Tytuł: KOSMETOLOGIA: Herbata - działanie kosmetyczne
Autor: mgr inż. Katarzyna Pytkowska

W chwili obecnej jednym z wybijających się trendów w kosmetologii jest szerokie wykorzystywanie substancji czynnych o wielokierunkowym działaniu. Do surowców kosmetycznych o szerokim spektrum działania można z całą pewnością zaliczyć wyciągi oraz inne przetwory roślinne - kosmetologia sięga tu zarówno po rośliny wykorzystywane od wieków w medycynie etnicznej i tradycyjnych metodach pielęgnacji cery jak i poszukuje nowych surowców.

Słowo „herbata” stało się w dzisiejszych czasach nieomal synonimem gorącego naparu z liści, kwiatów, czy nawet owoców. Najczęściej, oprócz prawdziwej herbaty, otrzymywanej z liści krzewu Camellia sinensis, określenie to jest stosowane do yerba mate (naparu z Ilex paraguariensis) oraz rooibos'u (naparu z Aspalathus linearis).

Herbata należy do roślin, które człowiek wykorzystywał do różnych celów, także kosmetycznych, od stuleci. Liście krzewu Camelia sinensis są bogatym źródłem substancji o działaniu przeciwrodnikowym, stąd jednym z ważniejszych kierunków zastosowania zielonej herbaty w kosmetologii są preparaty typu anti-age oraz wszelkiego rodzaju inne wyroby chroniące przed stresem rodnikowym. Katechiny, galusany katechin i inne związki z zielonej herbaty wykazują aktywność przeciwrodnikową w stosunku do tzw. aktywnych form tlenu (ROS), pierwotnych oraz wtórnych wolnych rodników.

Zielona herbata
Zielona herbata jest, obok herbaty czarnej i czerwonej, jednym z trzech podstawowych, spożywczych gatunków „właściwej” herbaty otrzymywanej z liści krzewu herbacianego (hodowanego w dwóch odmianach: chińskiej - Camellia sinensis var. sinensis i assamskiej - Camellia sinensis var. assamica). Od niepamiętnych czasów napar z zielonej herbaty był wykorzystywany do celów spożywczych a także w medycynie i kosmetyce.
W chwili obecnej w kosmetyce obok naparu wykorzystuje się jako surowiec także ekstrakty glikolowe i alkoholowe z zielonej herbaty. Liście krzewu herbacianego są bogate w związki biologicznie czynne - przede wszystkim polifenole, których zawartość może nawet przekraczać 10% suchej masy liści, oraz kofeinę (przeciętnie ok. 4% s.m.) i witaminę C oraz aminokwasy (w tym charakterystyczną dla herbaty teaninę). Skład chemiczny liści zależy od odmiany krzewu z którego są zbierane (można stwierdzić różnice w profilu polifenoli pomiędzy odmianą chińską a assamską) oraz od przemian chemicznych zachodzących w liściach po zbiorze. Bezpośrednio po zerwaniu z krzewu w liściach herbacianych rozpoczyna się proces fermentacji, jest to fermentacja niebakteryjna, zachodząca pod wpływem enzymów zawartych w liściach - przede wszystkim oksydazy polifenolowej. Aktywacja oksydazy następuje na skutek zniszczeń mechanicznych liści. Zaawansowanie procesu fermentacji decyduje o ostatecznym składzie chemicznym herbat i tym samych o ich aktywności biologicznej i działaniu kosmetycznym oraz walorach spożywczych takich jak smak i aromat. Spożywczy podział herbat jest oparty na zaawansowaniu procesu fermentacji.

Trzy podstawowe rodzaje herbat, według klasyfikacji spożywczej, to herbata zielona, czerwona i czarna. Herbata zielona jest herbatą o najniższym stopniu fermentacji, herbaty czarne są herbatami fermentowanymi, natomiast czerwone - nazywane też ulungami - są herbatami „półfermentowanymi”, w których proces fermentacji jest bardziej zaawansowany niż w herbatach zielonych, jednak nie aż tak jak w herbatach czarnych. Niekiedy do powyższej klasyfikacji dołącza się herbaty białe, niefermentowane - pozyskiwane z nierozwiniętych pąków liściowych.

