Warzywnictwojeden z działów produkcji roślinnej, najbardziej intensywny, dostarczający produktów, które są bardzo ważne dla ludzi (wysoka wartość biologiczna i walory smakowe).Bób, cebula, czosnek  uprawiane od starożytności I witamina została odkryta w 1912r i jest to wit. B

Polska - dość duże spożycie warzyw

Rośliny zielne: jednoroczne warzywa w całości lub częściowo (pędy) jako dwuletnie pożywienie człowieka (stan świeży, wieloletnie ugotowane, zamrożone, konserwacja)

Ziemniak jest warzywem w Polsce (tylko bardzo wczesne, podkiełkowane idą pod osłony)

Truskawki, poziomki  kiedyś warzywa, teraz sady

Kminek, koper, lubczyk  zioła, ale warzywa

Grzyby uprawne (pieczarki)  warzywa

Występuje 350 gatunków roślin warzywnych (w Europie 60 gat., w Polsce 20-30 gat., w gospodarce 8 gat.: cebula, marchew, kapusta, burak ćwikłowy, pomidor, ogórek, groch na zielone nasiona, fasola)

Podział warzyw (według części jadalnych):

Kapustne: kapusta głowiasta, kapusta brukselska, kalafior, brokuł, kalarepa, kapusta pekińska, jarmuż. Rzepowate: rzodkiewka, rzodkiew, rzepa, brukiew Korzeniowe: marchew, pietruszka, seler, rzepa, pasternak, skorzonera, salsefia, burak ćwikłowy Cebulowe: cebula, por, czosnek, cebule: kartoflanka, szalotka perłowa, wielopiętrowa, szczypiorek, cebula siedmiolatka Liściowe (rodziny): sałata, endywia, cykoria sałatowa, cykoria liściowa, szpinak, burak liściowy (boćwina), roszponka, seler naciowy, pietruszka naciowa, rokieta-rukola, portulaka Dyniowate: dynia zwyczajna, cukinia, kabaczek, dynia olbrzymia, dynia makaronowa, ogórek, melon, kawon

Psiankowate: pomidor, papryka, bakłażan (oberżyna), ziemniak Strączkowe: groch, fasola, bób, soja, soczewica

Wieloletnie: szparag, chrzan, rabarbar, szczaw Różne: kukurydza cukrowa, karczoch, kard, fenkuł (koper włoski), grzybyWarzywa przyprawowe

Gatunki dzikie są odporne na choroby i szkodniki.

Ośrodki pochodzenia warzyw: Chiński: ogórek, oberżyna, rzodkiewka, soja. Indyjski (Indie, Birma): ogórek, oberżyna, dynia środkowoazjatycki (pn-zach Indie, Afganistan): bób, cebula, czosnek, marchew, rzepa, melon, szpinak zachodnioazjatycki (Iran, pd. Kaukaz): bób, dynia, marchew, pietruszka, sałata śródziemnomorski: kapustne, korzeniowe, cebulowe, bób, koper, rabarbar, rzepa, sałata, szparag, szczaw abisyński (Afryka): kawon, groch południowo-meksykański: fasola tyczna, fasola karlowa, kukurydza, papryka, pomidor południowo-amerykański: ziemniak, kukurydza, pomidor

Składniki pokarmowe: energetycznedostarczają organizmowi energii do prawidłowego funkcjonowania (en. cieplna wydziela się podczas utleniania węglowodanów, tłuszczów i bialek)12600 kJpotrzeby energetyczne dorosłego człowieka (3000 kcal) zależą od wieku, płci, trybu życia Warzywa świeże mają 80-95% wody, mało węglowodanów, są dietetyczne i po nich nie odkłada się tłuszcz. Zawartość wody zależy od gatunku, rodzaju części jadalnej, sposobu uprawy, terminu zbioru, stopnia dojrzałości. Źródłem energii pochodzącej z warzyw są węglowodany (2-5% w warzywach). Najwięcej węglowodanów mają korzeniowe, strączkowe, cebulowe. Warzywa uprawiane na nasiona mają 50-60% węglowodanów. Przyczyną odkładania się tłuszczów mogą być strączkowe (suche nasiona), kapusta brukselska, jarmuż(?)  0,1-0,3%/100g części jadalnej. budulcowe  białka, sole mineralne, Ca i P (kości). Dzienne zapotrzebowanie człowieka wynosi 60g. Warzywa mają 1-3% białka, ale nie jest to białko wysoko wartościowe, ponieważ nie posiada ono aminokwasów egzogennych. Najwięcej białka mają warzywa strączkowe (bób groch) - zielone nasiona 6-7% białka, czosnek 6,5%, kapusta brukselska, szczypiorek >4%, jarmuż, pietruszka naciowa, kukurydza cukrowa, chrzan. Najmniej białka mają: ogórek, pomidor, marchew. regulujące procesy przemiany materiimają wysoką wartość biologiczną - przemiany materii. Należą tu: witaminy, sole mineralne, błonnik, kwasy organiczne, olejki eteryczne, fitomcydy (składniki o działaniu bakterio- i wirusobójczym cebula, czosnek)

Witaminyzwiązki organiczne nie wytwarzane w organizmie człowieka, ale wykorzystywane przez niego jako katalizatory procesów przemiany materii. Witaminy syntetyczne są nieprzyswajalne. Warzywa świeże i mrożone maja max ilość witamin. Wit. Aodpowiada za % wzrostu i rozwoju. Duży jej niedobór powoduje zaburzenia widzenia.β-karoteny przeciwutleniacze, maja właściwości antynowotworowe (nie powstają wolne rodniki). Najwięcej karotenu mają: marchew (7,5 mg/100g świeżej masy), pietruszka naciowa (5,5 mg/100g ś.m.), szpinak, jarmuż, papryka, dynia (2,5 mg/100g ś.m.), pomidor, fasola szparagowa (0,6-0,3 mg/100g ś.m.).

Przetwory z pomidorówim bardziej przetwór pozbawiony jest wody, tym więcej β-karotenu (3mg/1kg produktu ma świeży pomidor, przetwór końcowy - 12mg). Wit. Cinaczej zwana kwasem askorbinowym. Jest silnym przeciwutleniaczem. Odpowiada za ochronę organizmu przed wirusami (dzienna dawka 50-60mg). Organizm człowieka nie magazynuje wit. C. Ulega ona degradacji poprzez działanie wysoką temperaturą, przetwarzanie warzyw (kiszenie nie powoduje ubytków wit. C). Najwięcej wit. C mają: pietruszka naciowa (do 200mg/100g ś.m.  więcej niż cytrusy), papryka zielona (140mg/100g ś.m.), jarmuż, chrzan, szpinak, kalarepa młoda.Wit. B--B₁ (tiamina) - groch, fasola, soja, marchew, kapusta brukselska, kapusta włoska. B₂ (ryboflawina) - burak liściowy, szpinak, jarmuż, zielone nasiona grochu, fasola szparagowaB₅ (kwas pantotenowy) - kalafior, brokuły, pieczarki. B₆ (pirydoksyna) - warzywa strączkowe, korzeniowe, kapustne.Wit. H (biotyna) - marchew, strączkowe, szparag. Wit. E (tokoferol)  przeciwutleniacz - kapustne, liściowe - szpinak, strączkowe, papryka, marchew. Wit. K - kapusta, szpinak, sałata. Wit. U  działa przeciw wrzodowo - kapusta

Składniki mineralne:

budują układ kostny; katalizatory reakcji w organizmie; neutralizują zakwaszające działanie pokarmów pochodzenia zwierzęcego (zasadotwórcze). K-najwięcej w roślinach (warzywa); Ca, Mg, P, Fe, mikroelementy  max znaczenie.

