ALKOHOLIZM

Zespół uzależnienia od alkoholu (alkoholizm) - wadliwy wzorzec zachowania, powodujący ewidentne szkody fizyczne, psychiczne i społeczne, którego objawami osiowymi są: utrata kontroli nad piciem oraz włączenie alkoholu w strukturę potrzeb jednostki.

Def. WHO - stan psychiczny, a zazwyczaj również fizyczny, spowodowany piciem alkoholu i charakteryzujący się określonymi zachowaniami bądź innymi reakcjami, w których okresowo lub zawsze pojawia się przymus picia alkoholu po to, aby doświadczyć jego działania na psychikę, a niekiedy również, by uniknąć dyskomfortu związanego z odstawieniem alkoholu: tolerancja alkoholu nie jest konieczną cechą zespołu uzależnienia.

Kryterium diagnozowania

W klasyfikacji DSM-IV z uzależnieniem mamy doczynienia wówczas, gdy w ciągu 12 miesięcy pojawią się trzy z podanych objawów:

1. Tolerancja mierzona dwojako

a) potrzeba znaczącego zwiększania ilości substancji, aby doprowadzić do pożądanego efektu lub objawów zatrucia

b) stałe przyjmowanie tej samej ilości substancji, po pewnym czasie powoduje zmniejszenie efektu jej działania

2. Zespół abstynencyjny (odstawienia) ujawniający się jako:

a) złe samopoczucie powstałe w następstwie odstawienia substancji (np. bóle głowy, nudności, potliwość, przyspieszona akcja serca, drżenie rąk, nadwrażliwość sensoryczna)

b) przyjmowanie substancji w celu zapobieżenia objawom abstynencyjnym lub złagodzenia ich (tzw. klin lub leki psychotropowe)

3. Przyjmowanie substancji w większych ilościach, częściej i dłużej niż jednostka początkowo zamierzała

4. Nieskuteczne wysiłki przerywania picia, kontrolowania picia lub uwolnienia się od nałogu, mimo silnego pragnienia zapanowania nad nim

5. Przeznaczanie większości czasu na zdobywanie substancji, przyjmowanie jej lub uwolnienie się od skutków jej działania

6. Ograniczenie lub zarzucenie aktywności zawodowej, społecznej oraz rozrywkowej, którym zwykle jednostka poświęcała czas i uwagę

7. Kontynuowanie używania substancji, mimo świadomości stałych lub nawracających problemów fizycznych i psychicznych będących skutkiem picia

Kryterium uzależnienia według ICD-10, gdzie podstawą uzależnienia jest wystąpienie w ciągu jednego roku trzech z podanych objawów:

1. Głód alkoholu, kompulsywne picie

2. Trudności kontrolowania zachowań związanych z piciem, a w szczególności:

- rozpoczęcia picia

- długości trwania picia

- ilości wypijanego alkoholu

3. Zespół abstynencyjny po przerwaniu picia lub zmniejszeniu dawki alkoholu przejawiający się w dwojaki sposób:

a) klasyczne objawy odstawienia lub

b) picie alkoholu lub substancji o podobnym działaniu w celu złagodzenia objawów odstawienia

4. Tolerancja na alkohol wyrażająca się w potrzebie zwiększania dawek (aż do zagrożenia życia) do wywołania tego samego efektu, do którego wystarczyły poprzednio mniejsze dawki

5. Zaniedbywanie z powodu picia alternatywnych przyjemności i zainteresowań, poświęcanie coraz więcej czasu na zdobycie alkoholu lub powrót do równowagi po piciu

6. Picie alkoholu mimo wiedzy o jego szkodliwości dla zdrowia fizycznego i psychicznego

Typologie alkoholizmu

Typologia Jelinka

1. Alfa - życie na rauszu, jednostka kontroluje ilość wypijanego alkoholu i raczej nie dopuszcza do stanu upojenia, a tym bardziej ciężkich zatruć. Alkohol służy rozluźnieniu, odreagowaniu stresów czy złagodzeniu bólu fizycznego. Przyjmowany jest jako specyficzny środek znieczulający. Picie ma podłoże psychologiczne, ucieczkowe i jego szkodliwość najsilniej ujawnia się w zaburzeniu stosunków międzyludzkich, w konfliktach. Psycholodzy ten typ zachowania nazywają piciem problemowym.

2. Beta - jest całkowitym przeciwieństwem alkoholizmu typu alfa. Alkohol spożywany jest nieregularnie, ale za to w dużych ilościach i to często przy jednoczesnym niedożywieniu. Dlatego bardzo szybko pojawiają się problemy zdrowotne, zapalenie błony śluzowej żołądka, przełyku, marskość wątroby, stany zapalne nerek i pęcherza, uszkodzenie trzustki, problemy z układem nerwowym itp. Potrzeba picia ma również podłoże psychologiczne i może prowadzić do uzależnienia fizycznego.

3. Gamma - pełnoobjawowe uzależnienie fizyczne i psychiczne, które przejawia się m.in. w utracie kontroli nad piciem, wzrostem tolerancji na alkohol, zespołem abstynencyjnym i głodem picia. Alkohol wypijany jest w coraz większych ilościach, prowadząc tym samym zarówno do zmian metabolicznych w organizmie, zmian osobowościowych, jak i dotyczących środowiska społecznego osoby pijącej.

4. Delta - cechą charakterystyczną jest picie systematyczne przy jednoczesnym kontrolowaniu ilości wypijanego alkoholu. Mamy tu do czynienia z zależnością fizyczną i psychiczną, zespołem abstynencyjnym i nieudanymi próbami zaprzestania picia w ogóle. Ten typ picia wcześniej czy później prowadzi do poważnych następstw zdrowotnych.

5. Epsilon, czyli opilstwo okresowe - wyróżnia się tzw. ciągami alkoholowymi, kiedy to dłuższe lub krótsze okresy abstynencji przerywane są kilkudniowymi nawrotami pijaństwa. Pretekstem do picia są różne imprezy towarzyskie lub uroczystości rodzinne.

Typologia Woronowicza

1) Codzienne wypijanie kontrolowanej dawki alkoholu dla poprawy samopoczucia

2) Regularne picie weekendowe alkoholu w dużych ilościach

3) Ciągi alkoholowe przedzielane okresami abstynencji

Typologia Cloningera

1. Typ 1 - charakteryzuje się dość późnym rozpoczęciem picia (na ogół po 25 roku życia), najczęściej przejawia się występowaniem ciągów alkoholowych przeplątanych okresami trzeźwości; związany jest ze środowiskiem, w jakim jednostka funkcjonuje, a które sprzyja piciu. Uzależnienie następuje dość szybko i jest bardziej typowe dla kobiet. Warto też podkreślić, że rzadko jest dziedziczne rodzinnie, jak również to, że często występują tu zaburzenia neurologiczne i problemy ze zdrowiem fizycznym.

2. Typ 2 - picie rozpoczyna się już w okresie adolescencji, występuje też długo zwiększona tolerancja na alkohol, tzw. efekt silnej głowy. Tego typu piciu częściej towarzyszy zachowanie ekscesywne i przestępcze. Częściej też występuje zaburzenie osobowości, m. In. Osobowości antysocjalnej. U osób 2 typu obserwuje się zwiększone zapotrzebowanie na stymulację, co ma wiązać się z dysfunkcjonalnością neuroprzekaźnictwa dopaminergicznego. Jeżeli istnieje genetyczna podatność jednostek na uzależnienie, to występuje ona właśnie u tego typu osób, a dziedziczenie skłonności do uzależnienia wydaje się być przekazywane przez rodzica tej samej płci.

Fazy rozwojowe - Jelinek:

1. Faza wstępna (przedalkoholowa)

Powodem do picia są zwykle jakieś okoliczności zewnętrzne (uroczystości, spotkania towarzyskie lub potrzeba rozładowania napięcia). Jednak niektórym osobom alkohol zaczyna przynosić wyraźną ulgę, neutralizuje ich wewnętrzne napięcia. Osoby te właśnie stanowią grupę wysokiego ryzyka. Po pewnym czasie zaczynają wybierać towarzystwo ludzi, z którymi będą mogły pić bez społecznych oporów, piją coraz więcej, mimo wystąpienia zespołu abstynencyjnego, następnie pojawia się efekt silnej głowy. Jednocześnie następuje swoiste upośledzenie umiejętności stosowania innych mechanizmów obronnych, więc osoby takie stają się mniej odporne na stres, który zwykle redukują piciem coraz większych ilości alkoholu. Jeżeli chodzi o częstotliwość picia, to Jelinek wymienia w tej fazie dwa zasadnicze wzorce- picie epizodyczne lub regularne. Ta faza trwa zwykle od kilku miesięcy do kilku lat, nie powoduje większych szkód w funkcjonowaniu społecznym, a jej momentem krytycznym jest pojawienie się pierwszych palimpsestów (luk pamięciowych).

