucji bankowych, norm prawnych, ustalających organizację, zakres i zasady działania banków, a także normy określające wzajemne powiązania i stosunki z otoczeniem. System bankowy składa się z 4 podstawowych elementów:

-instytucji bankowych (bank centralny, banki spółdzielcze, banki komercyjne)

-instytucji okołobankowych

-wzajemnych powiązań między nimi a otoczeniem

-infrastruktury prawnej regulującej działalność tych instytucji.

FUNKCJE PEŁNIONE PRZEZ BANKI:

1. Pośrednik finansowy - przepływ kapitału od podmiotów nadwyżkowych do deficytowych.

2. Emitent pieniądza bezgotówkowego.

3. Funkcja rozliczeniowa (rozliczenia bankowe) - polecenie przelewu, polecenie zapłaty, czek rozrachunkowy, karty płatnicze.

4. Funkcja transformacyjna (transformacja kwot, walut, terminów, geograficzna i ryzyka).

5. Funkcja instytucji zaufania publicznego (a kwestia runu na banki).

SEKTOR BANKOWY

-Pojęcie sektora bankowego należy odróżnić od pojęcia systemu bankowego, które ma szersze znaczenie. Przez sektor bankowy rozumiemy zatem ogół banków i wzajemne relacje zachodzące między nimi.

-Pojęcie sektor bankowy nie obejmuje NBP oraz banków nie prowadzących działalności operacyjnej (w tym banków w stanie upadłości i likwidacji).

NADZÓR NAD SYSTEMEM BANKOWYM

Istnieją 2 podstawowe modele nadzoru nad systemem bankowym:

1. Nadzór jednostkowy

2. Nadzór skonsolidowany

Do końca 2007r. w Polsce obowiązywał nadzór jednostkowy, który był pełniony przez Komisję Nadzoru Bankowego i jej organ wykonawczy - Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego. Od 1.01.2008r. w ramach konsolidacji nadzoru nad rynkiem finansowym, nadzór nad bankami został przeniesiony do Komisji Nadzoru Finansowego, która wykonuje nadzór skonsolidowany nad całym systemem finansowym.

INSTYTUCJE OKOŁOBANKOWE

Są to instytucje nie będące bankami, wchodzące w skład systemu bankowego i nie wchodzące w skład sektora bankowego, działające obok banków i wspierające banki we właściwym i sprawnym wypełnianiu przez nie swoich funkcji. Każda z tych instytucji wspomaga inny fragment działalności bankowej, np.:

-reprezentowanie banków przed władzami i innymi uczestnikami dialogu społecznego (Związek Banków Polskich)

-dostarczanie informacji kredytowej o wiarygodności płatniczej kredytobiorców (Biuro Informacji Kredytowej)

-gwarantowanie depozytów złożonych w bankach (Bankowy Fundusz Gwarancyjny)

-wspomaganie rozliczeń pieniężnych (Krajowa Izba Rozliczeniowa)

INSTYTUCJE PARABANKOWE

-Są to podmioty gospodarcze, które nie będąc bankami wykonują czynności bankowe podobne do bankowych, tym samym spełniają w podobny sposób, co czynności bankowe, potrzeby klientów w zakresie usług finansowych

-Najczęściej nie są poddane nadzorowi finansowemu i mają uprzywilejowane warunki działania w stosunku do banków (np. brak obowiązku odprowadzania rezerwy obowiązkowej od przyjętych depozytów)

-Najbardziej znanymi parabankami są spółki pożyczkowe i Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo-Kredytowe (SKOK)

---