Ca - wysoka zawartość w porównaniu z innymi środkami spożywczymi: * >300mg/100g ś.m.: pietruszka naciowa, liście pietruszki korzeniowej * 100-200 mg/100g ś.m.: szczypiorek, jarmuż, brokuł, chrzan * 50-100mg/100g ś.m.: szpinak, por, kapusty głowiaste, seler, kalarepa * 25-50mg/100g ś.m.: marchew, rzodkiewka, cebula, endywia, kapusta brukselska, burak ćwikłowy. P --* > 400 mg/100g ś.m.: strączkowe, kukurydza-50-60 mg/100g ś.m: groch, kapusta brukselska * < 20mg/100g ś.m.: marchew, rzodkiewka, ogórek. Mg-odpowiedzialny za reakcje biochemiczne, składnik tkanek, antyutleniacz. 25% Mg zjadanego przez ludzi pochodzi z warzyw. Max ilości magnezu zawierają: > 40mg/100g ś.m.: sałata, szpinak, pietruszka naciowa, strączkowe, kukurydza cukrowa; 15-25 mg/100g ś.m.: seler, brokuł, kapusta włoska, kapusta brukselska. Fe - wchodzi w skład hemoglobiny, dzienna dawka 6-15mg. Max ilości Fe-pietruszka naciowa, szpinak, szczypiorek, strączkowe: * 10-15mg/100g ś.m.: bób, szczypiorek; * 0,9-2,4mg/100g ś.m.: kapusta, sałata, por.

Kwasy organiczne mają korzystny wpływ na trawienie, smak i zapach (najczęściej: jabłkowy, winowy, cytrynowy), niepożądanym składnikiem warzyw jest kwas szczawiowy (szpinak, rabarbar, szczaw, burak ćwikłowy,burak liściowy), ponieważ powoduje odwapnienie,powstawanie kamieni nerkowych, większa jego ilość jest toksyczna dla organizmu.

Błonnik-niezbędny w diecie, poprawia funkcjonowanie układu pokarmowego, przyspiesza ruchy robaczkowe. Zapotrzebowanie: 1kg ciała100mg błonnika/dzień. Błonnik nierozpuszczalnyceluloza,lignina,hemiceluloza; rozpuszczalnypektyny Olejki eteryczne-nadają smak, zapach, pobudzają trawienie, posiadają właściwości lecznicze (rzepa-rapaholin,czosnek-arteroskleroza,kapustne, cebulowe)

Fitoncydy-działają bakteriobójczo, bakteriostatycznie (czosnek, cebulowe, chrzan) Flawonoidy - w roślinach tworzą systemy ochronne przeciw chorobom i szkodnikom.U człowieka zapobiegają chorobom serca i układu krwionośnego

Kwercetyna-cebula ruchałuska czerwona, szalotka - Francja Likopen-karotenoidy,odpowiednie czerwone wybarwienie pomidora,antyutleniacz,antyrakowy(płuc,przewodu pokarmowego, prostaty). Zapotrzebowanie: 5mg dziennie ( 2 pomidory). Największe ilości likopenu ma arbuz i pomidor. Zawartość likopenu nie ulega degradacji - tylko koncentracji (ketchup, sok pomidorowy, zupa pomidorowa, koncentrat pomidorowy)Glikozynolany-na nowotwory (kapustne: kapusta biała, czerwona, brukselska, kalafior, brokuł - max antyrakowy) Składniki niepożądane: - kwas szczawiowy;--Azotany, azotynynaturalne składniki roślin są szkodliwe pośrednio- w wyniku redukcji powstają azotyny+hemoglobinamethemoglobina Methemoglobinemia), ale mogą się jeszcze tworzyć w warzywie:HNO₂ ↔ OH^- + NO⁺⁺

Fe⁺⁺ + NO⁺  Fe⁺⁺⁺ + NO;; Fe⁺⁺⁺ - traci zdolność wiązania i przenoszenia tlenu (krew); najbardziej na to narażone są niemowlęta i małe dzieci, dorośli mniej, ale azotyny mogą działać mutagennie, itp. Źródła azotanów: warzywa, ziemniaki; azotynów: przetwory mięsne, saletry. ADI (acceptable daily intake) dla azotanów (NaNO₃)5mg/kg masy ciała; azotynów (NaNO₂) 0,2 mg/kg masy ciała. Warzywa, które mają krótki okres wegetacji, mało światła, przenawożone azotem liście jako część jadalną gromadzą dużo więcej azotanów i azotynów (dużo u: buraka ćwikłowego, rzodkiewki, sałaty, szpinaku)  poziom bezpieczny poniżej 250mg NO₃ w kilogramie świeżej masy. - metale ciężkie  kadm - 10x więcej w roślinie niż w glebie, bo kumuluje); Pb, Cd, Hg, Ar (najniebezpieczniejsze), Ni, Cu, Zn

Źródła:- gleba  określony skład mineralogiczny- komunikacja samochodowamotoryzacja - zanieczyszczenie terenów Pb i Zn w pobliżu ulic (teraz coraz mniej). W pasie 50 m od krawędzi jezdni nie można uprawiać warzyw (!!), chociaż to i tak mała odległość, bo wpływ zanieczyszczeń sięga do 300m (bardzo niebezpieczne są warzywa z działek w pobliżu ciągów komunikacyjnych). Zwarte pasy ochronne zieleni drzewa, krzewy oddzielające pola uprawne od drogi naturalne filtry biologiczne (mogą zatrzymać nawet 80% Pb, 70-80% substancji smolistych - przemysłokręgi miedziowe (Legnica, Głogów, Katowice, Gliwice); zakłady azotowe (Puławy, Police). Im dalej od emitora to słabsza emisja (do 50km jeszcze oddziałują te zanieczyszczenia) - rolnictwo  nawozy słabej jakości - fosforyty (źle oczyszczone zawierają dużo kadmu); wapno defekacyjne (odpady przemysłowe); chemiczne środki ochrony roślin (zawierają np. Cu). 80-90% metali ciężkich pobieramy z żywnością, resztę z powietrza !!

Obniżanie zawartości metali ciężkich w warzywach:

- nawożenie organiczne (różne postacie - torf, nawozy zielone) - wapnowanie - im wyższe pH, tym niższa zawartość metali ciężkich (bo przechodzą w formy nieprzyswajalne dla roślin) - wybór odpowiednich gatunków i odmian warzyw (odporne są: fasola, szparag, groch; dużo gromadzą: sałata, seler naciowy, szpinak) W Polsce  produkcja proekologiczna (przymus ekonomiczny) - zwłaszcza mniej środków ochrony roślin ( stosuje się ich dużo mniej niż na zachodzie Europy i USA), mniej nawozów mineralnych.

Typy produkcji warzywnej:- amatorskana niewielka skalę, nie na sprzedaż, na potrzeby samego użytkownika. Cechy:* duże rozdrobnienie * duże nakłady pracy ręcznej * szeroki asortyment gatunków, odmian często niespotykanych na rynku Stosowanieuprawy współrzędne, przedplony, poplony (bo mało pola); 2-3 plony w ciągu roku-produkcja intensywna, ale pracochłonna. Aby zwiększyć plony stosuje się osłony (niskie tunele foliowe, folę perforowaną, małe szklarnie, włókninę). Warzywa z tej produkcji SA zwykle o wysokiej wartości biologicznej; brak resztek pestycydów-ręczne i fizyczne metody ochrony (ale jeśli uprawiane są blisko dróg zawierają metale ciężkie). --ogrody przydomowewieś, miasto (300-500m²)-ogród przy domu, źródła wody, na terenie nieocenionym, glebę można poprawić np. torfem, gdy wystawa południowa to osłaniamy od północy; gdy gleba lżejsza - korzystne warunki do uprawy warzyw wczesnych i ciepłolubnych.---ogrody działkoweośrodki miejskie i przemysłowe - miejsce czynnego wypoczynku, wolny czas (ogrody rekreacyjne - 100-500m²). 1 mln działek40 000ha; 8-10% całkowitej produkcji warzyw pochodzi z działek !!