2. Faza zwiastunów (ostrzegawcza)

Zaczyna się od luk pamięciowych już po niewielkiej ilości spożytego alkoholu. Jednostka zaczyna sobie zdawać sprawę ze swojego problemu, dlatego zaczyna pić w ukryciu, coraz częściej, więcej, pije łapczywie, a co najważniejsze już nie dla rozluźnienia, ale po to, aby zredukować zespół odstawienia. Do tego dochodzi poczucie winy, nastrój dysfotyczny, napady irytacji. Osoba staje się nieprzewidywalne, nie można na niej polegać. Jej myśli i działania koncentrują się wokół picia, ukrywania tego oraz zdobywania alkoholu, pojawia się głód alkoholu. Wszystko to pogłębia rozwijające się od jakiegoś czasu poczucie izolacji od otoczenia, osoba zaczyna stosować wiele oszustw i innych zabiegów mających na celu ukrycie problemu alkoholowego.

3. Faza krytyczna (ostra)

Jej pierwszym symptomem jest utrata kontroli nad piciem ujawniająca się, kiedy jednostka wypije choćby przysłowiowy jeden kieliszek. Pije dopóty, dopóki jest w zasięgu alkohol. Potrafi jeszcze kontrolować jako tako moment rozpoczęcia picia, ale głód alkoholu pojawi się wcześniej czy później. Widocznym objawem stanie się picie na czczo, gromadzenie i ukrywanie zapasów alkoholu. Problem ten powoduje wiele zaburzeń adaptacyjnych niemożliwych do ukrycia, przynajmniej dla najbliższego otoczenia, np. niedotrzymywanie terminów w pracy, izolowanie się od rodziny, konsekwencje upojenia, zaniedbywanie obowiązków, konflikty, a nawet zachowania suicydalne. Dlatego jednostka podejmuje co jakiś czas próby zaprzestania picia, oczywiście nieskuteczne. Rozwija przy tym wiele destruktywnych mechanizmów obronnych: racjonalizacje dla picia, wypieranie i zaprzeczanie odpowiedzialności za spowodowane przez siebie zaniedbania lub naruszenia norm, krętactwa i projekcje w stosunku do najbliższego otoczenia itp. Mechanizmy te jednak stają się coraz mniej wiarygodne nawet dla niej samej. To jest jedna z najtrudniejszych psychologicznych faz, alkoholik życie pod ogromną presją - z jednej strony jeszcze funkcjonuje w tzw. normalnym świecie, a z drugiej jest już z niego wyalienowany. Do tego dochodzą różne problemy zdrowotne, efekty zatrucia (czasem wymagające hospitalizacji), obniżenie popędu seksualnego, stany zapalne narządów wewnętrznych, halucynoza alkoholowa itp. Wyjście z tego potrzasku wymaga od niego nieporównywanie większej siły niż wtedy, kiedy jeszcze kontrolował picie, ale teraz już nie ma po niej ani śladu.

4. Faza przewlekłą

Jej najbardziej widocznymi objawami są ciągi picia, czyli wielodniowe pijaństwo, przerywane krótkimi okresami zmagania się z zespołem abstynencyjnym. Jednostka rezygnuje już z walki o pozytywną opinię w otoczeniu, podejmuje kontakty z osobami z marginesu społecznego, oczywiście pod warunkiem, że można z nimi pić, zaczyna pić alkohole niekonsumpcyjne (płyn Borygo, denaturat, wody kolońskie itp.). Ujawniają się skutki wyniszczenia organizmu, drżenie rąk, psychozy alkoholowe, utrata kontroli nad czynnościami fizjologicznymi, obniżenie sprawności intelektualnej. Ogromne zmiany dotyczą funkcjonowania społecznego, degradacja moralna, zachowania nielegalne, utrata więzi z bliskimi, często rozpad rodziny, problemy finansowe i podstawowe problemy bytowe, a wreszcie napady lęków i całkowita bezradność wobec nałogu.

Skala zjawiska

1. Picie wśród dorosłych

Pond połowę (54,5 %) wypijanego alkoholu stanowi piwo, drugie są wyroby spirytusowe (30,2 %), a na końcu wino i miody pitne (15,3 %). Skala uzależnienia u osób dorosłych jest trudna do oszacowania, ponieważ leczeniu z tego powodu jest poddanych tylko do 15 % uzależnionych osób. Większość danych wskazuje, że w Polsce jest 3-5 mln osób nadużywających alkoholu i ok. 800 tys do miliona uzależnionych.

2. Picie wśród dzieci i młodzieży

Najbardziej niepokojący jest obniżający się wiek inicjacji alkoholowej - 50,3 % chłopców i 38 % dziewcząt po raz pierwszy wypiło wino lub wódkę przed 12 rokiem życia. Natomiast wśród młodzieży starszej wynik jest jeszcze bardziej zatrważający- na 4500 osób z trzecich klas gimnazjalnych i drugich klas ponadgimnazjalnych (14-18 lat) ponad 92 % ma już za sobą inicjację alkoholową. Wzrasta także liczba młodzieży, która łączy alkohol z lekami. W roku 1995 zachowań tego typu było 7 % u osób w wieku 15-16 lat, natomiast w 1999 roku stanowili oni 10 %, a w 2003 roku- 9 %. Nie mniejsze są szkody zdrowotne osób uzależnionych. Liczba osób przyjętych do placówek leczniczych z powodu uzależnienia od substancji psychoaktywnych i zaburzeń psychicznych spowodowanych używaniem tych substancji ciągle wzrastała w latach 1990-2003 (wzrosła z 2803 do 11 778). Wśród pacjentów leczonych od uzależnień w placówkach stacjonarnych 22,4 %, czyli około 1/4, stanowiły osoby do 19 roku życia, 31,3 %- osoby do 24 roku życia, 16,7 %- między 25-29 rokiem, a pozostali 28,9 % to osoby trzydziestoletnie i starsze. Oznacza to, że ponad połowa pacjentów (53,7 %) leczenia stacjonarnego z powodu uzależnień, zaburzeń psychicznych i zaburzeń w zachowaniu spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych była w wieku kształtowania się tożsamości jednostki (do 24 roku życia).

Uwarunkowania

W „Modelu procesów przeciwstawnych” Salomona trzy kryteria decydują o wzroście ryzyka uzależnienia od każdej substancji psychoaktywnej:

1) Uczucie przyjemności - wyraźne przyjemne doznania po spożyciu substancji psychoaktywnej

2) Wzrost tolerancji - tzw. syndrom silnej głowy, tzn. potrzeba zwiększenia dawki dla uzyskania efektu początkowego

3) Zespół abstynencyjny - w przypadku odstawienia substancji psychoaktywnej

1. Koncepcje biologiczne

Większa częstotliwość występowania uzależnienia u potomków osób uzależnionych od alkoholu. Jeżeli np. w rodzinie uzależniony jest jeden rodzic, to ryzyko rozwoju uzależnienia u któregoś z dzieci wzrasta trzykrotnie w porównaniu z potomstwem rodziców nieuzależnionych; jeżeli oboje rodzice są uzależnieni to ryzyko jest czterokrotnie wyższe.

Ogólnie rzecz biorąc istnieją cztery hipotezy wyjaśniające biologiczne skłonności jednostki do uzależnienia od alkoholu:

1) Uzależnienie jest skutkiem specyficznego neuroprzekaźnictwa, szczególnie w obszarze dopaminergicznym i serotonergicznym mózgu u osób wysokiego ryzyka

2) Może być też efektem nietypowej przemiany biochemicznej w organizmie pod wpływem alkoholu

3) Wiąże się z różnicami w aktywności bioelektrycznej mózgu osób podatnych na uzależnienia

4) Powstaje w wyniku dziedziczenia genetycznego lub zaburzeń genetycznych

2. Koncepcje psychologiczne

Istnieje kilka czynników:

1) Picie ucieczkowe lub w celu redukcji napięcia przez jednostki szczególnie narażone na stres. Uzależnienie może być rozpatrywane jako uboczny efekt zastosowania wadliwego mechanizmu obronnego (alkohol)

- na początku jednostka sięga po alkohol sytuacyjnie, towarzysko

- jeżeli przeżywa stres, to szybko odkrywa, że alkohol ów stres redukuje

- powoduje to sięganie po alkohol w sytuacji, w której jednostka spodziewa się efektu reducji stresu

- po jakimś czasie pojawia się problem spowodowany efektami zbyt częstego odurzania się (poczucie winy, obniżenie poczucia własnej wartości itp.), a to dodaje dodatkowe czynniki stresogenne i wywołuje jeszcze większą potrzebę poprawy nastroju

- picie staje się chroniczne, autodestrukcyjne; następuje nieuchronna degradacja psychofizyczna

- ostatnim stadium jest picie w celu neutralizacji efektów szkodliwych picia dla wyrównania nastroju

2) Będące objawem zaburzeń osobowości

Trzy typy zaburzeń osobowości:

- antysocjalne zaburzenia osobowości

- skłonności depresyjne

- osobowość typu borderline

- zaburzona struktura osobowości

Najczęściej wymieniane objawy tego typu osobowości to: impulsywność, słaba kontrola emocji, negowanie autorytetów, skłonność do łamania norm społecznych, agresywność.