Produkcja białej i zielonej herbaty opiera się na metodach pozwalających na uniknięcie fermentacji. W przypadku herbaty białej jest to ręczny zbiór nierozwiniętych pąków - zawierających niski poziom oksydaz i opcjonalnie obróbka termiczna, dezaktywująca enzymy. W przypadku herbat zielonych, oprócz ostrożnego zbioru, do uzyskania zahamowania fermentacji, konieczna jest dezaktywacja enzymów. Podstawową metodą jest tu dezaktywacja termiczna - w Japonii stosuje się do tego celu parę wodną, natomiast metoda chińska opiera się na prażeniu nad węglem drzewnym. Po etapie dezaktywacji enzymów herbata jest poddawana dalszej obróbce mechanicznej (zwijanie, łamanie) oraz końcowej obróbce, nadającej charakterystyczny dla danego gatunku smak i aromat (suszenie, prażenie, wędzenie).

Ze względu na dezaktywację enzymów, chemiczny skład herbat zielonych różni się znacznie od składu herbat czarnych. Herbaty zielone zawierają więcej związków podatnych na utlenianie i polimeryzację - witamin (zwłaszcza witaminy C), chlorofilu, kwasów organicznych, prostych polifenoli. Herbata czarna zawiera więcej produktów utleniania polifenoli - teaflawin i tearubigin. (tabele 1-3) (rys. 1)

Działanie kosmetyczne
Działanie kosmetyczne zielonej herbaty jest związane przede wszystkim z obecnością związków polifenolowych oraz kofeiny. Z pewnością najszerszym zakresem aktywności odpowiedzialnym za efekty kosmetyczne jest aktywność przeciwrodnikowa będąca podstawą dla działania typu anti-age, łagodzenia podrażnień oraz ochrony ścianek naczyń krwionośnych.

Zielona herbata jest bardzo bogatym źródłem substancji przeciwrodnikowych, należących do różnych klas związków polifenolowych - katechin, flawonoli i flawonów oraz ich glikozydów a także fenolokwasów. Charakterystyczne dla zielonej herbaty jest występowanie estrów fenolokwasów (głównie kwasu galusowego) z katechinami. Działanie przeciwrodnikowe galusanów jest silniejsze od działania przeciwrodnikowego zarówno katechin jak i wolnych fenolokwasów, obserwuje się tu silny efekt synergistyczny. Poszczególne odmiany krzewów herbacianych zawierają różne ilości substancji przeciwrodnikowych, jednak we wszystkich przypadkach można stwierdzić przewagę galusanów nad innymi związkami.

Dzięki tak obszernemu zestawowi związków czynnych wyciągi z zielonej herbaty wykazują szeroki zakres aktywności przeciwrodnikowej, zarówno przeciwko reaktywnym formom tlenu (ROS) jak i różnego rodzaju pierwotnym i wtórnym wolnym rodnikom. Poza bezpośrednim działaniem przeciwrodnikowym polifenole zielonej herbaty wpływają na funkcjonowanie szeregu enzymów skórnych w tym także enzymów odpowiedzialnych za niszczenie ścianek naczyń krwionośnych. Jednym z mechanizmów jest tu chelatowanie jonów żelazowych i miedziowych przez polifenole i tym samym dezaktywacja, odpowiednich, metalozależnych enzymów. Drugi mechanizm jest mechanizmem nieselektywnym związanym z oddziaływaniami polifenol-białko enzymu. Działanie przeciwrodnikowe jest też, pośrednio, czynnikiem wpływającym na inicjację stanów zapalnych (uwalnianie kwasu arachidonowego z fosfolipidów błon komórkowych na skutek działania wolnych rodników). Oprócz pośredniego działania przeciwzapalnego polifenole mogą też wykazywać działanie bezpośrednie na drodze inhibicji 5-lipoksygenazy oraz hamowania syntezy tlenków azotu w skórze. Hamowanie aktywności enzymów, aktywność przeciwrodnikowa oraz wpływ na procesy zapalne jest przyczyną dla której polifenole zielonej herbaty mają korzystny wpływ na mikrokrążenie skórne.