- towarowauprawa 1 gatunku lub kilku na raz, większe partie produkcyjne, niższe koszty produkcji.Dzieli się na:* wielkotowarową i* drobnotowarową. 1) Produkcja podmiejska warzyw - najstarszy typ produkcji towarowej (bliskość rynku zbytu, siła robocza, obornik-do inspektów, itp).Gospodarstwa wyspecjalizowane - wysoce intensywna produkcja upraw pod osłonami (szklarnie, tunele); obecnie dominują warzywa z upraw na zbiór wczesny i wrażliwe na transport (pomidor, sałata).2) Uprawa w korzystnych warunkach klimatyczno-glebowych-wyższe plony, lepsza jakość przy niższych środkach produkcji (kapustne, korzeniowe) 3) Produkcja dla potrzeb przetwórstwa-specjalnie dobrane odmiany, określona technologia, umowy kontraktacyjne-określone warunki, nawożenie, dobre gleby, tzw. bazy surowcowe-w pobliżu przetwórni - mniejsze koszty transportu, czas (kukurydza - od zbioru do zamrożenia nie więcej niż 6h, bo traci cukry proste; szparagi - auta chłodnie) 4) Produkcja pod osłonami- szklarnie, tunele foliowe wysokie-cieplarniewysokość nakładu pracy, energii, ale można uprawiać poza okresem wegetacyjnym w cyklu wiosennym i jesiennym (produkcja przedłużona pomidorapodłoże inertne; pomidor stanowi 60-80% warzyw pod osłonami; ogórek, rzodkiewka). Pędzenie warzyw-otrzymywanie części jadalnej w organach spichrzowych(cebula, pietruszka); grzyby uprawne- boczniak. 5)Produkcja nasienna-sprzyjające warunki glebowo- klimatyczne, dobrze wykształcone nasiona, zdrowe (woj. zachodnio-pomorskie, pomorskie-produkcja kapusty; środkowa Polska-cebulowe; południe Polski-ogórek, pomidor)

Polska  3-4 miejsce w produkcji warzyw w Europie (1-kapusta, 2-marchew, 3-cebula, 4-ogórek), 255tys. ha; 1,4% powierzchni użytków rolnych; 1,8% zasiewów; 20-25% całej produkcji roślinnej; 5-6 mln ton produkcji warzyw; 145kg warzyw/1 osobę/1 rok; 115 kg po odliczeniu strat (Włochy, Hiszpania, Grecja - 230kg/w osobę/1 rok  w Grecji głównie na wino, jedzą mało mięsa, dlatego nie chorują na choroby wieńcowe); kapusta ~ 33% produkcji warzywniczej w Polsce  dobrze dostosowane, wysokie plony, różne wykorzystanie (marchew ~ 13%, cebula ~ 10-12%, burak ćwikłowy ~ 9%, pomidor ~ 8%, ogórek ~ 7%, kalafior ~ 5%, warzywa liściowe, strączkowe - wymagają poprawienia w porównaniu z innymi krajami. Produkcja pod osłonami 2,600ha (70-80% pomidor, ogórek, sałata); 350tys ton  9kg/os/rok; cel: warzywa 500g warzyw/dzień, 200g owoców/dzień. Sezonowość spożycia - 1 półrocze  1/3 spożycia - 2 półrocze  2/3 spożycia. Aby wyrównać trzeba poprawić rozwój przechowalnictwa (u nas kopce - straty), przetwórstwo powinno być ok. 20% - jest ok. 10%, zamrażalnictwo, kiszenie - 90% wit. C, rozwój pod osłonami, import z płd. Hiszpanii, Włoch, Krety. Należy zwiększyć spożycie. Plony u nas niższe: cebula 20-30t/ha (Holandia 50-60t/ha)należy zwiększyć wydajność(brak środków technicznych ,nawożenie, nawadnianie),30-50% zwiększenie plonu poprzez nawadnianie

Warunki przyrodnicze uprawy warzyw: Klimat, gleba, temperatura, światło, opady, wiatr, zawartość CO₂ w atmosferze (wzajemne powiązanie stosunków tych wszystkich czynników, np wzrost usłonecznienia - większa wilgotność). Niedobór czynnika może spowodować mniejszy pobór z pozostałych czynników (odpowiednia regulacja czynników). Odpowiedni dobór roślin dla danego rejonu, zastosowanie metod, które ograniczają wpływ złych warunków, dostosowanie roślin do klimatu. Kształtowanie mikroklimaty - do wymagań roślin (szklarnie - temperatura, wilgotność, itd.)

W warunkach polowych: - temperatura *decyduje o rozmieszczeniu roślin * średnia temperatur, min w zimie, max w lecie, pory roku *okres gospodarczy: temperatura >2,5^oC - rozpoczęcie prac polowych, już niektóre siewy koniec - zakończenie prac (pn-wsch - najkrótszy okres 220 dni, wzdłuż Odry - 260 dni) *okres wegetacyjny-średnia dobowa temperatur >5^oC (25.III najwcześniej Wrocław, Opole, Głogów; 15.IV Pojezierze mazurskie; koniec: 20.X pn-wsch, 30.X pd-zach), 180-220 dni trwa okres wegetacyjny *okres bezmroźny - między średnimi datami ostatniego przymrozku wiosennego i pierwszego jesiennego (wiosna IV-V, jesień 2 dekada X, nawet IX); zależy od gleby, ukształtowania terenu-zagłębienie (zastoiska mrozowe), tereny górskie (gleby torfowe) Pomidor, ogórek, fasola-ciepłolubne, uprawy tylko w okresie bezmroźnym (dlatego pomidor z rozsady-wydłużony o 30 dni; po 15.V) Izoterma lipca ↑ 19^oC Opole, ↓ 16^oC Suwałki. Suma temperatur dodatnich najwyższa - Wrocław, Opole 3300^oC, ujemnych najniższa Koszalin, Suwałki 2800^oC.

Wymagania cieplne warzyw: (temperatura minimalna, maxymalna, optymalna), są róże dla poszczególnych roślin, ich odmian oraz faz rozwojowych. Warzywnicze optimum temperaturowe zapewnia prawidłowy wzrost roślin i najlepsze efekty produkcyjne (zwykle niższa od optimum fizjologicznego). Wahania temperatur w ciągu doby termoperiodyzm (zapewnia dobry rozwój), wykorzystywane pod osłonami (temp. W nocy o 5^oC niższa niż w dzień - mniejsze wykorzystanie asymilatów, mniej opału, sprzyja wzrostowi: --rośliny o umiarkowanych wymaganiach cieplnych (optimum 18^oC): bób, groch, kapusta głowiasta, brukselska, brokuł, jarmuż, marchew, pietruszka, burak ćwikłowy, rzodkiewka, rzodkiew, szpinak, sałata, seler, chrzan, koper, rabarbar. --rośliny o nieco większych wymaganiach cieplnych (optimum ~ 20^oC): czosnek, cebula, szczypiorek, por. --rośliny o wysokich wymaganiach cieplnych (temp. 12-35^oC, optimum 20-25^oC): ogórek, dynia, pomidor, fasola. --rośliny o bardzo wysokich wymaganiach cieplnych (temp. 18-25^oC): melon, kawon Odporność na niskie temperatury: (ciepłolubne giną od chłodu, o umiarkowanych wymaganiach znoszą -3,-5^oC). Odwodnienie i koagulacja protoplazmywoda przechodzi do przestworów międzykomórkowych, robią się kryształki (odwodnienie komórek), rośliny przemarzają (chronić przed słońcem, polewać zimną wodą - możemy odwrócić, u mocno przemarzniętych - nie). U roślin ciepłolubnych, gdy jest niska temperatura to korzenie nie pobierają wody, a jest transpiracja to występuje wówczas susza fizjologiczna: --warzywa wytrzymałe na mrozy, wieloletnie, zimujące w gruncie: rabarbar, szczaw, chrzan; kapustne, strączkowe, liściowe (siew do szklarni). --średnia wytrzymałość na niską temperaturę - wysiew po przejściu ostatnich przymrozków: burak ćwikłowy, seler, sałata, ziemniak wczesny--warzywa wrażliwe na niską temperaturę - dobre warunki cieplne w okresie kiełkowania i wzrostu; siew po 10.V, sadzenie po 15.V: pomidor, dynia, fasola--warzywa bardzo wrażliwe na niską temperaturę - giną też przez chłody (temp.<5^oC): ogórek, melon, kawon, papryka, oberżyna. Temperatura warunkuje wzrost i rozmnażanie generatywne: do kwitnienia 2-letnich niezbędne jest przejście 1-10^o okresu. jarowizacja - przejście, prowadzi do rozwoju generatywnego:- w okresie kiełkowania - burak ćwikłowy; - w fazie siewek - kapusta, kalarepa - w czasie zimowego przechowywania - cebula, seler