3) Charakterystyczne dla specyficznego typu osobowości

Niektórzy badacze wskazują na istnienie pewnych wspólnych cech u większości alkoholików, są to m.in. nadmierna zależność, niedojrzałość emocjonalna, niska odporność na stres, fantazje wielkościowe przy jednoczesnej niskiej samoocenie, nierealne oczekiwania w stosunku do siebie i otoczenia. Zdaniem Thaki osobowość alkoholików charakteryzuje brak harmonijnego ukształtowania wyrażający się konfliktem id (konflikt między instynktem życia i śmierci), słabym ego oraz zbyt surowym superego. Przy tak źle ukształtowanej strukturze osobowości niejako naturalnymi mechanizmami obronnymi jednostki stają się: regresja, wyparcie i reakcje zastępcze (alkohol jest właśnie taką reakcją).

4) Będące wyrazem skłonności autodestruktywnych

- picie destruktywne jest wynikiem dojścia do głosu instynktu śmierci, który jest kierowany na siebie

- picie destruktywne wynika z utraty poczucia sensu życia (alkohol ma znieczulić)

3. Czynniki społeczno-kulturowe

a) dostępność alkoholu

b) akceptacja społeczna dla spożywania alkoholu

c) style picia

W Europie wyróżnia się trzy style picia:

• Styl romański - dominuje wino; głównie Francja, Węgry, kraje śródziemnomorskie i Grecja

• Styl anglosaski - piwo; Niemcy, Czechy, kraje Beneluksu oraz niższe warstwy na Wyspach Brytyjskich

• Styl północno-wschodni - alkohole wysokoprocentowe, przede wszystkim wódka; Europa Wschodnia, Polska, kraje Skandynawskie

Style picia wg Antoniego Kępińskiego:

• Styl neurasteniczny - dla poprawy nastroju, odreagowania zmęczenia, poczucia przeciążenia

• Styl kontaktowy - dla ułatwienia kontaktu z innymi ludźmi

• Styl heroiczny - dla dodania sobie odwagi, poczucia siły, podniesienia samooceny

• Styl dionizyjski - po to, żeby uzyskać stan odurzenia, zwykle wiąże się z wypijaniem dużej ilości alkoholu

• Styl samobójczy - ma zredukować poczucie cierpienia, klęski, ułatwić zapomnienie o przykrych doświadczeniach, dla „zalania robaka”

Ważnym elementem styl picia jest ilość jednorazowego spożycia alkoholu (toksyczność picia); czynnik ten powoduje, że chociaż we Francji wypija się trzy razy więcej alkoholu niż w Polsce, to jednak Polacy i mieszkańcy Europy Wschodniej zyskali miano największych pijaków. Dzieje się tak, ponieważ wypijają duże ilości alkoholu w krótkim czasie, przy dość długich okresach abstynencji.

Kulturowe wzory picia:

- wzory picia i zwyczaje alkoholowe przenoszone w rodzinie z pokolenia na pokolenie; zwyczaje te często stanowią odzwierciedlenie zwyczajów środowiskowych

- dostępność alkoholu mierzona jest najczęściej ceną alkoholu i ilością punktów sprzedaży na określonej przestrzeni

- akceptacja picia; picie, a nawet upojenie, traktowane jest często jako przejaw zachowania normalnego

- brak alternatywnych społecznych wzorców zastępowania alkoholu w sytuacjach trudnych, w których znakomicie on spełnia swoją rolę, tzn. jako neutralizator stresu, lęków itp.

NARKOMANIA

Najbardziej powszechną definicją narkomanii jest ta, którą opracował w 1957 roku Komitet Światowej Organizacji Zdrowia ONZ. W świetle tej definicji NARKOMANIA to stan zatrucia okresowego lub chronicznego spowodowany powtarzającym się przyjmowaniem narkotyków w postaci naturalnej lub syntetycznej.

W powojennej Europie można mówić o trzech masowych okresach ekspansji narkomanii:

1) Okres narkomanów intelektualistów, eksperymentatorów

Lata 60. i pierwsza połowa lat 70. Rozpowszechnili styl życia dzieci kwiatów. Ich wpływ polegał przede wszystkim na zmianie przekonań dotyczących używania narkotyków, które do tej pory funkcjonowały w świadomości zbiorowej głównie jako medykamenty lub przejaw dekadentyzmu. Dotyczyło to głównie narkotyków halucynogennych.

2) Okres tępogłowych ćpunów

Początek lat 80. Rozwój narkomanii w Europie nabrał ogromnego tempa, kiedy opanowano umiejętność syntetyzowania z morfiny heroiny „domowymi” sposobami, mniej więcej w 1976 roku. W Polsce wyprodukowano kompot- heroinę o bardzo wysokim stężeniu. Upowszechnienie się heroiny lawinowo zwiększyło liczbę uzależnionych (w Polsce w latach 1984-1986 ok. 300 tys i więcej). Wzrosła też śmiertelność wśród osób zażywających narkotyki twarde, zwiększyła się ponadto liczba innych patologii związanych z pozyskiwaniem środków na narkotyki, począwszy od fałszywych recept, przez kradzieże, włamania do aptek, na prostytucji kończąc. Narkomania początku lat 80. to nie była już złota młodzież, gotowa zmieniać świat. Otępiali, słabi, niedożywieni, schorowani byli żywymi ludzkimi wrakami, żyjącymi w miejskich blokowiskach, planującymi swoje życie od działki do działki.

3) Okres imprezowiczów-szpanerów

Lata 90. W Polsce królował kompot, który przyjmowano dożylnie. Przy dość ustabilizowanej i wysokiej liczbie osób uzależnionych pojawiła się choroba AIDS. W 1987 roku w Polsce rozpoznano 52 przypadki osób zakażonych wirusem HIV, w 1990- 1438 przypadków, a w 1995- 4375. Narkomani dożylni bardzo szybko zostali zlokalizowani jako grupa wysokiego ryzyka zachorowania na tę chorobę (pierwszy przypadek rozpoznano w 1981 roku). Osoby zainteresowane środkami odurzającymi zwróciły uwagę na narkotyki „bezpieczne” z punktu widzenia ryzyka zarażenia się wirusem HIV. Zaczęto więc wracać do halucynogenów, środków wziewnych i narkotyków doustnych, jednocześnie pracując nad wzmocnieniem efektów ich działania. Odkryto broun sugar- heroinę paloną i wziewną, crack- tanią odmianę kokainy także paloną, ekstazy- mieszankę substancji o różnym działaniu najczęściej stymulująco-halucynogennym. Do łask wróciła również amfetamina, w której rozprowadzaniu Polska odegrała niechlubną rolę (na przełomie lat 90. i pierwszej dekady 2000 roku polska amfetamina stanowiła 15-20 % czarnego rynku w Niemczech i krajach skandynawskich). Narkotyki stały się znowu modne. Stanowiły ważny element integrujący, nieodłączny składnik wielu imprez, które wypełniały życie. Zapełniały czas i potwierdzały własny status społeczny. Znowu stały się manifestacją pewnej zamożności i nowoczesności; stały się trendy.

Skala zjawiska

Dane szacunkowe policji wskazują, że pod koniec lat 90. XX wieku liczba osób uzależnionych w Polsce wynosiła ponad 60 tys. Z badań przeprowadzonych przez Fatygę i Rogalę-Obłękowską w roku 2000, na próbie 1088 dzieci w wieku 10-14 lat wynika, że średnio ponad 13 % badanych próbowało już kiedyś narkotyku- przy czym dzieci żyjące w miastach próbowały go co najmniej dwa razy częściej niż dzieci wiejskie. Najbardziej popularne są leki psychotropowe, marihuana, kompot i amfetamina (nie brano pod uwagę środków, od których dzieci zaczynają najczęściej, tzn. wąchania klejów i rozpuszczalników). Narkotyki można zdobyć w miejscach zabawy, a z kolei dostępność narkotyków zwiększa ryzyko sięgania po nie. Poza tym świadomość dostępności wiąże się ze znajomością miejsc, gdzie je można dostać i częstym wybieraniem takich miejsc. W ten sposób powstaje błędne koło. Polska na tle innych społeczeństw jawi się jako kraj o dość niskim użyciu środków traktowanych potocznie jako typowe narkotyki i bardzo wysokim użyciu środków psychotropowych wśród młodzieży.

Fazy rozwojowe

Najczęściej wymienia się cztery fazy rozwoju uzależnienia:

1. Faza eksperymentowania

Zaczyna się od pierwszego kontaktu z narkotykiem, którym najczęściej jest substancja używana w środowisku eksperymentator, np. alkohol, papierosy, leki. Momentem krytycznym staje się sytuacja, w której osoba zaczyna szukać kontaktu z używką. Towarzyszy temu skłonność do izolowania się, wzrost dystansu psychicznego między odurzającym się a bliskimi, brak wiedzy o tym, gdzie przebywa osoba odurzająca się, nieznajomość miejsc, które odwiedza, niechęć do tzw. szczerych rozmów, zaprzeczanie wszelkim sugestiom, nadmierne chronienie własnej prywatności. Symptomami niepokojącymi mogą być: nadmierna ospałość lub przeciwnie wesołkowatość, nadpobudliwość psychoruchowa, zmiana codziennych rytuałów, zaczerwienione oczy, pociąganie nosem, rozszerzone źrenice, specyficzny zapach ubrań, włosów, skóry, nadmierne perfumowanie się lub pogryzanie warzyw o silnym zapachu.