Mechanizm działania jest tu bardzo złożony - jest to zarówno poprawa elastyczności ścianek naczyń (inhibicja metaloproteinaz, wpływ na receptory), działanie antyagregacyjne zmniejszające ryzyko powstawania mikrozakrzepów (hamowanie syntezy tromboksanów) jak i zmniejszenie mechanicznego „zmęczenia” ścianek naczyń związanego z przebiegiem stanów zapalnych i naprzemiennym kurczeniem i rozszerzaniem się naczyń (inhibicja lipoksygenazy, ochrona prostacykliny przed wolnymi rodnikami).

Dodatkowym działaniem kosmetycznym związków polifenolowych jest powierzchniowe działanie ściągające pozwalające na przejściową poprawę napięcia skóry. Działanie to jest wynikiem oddziaływania wielkocząsteczkowych polifenoli z białkami powierzchni skóry  (tworzenie silnych wiązań wodorowych). Grupę substancji odpowiedzialnych za ten efekt często zwyczajowo określa się jako „taniny”. Spośród związków zawartych w zielonej herbacie do tanin zalicza się pochodne kwasu galusowego (tzw. taniny hydrolizujące) oraz oligomeryczne proantocjanidyny, teaflawiny oraz inne produkty utleniania polifenoli (tzw. taniny skondensowane).

Ze względu na ograniczanie fermentacji w zielonej herbacie i związaną z tym niższą zawartość tanin skondensowanych jej działanie ściągające jest z reguły słabsze od działania ściągającego herbaty czarnej, jednak efekt końcowy może zależeć od gatunku herbaty oraz sposobu przygotowania preparatu (dotyczy to zwłaszcza naparów z zielonej herbaty, dla których przedłużanie czasu pomiędzy sporządzeniem naparu a aplikacją wpływa na zwiększenie zawartości tanin skondensowanych).

Rooibos
Oprócz liści herbacianych, jako źródło kosmetycznych substancji czynnych są wykorzystywane także inne, pokrewne surowce np. liście południowoafrykańskiego krzewu Aspalathus linearis (rooibos). Podobnie jak zielona herbata, rooibos zawiera bogaty zestaw związków polifenolowych o szerokim działaniu przeciwrodnikowym, także w stosunku do ROS. Profil polifenoli w rooibosie jest inny niż w zielone herbacie - rooibos zawiera znacznie mniej katechin i galusanów, w składzie przeważają flawonole (kwercetyna) i flakony (orientina, izoorientina, luteolina) oraz glikozydy flawonoidowe i flawonowe (dihydrochalkon, aspalatyna, rutyna, izokwercetyna). Zastosowania kosmetyczne wyciągów z Aspalathus linearis obejmują wszystkie kierunki działania związane z aktywnością przeciwrodnikową - przede wszystkim działanie przeciwstarzeniowe i przeciwpodrażnieniowe.

Podsumowując, surowce pozyskiwane z zielonej herbaty i krzewu rooibos oprócz działania ochronnego, wykorzystywanego w preparatach anti-age, wykazują szereg innych działań możliwych do wykorzystania w kosmetykach - wpływają m.in. na przepuszczalność naczyń krwionośnych, co pozwala na uzyskanie działania przeciwobrzękowego, zwłaszcza w obszarze skóry w okolicach oczu; zmniejszają ryzyko podrażnień, mogą poprawiać wygląd cery z problemami naczyniowymi.


 

O autorze:

Mgr inż. Katarzyna Pytkowska
Wyższa Szkoła Zawodowa Kosmetyki i Pielęgnacji Zdrowia

 

Referat wygłoszony na sympozjum firmy Bielenda
Ustroń, czerwiec 2002

Przedruk z Wiadomości Polskiego Towarzystwa Kosmetologów nr 3/4 rok 2002

www.polscc.org

---