- strączkowe, jednoroczne - brak jarowizacji. Jarowizacja zapewnia w produkcji nasiennej wytwarzanie nasion - warzywa na spożycie - pośpiechy (pędy, kwiatostany) zamiast części jadalnej. *cebula 2-letnia2 rok nasiona (5-10^oC), przechowywanie dymki na spożycie; w 2 roku by nie było nasion należy trzymać w 2-3^oC lub w 20-30^oC; *wczesna kapustagdy temp. < 12^oC to wytworzy pośpiechy *seler, kalarepa, burak ćwikłowy, marchewlatwo wybijają w pośpiechy - światło - niezbędne do fotosyntezy - długość dnia i nocy (przejście rozwoju wegetatywnego w rozwój generatywny; zwiększając wysycenie światła tworzymy świetlny punkt kompensacyjnyzwiększamy intensywność oddychania i fotosyntezy; powyżej tego punktu rośliny zaczynają rosnąć) Świetlny punkt wysyceniaznacznie większe naświetlanie, ale intensywność fotosyntezy nie wzrasta: > 40 tys. luksów - dla roślin cieniolubnych; > 100 tys. luksów-dla roślin światłolubnych - może działać destrukcyjnie na aparat fotosyntetyczny. Niedobór:- słaby wzrost tkanki mechanicznej. - wydłużanie łodyg. - zanik chlorofilu. - etiolacja roślin. Światło słoneczne-47% promieniowanie widzialne- aktywność fotosyntezy(promienie czerwone, pomarańczowe, niebieskie, fioletowe), 1% promienie ultrafioletowe - poprawa jakości warzyw, 52% niewidzialne promienie podczerwone - źródło ciepła. W polu niedobór światła nie występuje (10-20 tys. luksów to optimum, nadmiar zagęszcza zachwaszczenie)

X-III pod osłonami (mały kąt padania promieni słonecznych, krótki dzień, zachmurzenie)- 500-600 luksów optimum, poniżej punktu kompensacyjnego rośliny nie rosną;minimum usłonecznienia-północnaPolska,GórnyŚląsk -zanieczyszczeni

Poprawa usłonecznienia  szklarnie w kierunku wsch - zach, 20-25% lepsze warunki niż pn - pd. Światło sztuczne  wysokość lampy - wysokość procentowa energii elektrycznej - energia świetlna, wysokość składowych widma - intensywność fotosyntezy (najmniej energii cieplnejminimum aktywności fotosyntetycznej).Doświetlanie:--Lampy żarowe5-6% promienie widzialne, reszta cieplne, mało efektywne, mało promieni niebiesko-fioletowych (małe spektrum świetlne). --Świetlówkilampy fluorescencyjne, 20% sprawności, światło widzialne, mało promieni czerwonych - cieplnych, brak oparzeń roślin - można nisko wieszać - nawet do 30 cm nad roślinami, 40W, 10x40W - agregaty po 10 sztuk; okres letni - agregaty zacieniają powierzchnię w szklarni, ale dobre są do uprawy przy świetle sztucznym w komorach wegetacyjnych - tzw. Filtrowy. --Lampy rtęciowe250W- 50-60 cm nad roślinami; 400W - 70-80 cm nad roślinami. LRFR - luminofor fosforowy mają srebrzysta powierzchnię - skupianie promieni (odbłyśnik wewnętrzny), korzystny składnik widma - do fotosyntezy, 10% sprawności.--Lampy sodoweświatło złociste, 400W - 1,5m nad roślinami 3m², 600W - 2m nad roślinami, 10 m² oświetla, mogą przyspieszyć rozwój rozsad o 10-14 dni (ogórek, pomidor), lepsza jakość rozsad, szybciej o 1/3 czasu, są to mocne lampy, każda z nich musi mieć odbłyśnik zewnętrzny i musza dawać światło w dobrym kierunku. Uprawa róż - doświetlanie - produkcja rozsad roślin

0,6 - 2h liczba godzin nasłonecznienia w dniu słonecznym, bardzo mało. Poprawa warunków świetlnych, wydłużanie dnia, powiększanie godzin nasłonecznienia, 6-8h/dobę lampy - doświetlanie roślin; w dzień pochmurny dłużej! Rośliny doświetlane: szybki wzrost, szybsze zawiązywanie owoców, większy plon, skrócona produkcja rozsady. Uprawy przy sztucznym świetle: naświetlanie: - pomieszczenia izolowane od światła zewnętrznego. - 14-16h lampy, dłużej - chloroza (lampy gdy równoległa taryfa - taniej). - oparzenia roślin - białe, prześwitujące plamy na liściach. Wymagania świetlne warzyw: - warzywa należą do roślin światłolubnych. - rośliny bardzo wrażliwe na zacienianie - pomidor, ogórek - nie uprawiać pod drzewami, odchwaszczać, sadzić w odpowiednim zagęszczeniu. - mniej wrażliwe na zacienienie w późniejszych fazach wzrostu - kapustne, cebula, burak ćwikłowy. - najmniej wrażliwe na zacienianie - rabarbar, szczaw, chrzan. - reakcja na długość dnia - przechodzenie w fazę generatywną. Rośliny dnia krótkiego zakwitają przy 10 godzinach lub mniej - kukurydza, fasola, soja, chryzantema

Rośliny dnia długiego14 godzin lub więcej - szpinak, sałata, rzodkiewka, kapusta pekińska, groch, rośliny dwuletnie

Rośliny obojętnezakwitają przy 12-18 godzinach, a tez przy ciągłym naświetlaniu - ogórek, dynia, papryka, pomidor, kalafior, rabarbar, szparag. Wymagania wodne- 80-97% wody jest w warzywach świeżych (max. ogórek świeży, pomidor, kawon; mniej: korzeniowe - marchew do 90%, pietruszka 87%, chrzan 76%, cebulowe 88%, czosnek 65%, bób 78-83%