2. Faza fascynacji

Wielu narkomanów stwierdza, że w pierwszych doświadczeniach z narkotykiem ich odczucia niewiele się zmieniają lub są dość nieprzyjemne. Po pewnym jednak czasie jednostka uczy się odpowiednio dawkować narkotyk, celebrować go, zaczyna też eksperymentować z różnymi środkami. W końcu trafia na swój narkotyk. Dodatkowo zachowania utrwala najczęściej nawiązanie kontaktu z innymi biorącymi i brak reakcji najbliższego otoczenia na pierwsze eksperymenty. Z czasem jednostka zaczyna się oswajać i zwiększać przyjmowaną dawkę lub łączyć ją z innymi specyfikami, np. z alkoholem lub lekami. Momentem krytycznym jest konieczność przyjęcia środka po to, aby zachować wyrównany nastrój. Symptomami wyrazistymi wchodzenia w tą fazę jest ogólne zaniedbanie i zmiana rytmu życia, np. obniżenie stopni, huśtawka nastrojów, utrata kontaktu z osobami bliskimi, kłamstwa, wyłudzanie pieniędzy, dziwaczy strój i zachowania, manifestowanie własnej dorosłości i niezależności.

3. Faza przymusu brania

Oznacza uzależnienie fizyczne i psychiczne. Narkotyk staje się tak potrzebny jak jedzenie czy picie. Zostaje włączony w strukturę potrzeb. Środek odurzający przyjmowany jest regularnie, jednocześnie rozwijająca się tolerancja na specyfik powoduje, że nie wystarczy już ta sama dawka, konieczne jest jej zwiększanie. Jednostka wpada w ciąg odurzenia. To powoduje wiele następstw. Przede wszystkim bezmyślne łączenie różnych środków po to, aby wzmocnić ich działanie często ryzykowne nawet dla życia. Widoczne staje się zaniedbanie, pogorszenie stanu zdrowia, wygląd i rezygnacja z ukrywania uzależnienia. Najbardziej wstrząsające są pierwsze przedawkowania i decyzje o podjęciu leczenia. Poza tym mają miejsce zachowania nielegalne, np. kradzieże, handel narkotykami, bójki lub inne patologie, porzucenie szkoły, prostytucja, przebywanie poza domem dłuższy czas bez uprzedzenia.

4. Faza przyjmowania po to, żeby zachować sprawność

Największą zmorą staje się zespół abstynencyjny. Uzależnienie jest tak głębokie, że jednostka nie potrafi funkcjonować bez odurzenia, jednocześnie jednak potrzebuje coraz większych dawek. Często tak dużych, że dla początkującego narkomana byłyby one śmiertelne. Organizm jest wycieńczony, rozregulowany i osłabiony, coraz częściej dochodzi więc do przedawkowania. Pojawiają się też coraz częściej nawroty różnych doznań, przewidzenia, stany paranoidalne i psychozy, amnezja i niekontrolowane wybuchy złości. Przyjmowanie narkotyku już nie sprawia przyjemności, chodzi tylko o to, żeby poczuć się lepiej, żeby zapanować nad fizjologią, zredukować ból fizyczny, żeby dało się przeżyć dzień. Coraz dłuższy jest też czas potrzebny do uzyskania owego efektu i coraz gorsze objawy zespołu abstynencyjnego. Wszystkie poprzednie symptomy ulegają zwielokrotnieniu.

Uwarunkowania

Cztery zasadnicze hipotezy:

1. Hipoteza o biologicznym podłożu narkomanii - zakłada, że narkotyk w istotny sposób wpływa na procesy fizjologiczne, powodując przyjemne doznania jednostki, więc osoba odurzająca się chce je powtórzyć.

2. Narkotyk odgrywa rolę swoistego mechanizmu obronnego, redukującego różne problemy jednostki, m.in. lęki, niepokój, frustracje, niską samoocenę, przeciążenie, skłonności agresywne lub wstydliwe pragnienia.

3. Niedojrzała osobowość, ujawniająca się m.in. w słabych mechanizmach kontroli emocji, niedojrzałości sfery emocjonalnej, słabym ego, problemach tożsamościowych (braku własnych standardów wartości, braku poczucia celów życiowych, nieadekwatnej samoocenie, wygórowanych potrzebach, nastawieniu egocentrycznym).

4. Społeczne uwarunkowania narkomanii. Przyczyn narkomanii poszukuje się m.in. w dostępności środków odurzających, pewnej tradycji stosowania poszczególnych środków, istnienia okoliczności sprzyjających, społecznych nagród, jakie jednostka otrzymuje za używanie narkotyków, np. akceptacja grupy, poczucie przynależności grupowej.

Regulacje prawne

W Polsce posiadanie narkotyków, a tym bardziej handlowanie nimi, wymiana ich czy produkowanie jest zabronione. Reguluje to Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii z dnia 31 stycznia 1985 roku, nowelizowana trzykrotnie.

Obecnie są karane następujące działania:

1) Udzielanie, nakłanianie, ułatwianie umożliwiania innej osobie użycia środka odurzającego lub substancji psychotropowej

2) Osiąganie korzyści majątkowej za udzielanie, nakłanianie, ułatwianie umożliwiania innej osobie użycia środka odurzającego lub substancji psychotropowej

3) Posiadanie środków odurzających lub psychotropowych (w zależności od ilości posiadanych środków różne kary, nawet do 5 lat)

4) Produkcja narkotyków, produkcja narzędzi do wytwarzania środków odurzających, surowców oraz przechowywanie tychże

5) Przewóz, wywóz, tranzyt środków odurzających

UZALEŻNIENIE OD ELEKTRONICZNYCH ŚRODKÓW PRZEKAZU

Pierwsze niepokojące doniesienia terapeutów, psychologów czy pedagogów na temat zagrożeń ze strony mediów pojawiły się w latach 80. XX wieku i wiązały się z upowszechnieniem techniki wideo oraz komputera, a wraz z nimi różnego typu gier ekranowych. Jednak prawdziwy problem pojawił się, kiedy w 1993 roku utworzono pierwsze przeglądarki internetowe WWW, a Internet stał się ogólnie dostępny. Obecnie uzależnienie od elektronicznych środków przekazu najczęściej związane jest z takimi mediami, jak:

- telewizja (i jej „przystawki”, odtwarzacze CD i DVD)

- komputer (gry, przetwarzanie plików, opracowywanie programów itp.)

- Internet (poszukiwanie informacji, tworzenie informacji, gry interaktywne, nawiązywanie kontaktów interpersonalnych, hazard, przeglądarki, pokoje tematyczne, fora dyskusyjne, zakupy, poczta itp.)

- przenośne odtwarzacze (CD, MP3 itd.)

- automaty do gier

- telefony komórkowe

Kryterium diagnozowania

Opracowanie NCIS, gdzie pozytywna odpowiedź na choć jedno stwierdzenie sygnalizuje istnienie problemu w korzystaniu z komputera, natomiast trzy pozytywne odpowiedzi świadczą o uzależnieniu. Objawy to:

1) Nie potrafi kontrolować czasu spędzonego przy komputerze

2) Kłamie na temat długości czasu korzystania z komputera

3) Ponosi straty (negatywne konsekwencje) z powodu długiego czasu spędzonego przy komputerze

4) Posługuje się fałszywymi personaliami, zatraca potrzeby moralne

5) Przecenia ważność komputera w swoim życiu

6) Doświadcza jednocześnie skrajnych uczuć, euforii i poczucia winy z powodu korzystania z Internetu

7) Odczuwa przygnębienie w momencie wyłączenia komputera

8) Komputer jest głównym źródłem dostarczania rozrywki

9) Używa komputera jako ucieczki od smutku i przygnębienia

10) Ma kłopoty finansowe z powodu ciągłego korzystania z komputera

Kwestionariusza Goldberga, gdzie pojawienie się trzech z siedmiu kryteriów w ciągu roku oznacza wystąpienie problemów uzależnieniowych. Kryteria te to:

I. Tolerancja, która może się ujawniać w dwojaki sposób:

A. zwiększenie czasu korzystania z Internetu dla osiągnięcia tej samej satysfakcji

B. wyraźny spadek satysfakcji przy korzystaniu z Internetu przez taki sam czas

II. Zespół abstynencyjny

A. objawy typowe dla zespołu abstynencyjnego:

1. Nieudane próby zaprzestania lub zredukowania czasu korzystania z Internetu

2. Co najmniej dwa z wymienionych kryteriów pojawiające się w ciągu kilku dni do miesiąca od zaprzestania lub zredukowania czasu korzystania z komputera:

a) pobudzenie psychoruchowe

b) lęk

c) obsesyjne myślenie o tym, co dzieje się w Internecie

d) fantazje i marzenia senne o Internecie

e) dowolne lub mimowolne naśladowanie ruchu palców na klawiaturze

3. Wymienione objawy powodują zaburzenia w funkcjonowaniu społecznym, zawodowym i innych ważnych sferach życia

B. korzystanie z Internetu w celu uniknięcia zespołu abstynencyjnego

III. Częstotliwość i czas korzystania z Internetu większe od zamierzonych

IV. Uporczywe pragnienie zaprzestania lub ograniczenia korzystania z Internetu

V. Większość zajęć koncentrowana na czynnościach związanych z Internetem (np. porządkowanie plików, kupowanie książek o sieci, poznanie nowych wyszukiwarek, ściąganie nowych plików)

VI. Ograniczenie lub rezygnacja z czynności i zainteresowań (społecznych, zawodowych, rekreacyjnych) istniejących przed uzależnieniem na rzecz korzystania z Internetu

VII. Korzystanie z Internetu mimo świadomości pogłębiania się szkodliwych następstw fizycznych, społecznych lub psychologicznych (np. ograniczenia snu, problemów rodzinnych, spóźniania się, zaniedbywania obowiązków, rezygnacji z innych form aktywności itp.)

Fazy rozwojowe

Zwykle wymienia się cztery fazy rozwoju uzależnienia, szczególnie od Internetu i komputera. Przejście do każdej następnej fazy wiąże się z jakimś momentem krytycznym.

1. Zaangażowanie

Okazjonalne korzystanie z komputera, poznawanie go, nabieranie odwagi. Zwykle uruchomienie komputera służy konkretnym celom: pozyskaniu informacji, odebraniu poczty, opracowaniu potrzebnego do nauki lub pracy materiału, poczatowania itp. Towarzyszy temu pewna fascynacja, ale i ostrożność. Czas spędzony przy komputerze nie narusza rytmu życia. Wykorzystywany jest bowiem czas przeznaczony na to właśnie zadanie albo na rozrywkę.

2. Zastępowanie

Korzystanie z komputera staje się regularne, a czas przeznaczony na inne zajęcia jest ograniczany lub przeznaczany na siedzenie przed ekranem. Jednocześnie internauta poznaje różne strony bez specjalnego celu, tak po prostu wędruje to przeglądarkach (Amerykanie nazywają ich nomadami). Pojawiają się pierwsze ciągi komputerowe. Następuje wzrost izolacji społecznej. Jednostka zaczyna preferować kontakty bezosobowe, woli nawiązywać je za pośrednictwem maszyny zamiast bezpośrednio spotykać się z innymi. Wdaje się w wielogodzinne dyskusje, polemiki na każdy temat, zabawy interaktywne, gry, maniacko ściąga różne pliki, np. muzykę, filmy. Systematycznie traci zainteresowania dla innych zajęć, zainteresowań, ludzi. Zaniedbuje bliskich, naukę, pracę, dom, własne zdrowie. Narastają braki i nie wszystko da się nadrobić.

3. Ucieczka

Dezorganizacja rytmu dnia, zarzucanie zajęć, izolacja powodują wzrost trudności w nadrobieniu zaniedbań i w końcu powstaje poczucie bezsilności. Do ego dochodzą problemy z bliskimi i wzrost poczucia winy spowodowany świadomością tych wszystkich zaniedbań. Jednostka przestaje mieć wątpliwości, że ma problem ale nie umie go rozwiązać i nie czuje się jeszcze dość zdesperowana, żeby szuka pomocy na zewnątrz. Kłamie, kręci, przerzuca odpowiedzialność na otoczenie. Podejmuje jednak pierwsze próby ograniczenia lub zarzucenia korzystania z komputera. Później takich prób zaliczy jeszcze wiele. Ale komputer stał się już kompulsywną potrzebą, wypełnił czas, pozwala zapomnieć o kłopotach, więc wcześniej czy później przed nim zasiądzie. Powstaje błędne koło, im bardziej czuje się niespokojna i niezadowolona, tym większą ma potrzebę zachowań ucieczkowych, tym bardziej pragnie zapomnieć o problemie. Przed ekranem zapomina. Prawdziwym światem staje się bezpieczna rzeczywistość ekranowej fikcji. Proces ten bywa nazywany „inwersją światów”. Jednak od prawdziwego świata nie da się uciec, pozostają rachunki, zaniedbane obowiązki, choroby, utrata zaufania, być może utrata bliskich, brak pracy itp. W końcu jedynym rozwiązaniem staje się szczerość wobec siebie i najbliższych.

4. Desperacja

Jest gwałtowną próbą powrotu do normalności i pojawia się najczęściej jako następstwo pewnych okoliczności zewnętrznych wykluczających możliwość stosowania technik ucieczkowych, np. odejście bliskich, utrata pracy lub niezdania do następnej klasy, odcięcie prądu, poważna choroba lub stany urojeniowe, niecierpiące zwłoki długi, szantaż. Osoba uzależniona przestaje stosować mechanizmy obronne, zaczyna szukać pomocy lub godzi się na nią.

Skala zjawiska

Stwierdzono, że wśród osób korzystających z elektronicznych środków przekazu uzależnionych jest 6-30 %. Z sondażu przeprowadzonego wśród Europejczyków wynika, że ok. 10 % z nich przyznaje się do nałogowego używania Internetu lub wręcz uważa się za osoby uzależnione. Z danych szacunkowych wynika, że w Polsce 20-29 % gospodarstw ma obecnie dostęp do Internetu. Dynamika wzrostu jest wprost zadziwiająca. W 2000 roku dostęp do Internetu miało ok. 17,4 % osób, a w 2004 roku już 24,7 % (średnio w mieście dwa razy więcej, niż na wsi). Na podstawie badań europejskich (w tym polskich) stwierdzono, że grupą najwyższego ryzyka są młodzi mężczyźni, których średnia wieku wynosiła 30 lat, ponad połowa miała wykształcenie wyższe. Polscy internauci należą w Europie do najmłodszych (średni wiek to 26,2 lat). Kobiety w Polsce w 2000 roku stanowiły 37 % internautów. Uważa się też, że polscy uzależnieni internauci częściej mieszkają w wielkim mieście (33 %), a 40-58 % łączyło się z siecią codziennie. Preferowanie aktywności komputerowej zależy od wieku i płci. Dzieci i młodzież najczęściej wykorzystują komputer do gry oraz do czatów, kobiety do interakcyjnych pogaduszek, dyskusji oraz odwiedzania internetowych sklepów, aukcji itp., mężczyźni natomiast szukają kontaktów towarzyskich i przeglądają strony rozrywkowe oraz namiętnie uczestniczą w forach dyskusyjnych. W Polsce wielkim powodzeniem cieszą się pokoje rozmów i blogi.

Uwarunkowania

Psychologiczne uwarunkowania rozwoju uzależnień często wiązane są z osobowością neurotyczną jednostek wysokiego ryzyka uzależnień, z ich skłonnościami kompulsywnymi, zaburzoną samooceną, niedojrzałością lub poczuciem pustki. Jednak uzależnienia od mediów mają podłoże szczególne, same w sobie niosą bowiem niezwykle silne wzmacnianie pozytywne. Patricia Wallace istotę uzależnienia upatruje właśnie w nagrodach, jakie oferują elektroniczne media. Uzależnienie jest więc destruktywnym nawykiem powstałym w wyniku warunkowania instrumentalnego, które spełnia wszelkie warunki skutecznego warunkowania, tzn.:

- krótki czas między reakcją a nagrodą, który ułatwia skojarzenie doświadczenia ze wzmocnieniem

- zmienność warunków nagradzania, utrwalającą reakcję (automaty do gry - nigdy nie wiadomo, ile pociągnięć trzeba wykonać, żeby wygrać, a mimo to ludzie wykonują dziesiątki razy ten sam ruch w nadziei, że tym razem się uda)

- złudzenie kontroli sytuacji, poczucie, że w każdej chwili można przerwać działanie, że jest się jedyną osobą, która zna okoliczności własnej gry, tylko ja znam granice mojej tożsamości (np. w synchronicznych pogaduszkach)

- wzmocnienia społeczne (uwaga i zainteresowanie nieznajomych często wyidealizowanych i to bez zobowiązań)

- poczucie bezpieczeństwa, jakie zawsze daje anonimowość sytuacji

SAMOBÓJSTWA

Durkheim „SAMOBÓJSTWEM jest każdy przypadek śmierci, będący wynikiem bezpośredniego lub pośredniego negatywnego lub pozytywnego działania wykonanego przez samą ofiarę, która wie, jaki będzie rezultat tego działania”.

Irena Pospiszyl SAMOBÓJSTWO to takie świadome zachowanie jednostki, którego przynajmniej jednym z bezpośrednich celów jest pozbawienie siebie życia.