Na produkcję 10-13 kg świeżej masy = 1 kg suchej masy, rośliny potrzebują od 200-900 litrów wody z czego 99,5% wydalane jest podczas transpiracji. Odpowiednia ilość wody zapewnia dobre wykorzystanie nawożenia, dobry rozwój, wzwyżkę plonu, wysoki plon handlowy. Niedobory wody powodują np.u pomidora-pękanie owoców, nierównomierność, u marchwi - pękanie korzeni, u kalarepy - pękanie, powodują również zmiany części użytkowej, mały turgor, brak soczystości (u marchwi - drewnienie, u rzodkiewki - parcenie, pomidor - sucha zgnilizna wierzchołkowa owocówniedobór Ca nie przemieszcza do wierzchołka). - suma opadów w Polsce 500mm (550-600mm), wielkie doliny 500-550mm; rozkład opadów w okresie wegetacji - 380mm (min środkowa Polska, max podgórskie Bielsko, Krosno; niedobór opadów w okresie wegetacyjnym - 100mm co 2 rok, 200mm co 5 lat

- nawadnianie uzupełniająceo 30-50% wzrost plonu; największy efekt nawodnienia: marchew, burak 70%, fasola 20%, pomidor 30%; zwyżka - 1,2-1,4 tony na każde 10mm wody. Optymalna wilgotność gleby-- bardzo wymagające (część użytkowa - liść, krótki okres wegetacji, płytko korzeniące się, z rozsady) - kalafior, brokuł, sałata, kalarepa, rzodkiewka, kapusta biała, seler, ogórek; --wymagające - cebula, czosnek, por, kapusta biała późna, papryka, fasola szparagowa, ziemniak. -- średnio wymagające - pietruszka, groch zielony, dynia, jarmuż, marchew. --mało wymagające - pomidor wysoki, burak ćwikłowy, szparag. --- odmiany wysokoplenne (heterozyjne) - maja wyższe wymagania wodne; fasola szparagowa ma większe wymagania wodne niż ta na nasiona. - okres początkowy uprawy z rozsady (od siewu do wschodów)największe wymagania wilgotnościowe:

kapusta - zawiązywanie główek,kalafior-zawiązywanie i wykształcanie róży, pomidor-kwitnienie i zawiązywanie owoców, ogórek - kwitnienie i zawiązywanie owoców. fasola - kwitnienie i zawiązywanie strąków. groch-kwitnienie i zawiązywanie strąków. cebula-od wschodów do tworzenia cebuli. por - okres intensywnego wzrostu lipiec - wrzesień

Nawadnianie a nawożenie: - dużo wody - mała zwyżka plonu gdy występuje nawożenie. - intensyfikacja nawożenia o 30-50% gdy dużo wody (pomidor + woda + 600kg NPK, nie nawadniamy gdy 400kg NPK). - nawadnianie ogranicza ilość mszyc u buraka ćwikłowego i ilość larw motyli. - do nawadniania nadaje się woda powierzchniowa (rzeka, stawy, zbiorniki retencyjne podziemne, stawy głębinowe). - 0,8-0,2 litra/sekunda/hektar - tyle wody. - < 5ha - zwiększamy normy o 30-50% mniejsza powierzchnia, większy wydatek wody

- woda III klasy czystości - zawartość związków rozpuszczalnych 200mg/dm³, chlorków, siarczanów 250mg/dm³. - wskaźnik: 10 bakterii Escherichia coli/100cm³

Sposoby nawadniania: 1. Bruzdowe  Ameryka i Azja

- woda do bruzd między rzędami roślin, - spadek powyżej (0,1-0,5%), - mało skomplikowane, - dużo wody, - mało efektywne (0,1-0,2m/sek)-nie zrasza się roślin. 2. Deszczowanie - w każdym terenie, - oszczędniejszy, - efektywny, - regulacja natężenia opadów, - natleniona i ogrzana woda, *agregat pompowy: pompa + silnik spalinowy (pobór wody), *rurociąg podziemny lub nadziemny-woda ze zbiornika na pola (rury żeliwne, stalowe, plastikowe - podziemne, aluminiowe - nadziemne, plastik) *zraszacz obrotowy - dysze 1,5-2mm, 20-40m, 4-18mm/ha - regulacja opadu. Deszczowanie:- stałe, - półstałe - rurociąg, zraszacze są przenośne, - przenośne - np. szpulowe - rurociąg na szpuli dowożony na pole. Zalety: - niedobór wody, - przymrozki - deszczowanie gdy temp ~ 0^oC, 2-4mm/ha aż przymrozki miną (-5,-6 ^oC), - ochrona przed przegrzaniem - tam gdzie jadalne owoce - pomidor, ogórek (długo temp ~ 28 ^oC, 2-3mm/ha opad), - nawadnianie + nawożenie  kilka razy na dzień; stężone pożywki 0,1%, - płynne mieszanki: Florovit, Nowokost, Vitaflor, - aby nie uszkodzić np. marchwi gdy jest sucho, trzeba nawadniać. Wady:- wypłukiwanie N z warstwy ornej gleby,- zraszanie części nadziemnych-podatność na choroby, - pogorszenia warunków powietrzno - wodnych,

- okres obniżonej temperatury gleby - spadek plonu wczesnych warzyw. Terminy deszczowania zależą od gatunku rośliny, ilości opadów, pogody, glebyokreślamy je na podstawie: -niedoboru wody w glebie - metodą suszarki wagowej, pomiar siły ssącej - tensometru, -niedoboru wody w roślinie - zmiana morfologii roślin, stężenie soku komórkowego. Stanu pogody, tensjometrsączek ceramiczny połączony z wakuometrem zła wilgotność wychylenie wskazówki, 0,01-0,02 MPadolny zakres 1-1,5 MPa

Nawadnianie gleby  siła ssąca w uprawie polowej 0,03-0,05 MPa, w uprawie szklarniowej 0,02 MPa.

Terminy deszczowania, tj. terminy krytyczne: np. kalafior wczesny- V-VI, kalafior późny- VII-IX , kapusta biała wczesna- V-VII. Dawka wody zależy od rośliny, stopnia pokrycia gleby, ulistnienia, rodzaju gleby oraz fazy wzrostu rośliny - krótki okres wegetacji, płytko korzeniące się10-20 mm (jednorazowa dawka wody), - długi okres wegetacji, głęboko korzeniące się20-40 mm. Okres wschodów, przyjmowanie się rozsad  niższe dawki: - gleba lekka 15-20 mm/h, - gleba średnia 12-15 mm/h.. mm = l/m²

- gleba ciężka 8-12 mm/h. Optymalna wilgotność gleby w % ppw: 1.Kapusta czerwona, biała, kalafior, seler  70-80% 2.Sałata, ogórek, pomidor (od 1 owoców), por, kapusta  65-75%. 3.Fasola, groch, marchew, szpinak - po kwitnieniu  60-70% 4.Cebula, fasola, groch, ogórek, pomidor - przed kwitnieniem  55-65%. 3. Kroplowe-- Woda wnika do strefy korzeniowej przy niskim ciśnieniu 0,02-0,1 MPa; kapilarna 0,5-1,5 mm wciśnięta w przewód nawadniający.

Zalety: - lepszy rozdział wody na polu. - powolne nawadnianie .- optymalne uwilgotnienie. - brak wahań. - mniej chorób grzybowych i bakteryjnych. - sterowanie nawadnianiem.

- oszczędność wody do 90%. Wady: - zatykanie kapilar - trzeba sprawdzać. - ograniczenie rozwoju systemu korzeniowego (woda w gruncie). CO_2------ 0,03% CO₂ w atmosferze  300 ppm. Szklarnie, tunele - szybki spadek - do 0,01%. ! trzeba wzbogacać atmosferę w CO₂ do 0,1-0,15%  bo optymalne warunki świetlne, pokarmowe, wodne, CO₂ to wzrost plonu o 20-30% (pomidor, ogórek). Wartości CO_­2:

Optimum  0,1-0,15 %, Toksyczny  0,03%. Źródła CO₂:

- nawozy organiczne. - słoma (na wałach grzewczych) - podłoże inertne - źródło stałego CO_2. - sprzężony w butlach, w wyniku spalania płynnego propan-butanu bez siarki. Dokarmianie CO₂: - nie w okresie wentylacji. - od wschodu do zachodu słońca z przerwą gdy wietrzymy. - uprawa polowa, intensywne nawożenie organiczne, zwiększona aktywność biologiczna gleby, okrycia folią, ściółkowanie. WIATR-- Ma wpływ na przebieg temperatury, opadów, wilgotności względnej. Działanie wiatru powoduje: - obsychanie gleby.