Skala zjawiska

Polska należy do grupy krajów o średnim natężeniu zgonów samobójczych i jednym z najniższych wskaźników zgonów samobójczych kobiet. Na jedną samobójczynie przypada pięć zgonów samobójczych mężczyzn. Rejestrowane wskaźniki nie oddają jednak rzeczywistej skali zjawiska, a w istocie może ich być Nawe trzykrotnie więcej. Trudności w ocenie wynikają z kilku powodów, jak:

- możliwości zakwalifikowania zgonów samobójczych wadliwie jako nieszczęśliwych wypadków

- śmierć samobójcza może być kamuflowana przez bliskich zmarłego

- istnieje możliwość zacierania charakteru zgonu jednostki z powodów merkantylnych, np. z obawy przed utratą odszkodowania, zakwestionowania ważności testamentu itp.

Po drugiej wojnie obserwuje się sukcesywny wzrost liczby samobójstw w Polsce, a ponadto zmianę cech demograficznych samobójców. W latach 50. w miastach popełniano prawie dwukrotnie więcej samobójstw niż na wsi, natomiast w latach 70. i 80. proporcje się wyrównały, a w następnych dziesięciu- odwróciły. O ¼ więcej samobójstw dokonano na wsi niż w mieście. Osoby o wyższym wykształceniu stanowią ok. 3-5- % wszystkich samobójców. Najniższe wskaźniki samobójstw notuje się też wśród ludzi na samodzielnych stanowiskach, pracowników administracyjnych oraz rolników. Najwyższe natomiast wśród pracowników fizycznych, a także w ostatnich siedmiu latach wśród bezrobotnych. Grupę wysokiego ryzyka stanowią też osoby, których praca wiąże się z nieustabilizowanym trybem życia, tzn. pracownicy transportu i łączności, pracownicy leśni i rolni, robotnicy budowlani oraz górnicy. Najczęściej zamachy samobójcze popełniają ludzie osamotnieni lub wyizolowani z naturalnych więzi społecznych, tzn. kawalerowie, panny, owdowiali, rozwiedzeni, żyjący w separacji. Ogółem stanowią oni ok. 43-45 % wszystkich samobójców. Z niepokojem należy odnotować wzrost liczby samobójstw wśród dzieci. Około 2-4,5 % dzieci do 16 roku życia podejmuje próby samobójcze. Wśród młodzieży do 20 roku życia częstotliwość prób samobójczych wzrasta i wynosi od 2-10 %. Dziewczęta podejmują próby samobójcze częściej niż chłopcy o 1/3 przypadków. W Polsce najczęstszym sposobem pozbawienia siebie życia jest powieszenie. Kobiety wybierają nieco inne formy niż mężczyźni.

Uwarunkowania

Największą liczbę samobójstw stanowią przypadki, w których nie ustalono przyczyn samobójstwa (w 2002 roku stanowiły 54,13 % wszystkich zgonów samobójczych). Jednym z częstszych powodów zamachów samobójczych w ostatnim czasie jest trudna sytuacja ekonomiczna lub nagła utrata jedynego źródła utrzymania (11 %). Warto też zwrócić uwagę na zróżnicowanie motywacji samobójczych w różnych grupach wiekowych i ze względu na płeć. Dzieci i młodzież częściej popełniają samobójstwa na tle niepowodzeń szkolnych oraz trudności związanych z rozwojem poczucia własnej tożsamości, kobiety gorzej znoszą porażki w sferze więzi emocjonalnych, natomiast mężczyźni- związane z życiem społecznym. Psychologowie uważają, że aby mogło dojść do uruchomienia zachowania suicydalnego, musi wystąpić obok czynników wyzwalających jeszcze co najmniej jeden z podanych warunków:

- widzenie w sobie źródła frustracji

- zablokowanie możliwości przeciwstawienia się sytuacji frustracyjnej

- niemożność zareagowania odwetowego (gdy czynnik frustrogenny jest poza zasięgiem jednostki lub jest postrzegany przez jednostkę jako taki)

- frustracja postrzegana jest jako zagrożenie osobiste, tzn. zagrożenie obrazu własnego Ja, poczucia własnej wartości

- ubogi repertuar mechanizmów obronnych wykorzystywanych przez jednostkę w sytuacji frustracji

Warto zauważyć, że wymienione objawy są bardzo charakterystyczne dla jednostek znajdujących się w stanie depresji. Trudno się więc dziwić, że osoby depresyjne należą do grupy najwyższego ryzyka zamachów samobójczych (ok. 80 % osób dokonujących prób samobójczych, tzn. 25 razy częściej niż reszta populacji).

Typologia samobójstw

1. Typologia Durkheima

1) Samobójstwo anomiczne - powstaje na tle rozluźnienia lub zerwania więzi między jednostką a społeczeństwem. Dotyczy osób przywiązanych do istniejącego porządku społecznego i jest przejawem rozlegurowania określonego ładu normatywnego. Czynnikami wyzwalającymi proces mogą być kryzysy gospodarcze lub systemowe, nagłe wzbogacenie, utrata pracy lub gwałtowny awans społeczny odrywający jednostkę od dotychczasowego środowiska.

2) Samobójstwo egoistyczne - ten typ motywacjo dominuje u osób, które nigdy nie wytworzyły silnych więzi ze środowiskiem społecznym. Samobójstwo egoistyczne jest przejawem braku zainteresowania wyzwaniami, jakie niesie życie.

3) Samobójstwo altruistyczne - jest efektem przesocjalizowania. Wypływa z bardzo silnego przywiązania jednostki do norm społecznych. Często przejawia się w postaci heroicznej, np. poświęcenia się dla jakiejś idei, dla drugiego człowieka (śmierć w pożarze w celu ratowania kogoś).

4) Samobójstwo fatalistyczne - wywołane jakimś zdarzeniem losowym, z którym jednostka nie jest w stanie się pogodzić, np. uwięzienie, kalectwo itp. Do tej kategorii zalicza się także przypadki eutanazji.

2. Efekt Wertera

Okazuje się, ż usłyszenie informacji o samobójstwie w mediach, w otoczeniu, obserwacja tego typu zdarzenia może w przypadku niektórych osób działać jak iskra zapalna uruchamiająca własne zachowanie („społeczny dowód słuszności”- naśladowanie zachowania osób znaczących, innych jest wystarczającym uzasadnieniem własnego zachowania).

Istnieje kilka czynników mających wpływ na zwiększenie ryzyka naśladowania zamachu samobójczego:

- status społeczny samobójcy obserwowanego (osoby sławne są dość często wzorami dla tego typu zachowań)

- możliwość identyfikacji z obserwowanym samobójcą

- gotowość emocjonalna do tego typu rozwiązań (gniew, pragnienie odwetu, silny lęk, niepokój)

- kryzys dotychczasowych strategii wagowania sytuacjach trudnych

3. Syndrom presuicydalny

Sam proces „dojrzewania” do samobójstwa jest złożony i składa się z kilku etapów.

Etapy wg Brunona Hołysta:

1) Samobójstwo wyobrażone - pojawia się w momencie, kiedy jednostka zaczyna myśleć, że jednym ze sposobów rozwiązania jej problemów mogłoby być samobójstwo. Na tym etapie myśli jednostki o samobójstwie nie różnią się właściwie od myślenia o nim jednostki dobrze przystosowanej.

2) Samobójstwo upragnione - myślenie o samobójstwie staje się uporczywe. Jednostka traktuje je jako jedyne lub najlepsze wyjście z sytuacji. Ta faza zaczyna być naprawdę niebezpieczna, gdyż często wiąże się z przygotowaniami do autodestrukcji, np. osoba taka zaczyna gromadzić leki, porządkuje swoje sprawy urzędowe, czasem podejmuje świadomie próby samobójcze itp.

3) Samobójstwo usiłowane

4) Samobójstw dokonane

Można przy rozwoju tych faz zauważyć specyficzny proces selekcji jednostek. Każdy kolejny etap angażuje mniejszą liczbę osób. W ostatnim zostają jednostki charakteryzujące się najwyższym stopniem ryzyka samobójczego.

Etapy wg Ringela:

1) Zawężenie - fiksacja jednostki na własnych przeżyciach i ograniczenie naturalnej życiowej ekspansji. Przejawia się ogólnym poczuciem niemożności sprostania wymaganiom życia, koncentracją na osobistych problemach i analizowaniu wszystkich zdarzeń przez pryzmat tych właśnie problemów.. Następstwem tego jest poczucie odrętwienia, rezygnacja z aktywnego życia, brak spontaniczności. W ślad za koncentracją na osobistych przeżyciach następuje wyalienowanie jednostki ze świata społecznego, ograniczenie kontaktów międzyludzkich, narastające poczucie wyobcowania. Zawężeniu ulega także świat wartości.

2) Hamowanie agresji - kierowanie agresji na siebie jest efektem zablokowania możliwości wyładowania jej na zewnątrz. Wypływa to z założenia, że jeżeli człowiek zostanie pobudzony do agresji i owo pobudzenie nie zostanie rozładowane w działaniu, to energia zgromadzona do realizacji zamiaru agresywnego kumuluje się i w końcu musi znaleźć gdzieś ujście.