- zwiększenie intensywności transpiracji - pobór składników pokarmowych z gleby. - zapylanie roślin obcopylnych.

-wysychanie roślin w łanie-mniej patogenów-chorób grzybowych i bakteryjnych. Zbyt silny wiatr  >5km/h.

- transpiracja - zamykanie szparek;P. - mniejsza fotosynteza

- wywracanie pędów (ogórek). - wywracanie roślin głównie płytko korzeniących się (kapusta pekińska). - utrudniony zbiór mechaniczny. - jesień - zima - przesuszenie roślin. - straty ciepła pod osłonami. - przesuszanie gleb torfowych. Wrażliwe na wiatr: Fasola, Ogórek, Dynia, Kapusta pekińska, szparagi. Mniej wrażliwe na wiatr: Korzeniowe, Kapustne, Rabarbar, Cebula, Por, bób.

GLEBA Dobre gleby - żyzne, próchniczne, przewiewne, o dużej pojemności wodnej i sorpcyjnej, dobrze nagrzewające się, o dużej aktywności biologicznej, nawożone nawozami organicznymi - pod warzywa (najlepsze I, II, IIIa klasa bonitacyjna): --Wysokie wymagania-warzywa płytko korzeniące się ( ogórek, sałata, cebula, seler). --Mniejsze wymagania - kapustne, rabarbar, chrzan, szpinak, strączkowe. --Małe wymagania-marchew, pietruszka, burak ćwikłowy (lepiej na glebach lżejszych-lepsze korzenie spichrzowe), szparagi  III, IV klasa bonitacyjna. Na wybór gleb wpływa:

- technologia uprawy. - zbiór wczesny: gleby lżejsze, grzewające się - wejście w pole. - zbiór późny: gleby żyzne, zasobne w wodę i składniki pokarmowe. - warzywa ciepłolubne - nie na gleby gdzie są zastoiska mrozowe (spływające zimą), nie na północnych zboczach i nie na glebach torfowych! (bo zimne). Kryteria oceny gleb-klasy bonitacyjne (cechy, jakość - warunki): - budowa profilu glebowego. - stosunki wilgotnościowe. - wysokość nad poziomem morza

I, IInajlepsze gleby, wszystkie warzywa. IIIadobra gleba, fiz-chem warunki gorsze, bo SA niektóre okresy zbyt suche lub zbyt mokre. IIIbdostosowana pod warzywa IVa, IVb, V,VI

Gleby cebulowo kalafiorowe:- do większości warzyw.

- największe wymagania. - pszenny - bardzo dobry

Gleby kapustne: - gleby pszenne dobre. - zbożowo- pastewne mocne. - żytni - bardzo dobry.

Gleby buraczane: - pod warzywa wczesne (kapusta, bób, sałata). - gleby lżejsze. Gleby marchwiowe: - IVa, IVb, Iii. Gleby organiczne: TORFOWE - klasa gleb bagiennych 4% powierzchni kraju, 95% żyzne torfowe niskie uprawa polowa warzyw - powstają z roślinności bagiennej w warunkach anaerobowych przy dużym uwilgotnieniu 70-95% to substancja organiczna; - gleby torfowe występują w województwach północnych, w Polsce środkowej, w dolinach rzecznych (Biebrza,Narew,Noteć,Odra). Torfy wysokie-występują w zagłębieniach terenu, słabo rozłożone, ubogie, kwaśne; mają dobre właściwości fiz-chem, po odkwaszeniu pod uprawę pod osłonami do produkcji rozsad; podłoże sterylne, duża pojemność wodna i sorpcyjna. Torfy niskie-do polowej uprawy; słabo kwaśne, obojętne, zasadowe (zróżnicowane), duży stopień rozkładu, jako użytki zielone, warzywa sadzimy tam, gdzie miąższość > 1m (inaczej erozja), uregulowane stosunki wodne, odprowadzanie wody, poziom wody gruntowej 70-90cm. Torf do upraw rolniczych i ogrodniczych, utrata wody - mineralizacjaosiadanie torfu 1cm/rok; ograniczyć możemy wysoki poziom wody gruntowej poprzez: - odwadnianie poprzez rowy otwarte, dreny (nawadnianie po spiętrzeniu wody - fazy - nawadnianie podsiąkowe). - deszczownie - patrz: nawadnianie. - osłony przeciwwietrzne - ograniczanie erozji gleby. Uprawa gleb torfowych (nie za sucho i nie za dużo powietrza):-orka.-talerzowanie  ograniczają ilość uprawek

- wałowanie. - bronowanie, kultywatorowanienie rozpylają.

Odczyn:4,5-5,0 kwaśny-trzeba odkwasić poprzez wapnowanie formami węglanowymi CaCO₃ ; 1t CaCO₃ podnosimy odczyn o 0,1 pH. Zasadowelekko kwaśne, zasady nawożenia S  1t S obniżamy pH o 0,6. Nawożenie mineralne gleb torfowych:

- gdy dużo N (2,5-4% w s.m.) i mało P i K i mikroelementów  nawożenie startowe 25-50 kg/ha i mało w kolejnych latach lub tylko P i K tj. gleby mineralne, gdzie jest niedobór. - gdy niedobór mikroelementów: Cu- 50-100 kg/ha CuSO₄, zapobiega chorobie nowin (cebula - cienka słaba). Wrażliwe na niedobór Cu: sałata, szparagi, burak ćwikłowy. B - Borax 20-30 kg/ha, Superfosfat borowy. Wrażliwe na niedobory: kalafior (rozsypywanie się róż), seler (plamy na wierzchołku). Nadmiar jest toksyczny i niekorzystny.Mo- niedobór na glebach kwaśnych (pH <6), Molibdenian amonu 2-3 kg/ha, dokarmianie dolistne-oprysk tym składnikiem 0,1%. Powoduje zanik blaszek liściowych u kalafiora, slaby wzrost.Mn- dolistne 4kg/ha, doglebowe 20-80 kg/ha; Wrażliwe na niedobór: groch (zasychanie pędów głównych), kalafior (plamki), szpinak, sałata, motylkowe. Gleby torfowe niskie kapustne (późne), korzeniowe, cebulowe, liściowe; nie dla roślin ciepłolubnych (dynia, fasola), wczesnych, wieloletnich, zimujących w polu (szpinak ozimy, por, pietruszka), bo następuje rozsadzanie gleby przez bryłki lodu. Nawadnianie warzyw: 1. Kroplowe (efektywne 80-90%)-roślina tworzy bryłkę - zalewanie, zraszanie (deszczownia szpulowa)woda wszędzie - kroplowe - emitery: kapilara, węże perforowane (pocące się) - woda tam, gdzie korzenie. 2. Bruzdowe - bruzdy przez maszynę, efektywność 50-60%. 3. Zalewanie - degradacja gleby, okresowe. Zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi:

W glebie występują zawsze w małych ilościach.

Tabelka: Jednostka: mg/kg s.m.= lekkie. Pb=50; Cd=3; Cr=100; Cu=50; Ni=30; Hg=1; Zn=200.