3) Wyobrażenie śmierci - często rodzi się ono na tle jakiś ważnych zdarzeń jako refleksja, wtargnięcie czy skojarzenie. Pojawia się najpierw jako jedno z kilku rozwiązań, jednak stopniowo zajmuje coraz więcej uwagi i w końcu staje się uporczywym pragnieniem.

PROSTYTUCJA

Prostytucję definiują następujące elementy:

- jest zachowaniem, które dla klienta ma znaczenie seksualne

- jest formą transakcji handlowej

- towarzyszy mu uczuciowa obojętność

Regulacje prawne

Obecnie w Polsce prostytucja nie jest karana. Taka regulacja prawna jest wynikiem ratyfikowania przez nasz kraj, w 1952 roku, międzynarodowej Konwencji w sprawie zwalczania handlu ludźmi i eksploatacji prostytucji. Karane są natomiast wszelkie formy nacisku na uprawianie prostytucji lub czerpania z niej korzyści przez osoby trzecie. Najnowszy Kodeks karny reguluje to w art. 203 i 204.

Na świecie znane są cztery systemy prawnej regulacji prostytucji:

a) prohibicjonizm - charakteryzuje się całkowitym zakazem uprawiania prostytucji. Prostytucja jest przestępstwem, za które grożą określone kary. Niektóre kraje Bliskiego Wschodu (Iran, Jemen, Arabia Saudyjska), Szwecja (od 1999 roku; w tym wypadku karze podlegają klienci korzystający z usług seksualnych, a nie same prostytutki).

b) reglamentaryzm - jeden z najpopularniejszych systemów. Jego podstawowym założeniem jest legalizacja prostytucji jako zła koniecznego w społeczeństwie, przy jednoczesnym poddaniu jej administracyjnej kontroli. Współcześnie wypierany przez neoreglamentaryzm.

c) neoreglamentaryzm - stanowi pewną modyfikację wcześniejszego systemu, która przejawia się w tym, że nadzór nad prostytutkami scedowany został głównie na służby sanitarne (wcześniej policja). Prostytutki muszą legitymizować się odpowiednimi książeczkami z aktualnymi wynikami badań lekarskich. Jednak ich działalność jest bardziej samodzielna, obowiązuje bowiem zakaz prowadzenia domów publicznych. System ten obowiązywał w Polsce międzywojennej i po wojnie.

d) abolicjonizm - stanowi system będący jednocześnie wyrazem poszanowania praw jednostki. Charakteryzuje się rezygnacją z karania osób uprawiających prostytucję na rzecz zapobiegania tej formie patologii i zagrożeniom, jakie stwarza. Jego podstawowe założenia to:

- zwalczanie zjawiska prostytucji, a nie jego niektórych elementów

- działania profilaktyczne mające na celu uchronienie jednostek wyspokiego ryzyka przed wchodzeniem w proceder prostytucji

- podjęcie działań resocjalizacyjnych wobec osób, które już działają w tej profesji

- podnoszenie świadomości społecznej dotyczącej szkodliwych skutków prostytucji

- minimalizowanie szkodliwych skutków prostytucji zarówno w wymiarze indywidualnym, jako i społecznym

- podnoszenie świadomości społecznej w dziedzinie higieny osobistej

- eliminowanie wszelkich form nacisku mających na celu skłonienie osoby do uprawiania prostytucji

Mimo obowiązywania w Polsce już od kilku lat ostatniego systemu, w 1956 roku wprowadzono ponownie system rejestracji prostytutek, co było związane z gwałtownym wzrostem prostytucji w wielkich miastach (w policji utworzono specjalne sekcje).

Skala zjawiska

1. Prostytucja dorosłych

Obecnie rejestruje się 10 000-12 000 osób uprawiających prostytucję, jednak przypuszcza się, że jest ich kilkakrotnie więcej, nawet 100 tys. (np. poza zasięgiem policji są tzw. call girls czy prostytutki internetowe). Zdecydowana większość prostytutek wywodzi się ze środowisk robotniczych (60-70 %), z rodzin inteligenckich pochodzi 7-15 %, z chłopskich 3-15 %. Najwyższy poziom wykształcenia obserwuje się u prostytutek typu call girls i prostytutek internetowych lub tzw. dam do towarzystwa. Większość prostytutek to osoby niezamężne (60-70 %), jednak wiele z nich ma dzieci (30-50 %). Wśród prostytutek ok. 80 % wychowywało się w rodzinach pełnych. Ponad połowa prostytutek wychowywała się w atmosferze awantur, trwałych konfliktów małżeńskich rodziców itp. Proces „wchodzenia w zawód” obejmuje kilka lat i dałoby się go ująć w pewne etapy:

1) Pierwszy rok to okres naturalnej selekcji. Uprawianie prostytucji wiąże się z ogromnymi kosztami psychicznymi i realnym zagrożeniem życia oraz zdrowia (50-80 % prostytutek cierpi lub cierpiało na choroby weneryczne, liczne infekcje). Ponadto zawód ten wiąże się ze specyficznym trybem życia. Nie każda osoba to wytrzymuje.

2) Następne 3 lata to okres „doskonalenia zawodu”, a także wypracowywania własnych metod pracy.

3) Kolejne kilka lat to czas stabilizacji zawodowej.

4) Po dziesięciu latach pacy większość prostytutek zaczyna myśleć o zakończeniu kariery.

2. Prostytucja dzieci i młodzieży

Kurzępa przeprowadził badania na 158-osobowej grupie osób w wieku 15-22 lat, w której 1/3 stanowili 15-17-latkowie. Wynika z nich, że 51 % dziewcząt i 56 % chłopców podejmuje aktywność seksualną stale; 35 % dziewcząt i 27 % chłopców dorywczo, a 7 % dziewcząt i 6 % chłopców rzadko. Ponad 80 % osób obojga płci najczęściej obsługuje dwóch lub więcej klientów. Chłopcy uprawiają zdecydowanie częściej prostytucję homoseksualną i biseksualną (68,7 %), natomiast dziewczęta heteroseksualną (76,5 %). Z badań tych wynika także, że 53 % dziewcząt i 67 % chłopców zaczęło uprawiać nierząd przed 17 rokiem życia, a po 18 % z każdej grupy przed 10 rokiem życia. Najczęstszym deklarowanym powodem uprawiania prostytucji w przypadku dziewcząt są względy ekonomiczne (46 %), wpływ koleżanek (15 %), potrzeba wrażeń (15 %), konieczność (9 %). Chłopcy uprawiający prostytucję heteroseksualną najczęstsze przyczyny to pragnienie przeżyć seksualnych (29 %), konieczność (17 %), żądza (13 %) i przypadek (20 %).

Typologia prostytutek

Brunon Hołyst dokonuje takiej typologii prostytutek:

1. Call girls

Dziewczyny na telefon. Najczęściej kobiety młode, wykształcone, znające języki. Często dysponują własnym mieszkaniem. Specjalizują się w obsłudze klientów zagranicznych i biznesmenów. Mają swoich kuplerów, którzy ułatwiają im kontakt z klientami. Prostytucja jest ich jedynym źródłem utrzymania. Zwykle nie są znane policji.

2. Kobiety oferujące usługi seksualne w hotelach i nocnych klubach

Prostytucja jest ich głównym źródłem dochodu. Z klientami nawiązują kontakt najczęściej w tańcu, czasem przysiadając się do stolika, czasem zaś są rekomendowane przez pracowników lokalu, stręczycieli czy inne prostytutki. Usługi seksualne świadczą w pokojach klientów, w wynajętych pokojach lub w pomieszczeniach gospodarczych odstępowanych przez personel lokalu za odpowiednią opłatą. Z reguły nie popełniają przestępstw.

3. Prostytutki uliczne

Bywają otoczone liczną grupą osób wciągniętych w proceder (sutenerzy, ochroniarze, taksówkarze itp.). Często prostytucja stanowi dla nich sposób dorobienia. W tej grupie odnotowuje się wiele przypadków prostytutek uzależnionych od alkoholu, chorych i zarażonych chorobami wenerycznymi. Mają swoje stałe miejsca zwane pigalakami, w których oferują usługi. Znane policji.

4. Prostytutki działające w agencjach towarzyskich i salonach masażu erotycznego

Częściej, niż w pozostałych przypadkach, są to cudzoziemki, dosyć dobrze wykształcone. Działają w stosunkowo bezpiecznych warunkach. Mało samodzielne, ale zachowujące anonimowość.

5. Kobiety trudniące się narządem okazjonalnie

Często niezidentyfikowane, tzw. cichodajki. Zdarzają się wśród nich uczennice szkół średnich, studentki, urzędniczki, kelnerki itp. Niektóre z nich działają wyłącznie w sezonie turystycznym lub w czasie weekendu.

Poza tymi kategoriami istnieją jeszcze tzw. damy do towarzystwa - przypominają utrzymanki, gdyż zazwyczaj mają kilku stałych klientów i bardzo dbają o zachowanie pozorów. Są wykształcone, znają języki, zasady dobrego wychowania. Z klientami nawiązują kontakt w czasie spotkań towarzyskich lub z polecenia. Najczęściej są to studentki, dziennikarki, początkujące aktorki. Nie są znane policji. Prostytucja jest ich głównym źródłem dochodu.

Uwarunkowania

1) Prostytucja jako przejaw podatności biologicznej

a) nadczynność jajników kobiet uprawiających prostytucję

b) większa zmysłowość kobiet prostytuujących się, wynikająca z większego zapotrzebowania na stymulację, które kariera prostytutki jest w stanie zaspokoić

c) oziębłość płciowa kobiet (przeciwstawna koncepcja) uzasadniona przekonaniem, że zaangażowanie uczuciowe prostytutki uniemożliwiło by jej podejmowanie kontaktów z wieloma partnerami

d) przedwczesne dojrzewanie

2) Prostytucja jako przejaw kobiecej roli społecznej

a) przekonanie, że prostytucja stanowi właściwie kontynuację kobiecej roli płciowej, a osiąganiu kariery od dojrzałej kobiety różni prostytutkę jedynie pewna skrajność w realizacji tej kariery

b) prostytucja jest wyrazem buntu przeciwko społecznej roli płci, jaką wyznaczono kobiecie (stanowisko przeciwstawne)

c) teoria stygmatyzacji

d) prostytucja to przejaw wyzwolenia kobiety z tradycyjnej roli

3) Prostytucja jako skutek ubóstwa

Wielu badaczu uważa, że prostytucja powiązana jest ściśle z określonymi warunkami społeczno-ekonomicznymi, a nawet strukturalnymi w społeczeństwie. Prostytutki kwalifikują się przede wszystkim z niższych warstw społecznych, natomiast klienci są głównie z warstw wyższych.

4) Prostytucja jako efekt zaburzenia relacji międzyludzkich

Można wskazać kilka czynników szczególnie często występujących w najbliższym otoczeniu prostytutek. Czynniki te kumulując się, mogą stanowić przyczynę prostytucji. Oto one:

a) brak więzi w rodzinie lub wśród innych osób znaczących

b) „zamrożenie emocjonalne”, pewien rodzaj znieczulenia, brak empatii, brak wzajemnej troski

c) wczesna inicjacja seksualna, nierzadko będąca nadużyciem

d) przedmiotowy charakter pierwszych związków seksualnych

e) częsta zmiana partnerów seksualnych

f) rozbudzenie potrzeb seksualnych

g) utrwalony schemat instrumentalnych potrzeb seksualnych

Reasumując, można stwierdzić, że czynnikami najczęściej wskazywanymi jako facylitatory wchodzenia w profesję prostytutki to:

- niski status społeczny rodziny

- nadmierny rygoryzm ojca

- brak więzi emocjonalnej w rodzinie

- chaos organizacyjny

- wadliwe metody wychowawcze

- wzrost patologii w rodzinie pochodzenia

- częsta zmiana środowiska wychowawczego

- niepowodzenia szkolne

- wczesna inicjacja seksualna

- doświadczenie wykorzystywania seksualnego w okresie dzieciństwa

KORUPCJA

KORUPCA to niezgodne z prawem wykorzystywanie możliwości publicznych (decyzyjnych, kompetencyjnych, związanych z dystrybucją dóbr lub przywilejów) do realizowania prywatnych interesów.

Istnieją 3 cechy charakterystyczne dla zachowań korupcyjnych:

- korupcja przynosi korzyść wszystkim uczestnikom przestępstwa

- ofiarą staje się społeczeństwa jako całość

- ma miejsce posługiwanie się powierzonymi pracownikowi zasobami lub kompetencjami w sposób naruszający prawo

Regulacje prawne

W polskim Kodeksie karnym wyróżnia się następujące działania, które naruszają prawo i wiążą się z korupcją:

a) sprzedajność urzędnicza, tzn. przyjęcie, żądanie lub przyjmowanie obietnic łapówki

b) płatna protekcja (wręczenie lub obietnica wręczenia łapówki)

c) pośredniczenie lub obietnica pośredniczenia w sprzedajności lub płatnej protekcji

d) nadużycie służbowe (przekraczanie kompetencji lub niedopełnienie obowiązków)

e) poświadczenie nieprawdy (np. zwolnienia lekarskie)

f) nadużycie zaufania (np. upublicznianie wewnętrznych informacji)

g) czerpanie korzyści z „prtana pieniędzy” (np. wystawianie fikcyjnych rachunków)

h) udaremnienie lub utrudnianie przetargu

Skala zjawiska

Jak wynika z badań Andrzeja Siemaszki około półtora miliona Polaków padło ofiarą korupcji. Polacy mają ogromne poczucie zagrożenia korupcją i ma to swoje podstawy. Polska, wśród 20 innych krajów, zajęła 2 miejsce pod względem liczby ofiar działań korupcyjnych. Najczęściej wymienianymi przez badanych „łapownikami” byli: policjanci- 32 %, urzędnicy państwowi- 28 %, inspektorzy- 18 %, celnicy- 13 %, inni funkcjonariusze publiczni- 9 %.

Uwarunkowania

Wśród przyczyn korupcji wymienia się m.in. pewne zwyczaje kulturowe, dostępność dóbr, kulturę prawną społeczeństwa oraz sprawność instytucji kontroli. Jednak czynnikiem najbardziej korupcjogennym jest nieodpowiednie prawo, niewłaściwa egzekucja tego prawa oraz ograniczona dostępność do poszukiwanych dóbr, do których różny dostęp jest prawnie zagwarantowany.

Zgodnie z ustaleniami TIP najbardziej korupcjogennymi czynnikami w Polsce są:

- niespójność i niejednoznaczność przepisów prawnych, umożliwiająca urzędnikom stosowanie zasady uznaniowości

- bezkarność urzędnicza, niemożność obciążenia urzędnika odpowiedzialnością finansową za bezprawnie podjęte decyzje

- nieprecyzyjność przepisów prawa budowlanego, umożliwiająca np. prowadzenie inwestycji budowlanych bez uregulowanych praw gruntowych

- wzmocnienie uprawnień inspektorów budowlanych bez odpowiedniego nadzoru ich poczynań

- ograniczenie dostępu do informacji o publicznych przetargach oraz wprowadzanie nieuzasadnionych dodatkowych warunków, wykluczających niektóre podmioty z uczestnictwa w tych przetargach

- możliwość stosowania uznaniowych kryteriów w procedurach przetargowych, wynikająca z niejasnych przepisów o gospodarce nieruchomościami

- nieprecyzyjność przepisów samorządowych, szczególnie w zakresie działalności komisji rewizyjnych

- stosowanie przepisów o ochronie danych osobowych w celu utrudnienia kontroli majątków urzędników państwowych i źródeł ich dochodów

- nadmiernie rozbudowany system certyfikatów, zezwoleń i uprawnień, ograniczający obrót handlowy

AGRESJA wśród dzieci i młodzieży

W słowniku pedagogicznym AGRESJA  to „działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywołującym u człowieka niezadowolenie lub gniew. Celem agresji jest wyrządzenie szkody przedmiotowi agresji”.

Słownik Języka Polskiego PWN definiuje AGRESJĘ jako „zachowanie zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobnikach lub rzeczach”.

Skala zjawiska

Istnieje kijka cech charakteryzujących współcześnie to zjawisko:

- wzrost brutalizacji zachowań młodzieży, czego najbardziej skrajnym przypadkiem są zabójstwa, rozboje oraz pobicia

- unifikacja grupowa zachowań agresywnych. Agresywność staje się powszechna we wszystkich warstwach społecznych, podczas gdy jeszcze do połowy lat 80. była kojarzona ze środowiskiem marginesu społecznego

- unifikacja płciowa. Wzrost agresywności u dziewcząt, jak i u chłopców.

- manifestacja zachowań agresywnych, nawet w tych przestrzeniach społecznych, które do tej pory uchodziły za nieprzyzwalające na takie zachowanie, np. szkoła, miejsca publiczne

- obniżenie się wieku nieletnich sprawców zachowań brutalnych

Uwarunkowania

Przyczyny zewnętrzne:

a) Zjawiska anomijne zachodzące w kraju, czyli obniżenie regulacyjnego znaczenia norm i wartości społecznych, powstałe zarówno w wyniku zmian ustrojowych, jak i charakterystycznej dla społeczeństwa demokratycznych wielokulturowości

b) Zalew destruktywnych modeli zachowania będący efektem upowszechnienia się elektronicznych środków przekazu

c) doświadczenie przemocy w rodzinie i obserwowanie jej w najbliższym otoczeniu

d) bezstresowe wychowanie i wiążący się z tym brak jakichkolwiek wymagań

e) nadmierny liberalizm wobec młodzieży, którego efektem są deficyty poznawcze i behawioralne w zakresie wartości i wymaganych standardów społecznych

Przyczyny wewnętrzne (wewnętrzne dyspozycje jednostki):

- zachowania wyuczone

- efekt wywierania wpływu społecznego

- brak więzi grupowej

- objaw braku umiejętności społecznych

- objaw zaburzeń osobowościowych

- objaw doświadczeń ekstremalnych

23

---