Gleby skażone - przemysł, trakty komunikacyjne (2% gleb skażonych), 700-800 tys. ha - zaprzestać uprawę warzyw, bo pobierają dużo metali ciężkich. 30-50 tys. ha wcale nie uprawiać. Zapobieganie nagromadzeni metali ciężkich:

- wzbogacając glebę w materię organiczną ograniczamy pobieranie metali ciężkich; odkwaszanie gleby - wapnowanie dobór odpowiednich gatunków warzyw. - fitoremediacja - np. gorczyca - roślina pobiera dużo metali ciężkich z gleby; usuwanie. Lokalizacja upraw(warunki ekonomiczne, przyrodnicze). - warunki ekonomiczne-uprawa towarowa, podaż, ilość rąk do pracy - pracochłonność decyduje o efekcie końcowym (pomidor,ogórek-zbiór kilka razy),dobre połączenie komunikacyjne (transport surowca), odległość, chłonność rynku zbytu (podmiejskie - wrażliwe na transport: sałata, wczesne, słabe przechowywanie, dalej - cebulowe, kapustne), ceny za warzywa porównywalne z cenami produkcji ( pod osłony - opał); ryzykonieurodzaj, warunki ekonomiczne - niskie ceny, nieopłacalność zbioru. - warunki klimatyczno - glebowe - rejonizacja produkcji warzywniczej, lokalizacja uprawy danego gatunku w odpowiednich warunkach przyrodniczo-klimatycznych; uprawa towarowa - korzyści: max plon z ha, lepsza jakość, mniejszy koszt jednostki produkcyjnej, mniejsze ryzyko nieudania się uprawy. Rejonizacja nie dotyczy warzyw korzeniowych, bo wszędzie mogą być, natomiast ma duże znaczenie dla roślin ciepłolubnych (ogórek, dynia, ziemniak, cebula, groch, kapusta). Pomidor - wymagania termiczne - okres bezmroźny > 4 miesiące. - izot. lipca 18^oC. - wpływ na zawartość suchej masy i ekstrakt, barwa owocu, likopen nie powstaje w temp < 12^oC i > 30^oC. - mniejsze wymagania glebowe - słabsze, ale ni zimne i podmokłe. Papryka : - izot. lipca > 18,5^oC. - okres bezmroźny 20 maja - 30 września (130 dni). - mniejsze wymagania glebowe. Pomidor i papryka  Wrocław, opolskie, leszczyńskie, lubelskie, Kraków, Rzeszów, Dolny Śląsk.

Ogórek - < 12^oC susza fizjologiczna, zamieranie roślin. - izot. lipca > 17,5^oC. - ostatnie przymrozki wiosenne do 20 maja

- ilość opadów w lipcu > 70 mm. - dobre gleby I-III klasy na powierzchni > 30%.- nie na północy i na terenach podgórskich. Cebula: - małe wymagania termiczne. - okres wchodów > 6^oC - ciepła wiosna - dobre wschody. - izotermy czerwca > 7^oC, sierpnia 16,5^oC (wysychanie cebuli i szczypioru). - max opady do 70 mm w sierpniu (dobre przechowalnictwo), 50 mm we wrześniu. - płytko korzeniąca się.- gleby I-III klasy na powierzchni > 30%. - nie na północy i ternach podgórskich.

Fasola - ciepłolubna, optimum rozwoju 20^oC. - krótki okres wegetacji. - długi okres bezmroźny - 160 dni. - izot. czerwca > 16,5^oC, lipca 18^oC. Groch na zielono:- klimat umiarkowany, chłodny. - kiełkuje przy 3^oC. - wysiew III/IV. - rozwija się 13-18^oC (zbyt niska temp. w okresie dojrzewania i zbiorów - przemiana cukrów i zły smak). - izot. kwietnia > 15,5^oC, czerwca < 15,5^oC, lipca < 17,5^oC. - wysokie opady: maj, czerwiec > 50mm, lipiec > 70mm (niedobór opadów - zbyt wczesne dojrzewanie nasion w strąku). - woj. północne, podsudeckie,Podkarpacie.Kapusta:- umiarkowane wymagania termiczne. - opady w lipcu > 70mm, w sierpniu > 50mm

- gleby klasy I-III, > 30% powierzchni. - odpowiednie rojony południowe, północne o wysokich opadach (nie dotyczy upraw na zbiór wczesny). Szparag (na wczesny zbiór). - wczesna ciepła wiosna. - długi okres wegetacji. - izot. maja > 12,5^oC

- nie na tereny podgórskie i nadmorskie. Nawożenie warzyw:

Cel - zaspokojenie potrzeb pokarmowych ilości składników w glebie, odpowiedni wiek i jakość plonu; 40-50% wpływ nawożenia na plonowanie; 12-15% ochrona; 10-15% siew;

15-20% zmianowanie. - optymalne nawożenie decyduje w połowie o wysokości plonu. - warzywa pobierają duże ilości składników; ilość składników mineralnych pobranych z 10t plonu to 10 kg N, 10 kg P₂O₅, 45 kg K₂O, 3 kg MgO

- płodozmian intensywny (przedplon, poplon, kapustne) pobrane  200-250 N, 30-40 P, 250-270 K, 170-210 Ca, 20-25 Mg; w normalnym płodozmianie ok. 2 razy mniej. - składniki pokarmowe wywożone z plonem  zubożenie gleby.

- uzupełnienie składników wypłukanych  N, K; denitryfikacja N. - w miarę wzrostu nawożenia plon wzrasta. - minimalne odżywienie. - zakres niedoboru - nie dla warzyw. - odżywianie luksusowe (wartość standardowa składnika > dolnej wartości krytycznej i < górnej) - plon stały, poprawa jakości plonu, dalsze - plon spada, zawartość składnika rośnie toksycznie. Zawartość standardowa zależy od: - gatunku rośliny, - odmiany, - wieku, - jakości gleby, - warunków wzrostu (uprawa z nawadnianiem > zawartość standardowa)

- od fazy rozwojowej. Nawożenie organiczne: - zwiększenie próchnicy w glebie, - poprawa właściwości fiz-chem (zwłaszcza na glebach lekkich  większa pojemność wodna i sorpcyjna; gleby ciężkie  przewietrzone, rozluźnione)

- aktywność biologiczną, - wzrost pH, - źródło składników pokarmowych.Najbardziej nawożenia organicznego potrzebują rośliny płytko korzeniące się: cebula, czosnek, ogórek, pomidor (odmiany karłowe płytko korzeniące się).W uprawie w 1 roku po oborniku:- seler,- ogórek,- chrzan,- melon,,- dynia,- kalafior,- sałata,- szpinak,- rabarbar,- szparag,- cebula,- por,- czosnek. W uprawie w 2 roku po oborniku (słabiej reagują)

- korzeniowe  marchew, pietruszka, burak ćwikłowy.

- cebulowe (te z deszczowaniem)  skorzonera. W uprawie n 3 roku po oborniku:- groch na zielono, - pomidor wysoki, - ziemniak wczesny. Nawożenie organiczne raz na 2-3 lata, 20-40 t/ha. Obornik: Skład:75% H₂O, 20% substancja organiczna

Związki mineralne: 0,5% N  wykorzystywany w 40%; 0,25% P₂O₅  P wykorzystywany w 30%; 0,6% K₂O  K wykorzystywany w 70%; 0,15% MgO. W 1 roku uprawy wykorzystujemy 50% obornika, w 2 - 25-30%, w 3 - 10% a w 4 - 5%. Dawka N w nawożeniu organicznym nie może przekroczyć 170 kg/ha rocznie. Gnojwica- Odchody płynne + stałe + woda, dawka 20-30 m³/ha; 0,45% N  może mieć zły wpływ na środowisko; 0,2% P₂O₅ ;0,6% K₂O  nie jest cennym nawozem w uprawie warzyw.Kompost- Resztki roślin, liście, darń, torf, trociny, itp.części szybko rozkładające się, wolno rozkładające sięgłąb kapusty(2lata); stos kompostowy powinien mieć szerokość 2m. rowek (przemywanie). odpadki organiczne; ziemia z odpadkami organicznymi;torf;
Co 6-8 tygodni przerabiamy pryzmę - 4 razy na rokłatwo rozkładające się - po 1 roku wykorzystujemy. - 1-2 razy na roktrudno rozkładające się - po 2 roku wykorzystujemy 0,3% N, 0,2% P₂O₅ ; 50-60 t/ha _; 0,4% K₂O- ­szybciej działa niż obornik 3,7% CaO. Kompost ze śmieci miejskich: Segregacja (usunąć szkło, żużel, itd.), dalsze części do kompostowania (kompost po 2-3 miesiącach); nie nadaje się do warzyw, bo ma dużo Cl i Na, zawiera metale ciężkie (Pb, Cd), nadaje się na tereny zieleni. Torf niski Z rowów melioracyjnych, bogaty w N, 30-40 t/ha (100t), przez 5-6 lat poprawia właściwości fizyczne gleby.

Węgiel brunatny (frakcje ziemiste) 30-40 t/ha, działa 10-12 lat poprawiając właściwości fizyczne gleby, wzbogaca w Mg i Ca.

Kora drzew iglastych Sorbuje N i dlatego trzeba uzupełniać jego niedobór Nawozy zielone:-źródłosubstancji organicznych

- bardzo ważne: -międzyplony letnie - najlepszy efekt, wysiew lipiec-sierpień, zaoranie jesienią. - wyka + groch + bobik + owies. - łubin + peluszka. - wyka + facelia. - bobik + peluszka + wyka. - facelia. - gorczyca (ale zagrożenie kiłą kapusty, bo należy do kapustnych). międzyplony ozime - wysiew w połowie września, przyoranie w maju, mniej przydatne, tworzą warstwę utrudniającą podsiąk do góry, bo wysysały wodę; w maju trzeba nawadniać; dla roślin późnego siewu/sadzenia gdy są deszczownie, - żyta + gryka ozima. Wapnowanie

- Ca to składnik pokarmowy roślin- poprawia strukturę, właściwości fiz-chem, dostarcza składników pokarmowych

- pH gleby 5,5-6,0przyswajalny składnik (im kwaśniej tym większy pobór mikroelementów, ale mniejszy P, Mg, Ca, Mo)

- choroby fizjologiczne, * brunatnienie główek, * zamieranie brzegów liści sałaty, * sucha zgnilizna wierzchołków owoców pomidora, * zgorzel liści sercowych selera, - wapnowanie

* gleby lekkie wapnujemy do pH 6,0, * gleby ciężkie do 6,5-70, * gleby lekkie 1 t/ha CaCO₃ (wolniej działa) , * , gleby średnie 1,5 t/ha, * gleby ciężkie 2 t/ha CaO (wapno palone)

- wapno latem, jesienią, wiosną max 6 tyg. przed siewem/sadzeniem2 t/ha CaO na gleby ciężkienie razem z obornikiem. Warzywa wrażliwe na świeże wapnowanie:- groch, fasola, - marchew, pietruszka, seler, - pomidor, - ogórek, dynia. Nawożenie mineralne - analiza podłoża i części wskaźnikowychstacje chemiczno-rolnicze- zalecenia, aby było racjonalne wykorzystanie składnika i nie było spadku plonu, - dawki przedwegetacyjne (przed siewem); w szklarniach (nawożenie pogłówne). - zawartość aktualna składnika w glebie np. 100mg K/dm^3. - zawartość standardowa składnika w glebie np. 200mg K/dm³ (niedosyt 100 mg K/l)

- aby zwiększyć zawartość składnika w glebie o 10 mg trzeba zastosować 20 kg nawozu/ha  10 K x 20 = 200 kgK/ha

- analiza części wskaźnikowej rośliny (np. blaszka liściowa, ogonek liściowy)czy nawożenie przedwegetacyjne było właściwe i czy potrzebne nawożenie pogłówne. Azot- najbardziej plonotwórczy składnik pokarmowy, - niedobór - żółtozielone liście, drewnienie tkanek. - nadmiar  ogórek - puste komory w środku, silniejsze porażenie zarazą ziemniaka, gorsze przechowywanie cebul - mączysta, gnije, wyrasta szybko w szczypior. - dużo N - dużo NO₃^-- dawka N w plonie powinna uwzględniać jego jakość. - plon wzrasta gdy jest do 240 kg N/ha, później wzrasta ilość składników niepożądanych: -40-50kg N/ha przed wegetacjągroch, fasola, rzodkiewka. -- 80-150 kg N/hacebula, czosnek, pomidor, ogórek, sałata, szpinak, kukurydza cukrowa. --150-200 kg N/ha por, seler (w 2 dawkach), szparag, chrzan. --200-300 kg N/ha  rabarbar, kalafior. Przedsiewnie - wszystkie formy. Pogłównie - saletra. Wrażliwość na zasolenie: Mało wrażliwe:

- kapusta, burak, jarmuż. Średnio wrażliwe: - ogórek, kukurydza, szpinak, papryka, cebula, sałata. Bardzo wrażliwe:

- seler, bób, ziemniak. - jednorazowa dawka N pod bronę/kultywator - 100kg N/ha - wrażliwe; 200kg N/ha - mało wrażliwe na zasolenie. - gdy nawadnianie - dawka N o 30% wyższa, bo wypłukiwanie. Fosfor, potas - zasobne gleby - wymagane dawki: - Duże wymagania P i K, - uprawa warzyw w przedplonie i poplonie- ogórek- marchew- seler- rabarbar- chrzan. Średnie wymagania (lub wysokie) P i K- pozostałe gatunki. Małe wymagania na P i K, - rzodkiewka, - rzodkiew

Standardowa zawartość dostępnego P w glebie: Tabela : 60mg P/dm³ ===Ogórek. Cebula. Por. Seler. Pomidor. 50mg P/dm^{3 ==}Burak ćwikłowy, Sałata, Szpinak, Ziemniak, Kapustne.

Standardowa zawartość K w glebie: Gleby cięższe: > 20% cz. Spław, 100, 125, 150, 175. Gleby lżejsze: < 20% cz. Spław, 125,150,175,200. - superfosfat potrójny. - potasowe: KCl i K₂SO₄

Chlorkolubne		Siarczkolubne
KCl	KCl/K2SO4	K2SO4
Seler	Wszystkie ↔	Fasola
Szpinak			Ogórek
Szparag			Pomidor
Burak ćwikłowy			Papryka
			Cebula
			Ziemniak

Magnez - składnik enzymów,- oborniknie trzeba dodatkowo Mg,-niedobór widoczny na dole liści-wapno magnezowe, tlenkowe. Zasobność gleb w Mg: Tabela -Gleby( mg Md/dm^{3 ===} lekkie > 60, średnie > 80, ciężkie> 120. Bor Niedobór: - kalafior - szkliste plamy na różach, - zamieranie selera Borax 20-30 kg/ha, superfosfat borowy. Molibden - na gleby kwaśne i torfowe. Niedobór: - biczykowatość liści kalafiora - tylko nerw główny liścia - nie zawiązuje róż - 2-4 kg/ha. Mangan

- groch, fasola, pomidor - wrażliwe - brązowa siateczka

- MnSO₄ - 20-40 (80) kg/ha, Miedź - niedobór na glebach tofrowych - choroba nowin - cebula - łuska zewnętrzna bardzo cienka, pęka, słabo wybarwiona. - CuSO₄ - 50 kg/ha

11

---