Dr hab. /prof. AP/ Janina Pach

Zakład Ekonomii i Polityki Gospodarczej

Akademia Pedagogiczna im. KEN w Krakowie

ROLA KORPORACJI PONADNARODOWYCH W PROCESIE GLOBALIZACJI GOSPODARKI ŚWIATOWEJ /wnioski dla Polski/

Globalizacja nie jest nowym zjawiskiem w gospodarce światowej, gdyż wiąże się z upowszechnieniem gospodarki kapitalistycznej. Jej zdynamizowanie nastąpiło w latach siedemdziesiątych za sprawą szoku naftowego, który „wyprodukował” ogromną ilość petrodolarów, szukających rentownej alokacji. Kapitał zaczął przełamywać granice państw narodowych, a jego lokaty na światowych i narodowych giełdach uwalniały się spod jakiejkolwiek kontroli. Głównymi instytucjami tych procesów stały się korporacje ponadnarodowe, wymuszające na zewnątrz maksymalnie duży zakres rynkowego mechanizmu, natomiast wewnątrz swoich struktur stosujące system ścisłego sterowania . Liczba korporacji ponadnarodowych rośnie z roku na rok. O ile w 1969 r. na świecie działało 7 tys. korporacji ponadnarodowych, to w 1996 r. liczba ta wzrosła do 44.5 tysięcy kontrolujących ponad 270 tys. filii, a w 2000 r. przekroczyła 62 tys. z 820 tys. filii zagranicznych. Obejmują swoją działalnością coraz to większe segmenty rynku światowego, tworząc rynek globalny.

I . Globalizacja i jej istota

W szerokiej i różnorodnej literaturze poświęconej globalizacji można znaleźć bardzo wiele definicji. Brakuje jednakże jednoznacznej definicji tego zjawiska, która nie powodowała by kontrowersji. Wynika to z faktu, iż globalizacja jest zjawiskiem wielopoziomowym, wielowymiarowym, dokonującym się w różnych dziedzinach życia.

Najprościej globalizacja określana jest jako proces kompresji świata w jedną przestrzeń „singl space”, jako zjawisko ekonomiczne ze skutkami społecznymi i politycznymi . Szerzej, globalizacja jest to złożony proces dokonujący się w sferze społecznej, ekonomicznej, kulturowej i politycznej, przejawiający się w wielości powiązań i wzajemnych oddziaływań państw i społeczeństw na siebie. Antonhy Giddens /angielski kulturoznawca/ definiuje globalizację jako „intensyfikację stosunków społecznych o światowym zasięgu, która łączy różne lokalności w taki sposób, że lokalne wydarzenia kształtowane są przez zdarzenia zachodzące w odległości wielu tysięcy mil i same zwrotnie na nie oddziaływują.

W ujęciu społecznym globalizacja oznacza proces pokonujący bariery czasu i przestrzeni, a także bariery społeczne. W jego wyniku zachowania ludzi, społeczeństw i władzy z różnych obszarów oddziaływują na siebie i zmieniają się pod swoim wpływem, tworząc kulturę globalną—mieszaninę, składającą się z różnych elementów tradycji, kultury i wzorów zachowań.Według McLuhana w wyniku globalizacji świat zmienił się w „globalną wioskę”. Określenie to ma uświadomić, iż obywatele świata przeżywają wydarzenia zachodzące na świecie w podobny sposób jak mieszkańcy tradycyjnej wioski, którzy cały czas mają świadomość istnienia i konsekwencji działań sąsiadów.

Natomiast Z. Bauman w rozważaniach nad globalizacją akcentuje postępującą hybrydyzację i fragmentaryzację współczesnego świata. W celu podkreślenia skali negatywnych skutków globalizacji na świecie używa pojęcia „glokalizacja”.

Globalizacja niezależnie od sfery, w której się dokonuje jest to proces tworzony przez zjawiska lub działania o wymiarze ogólnoświatowym. Wspólne jest zawsze odniesienie do podobnej skali występowania, którą określa sam źródłosłów terminu „globalizacja”.

Pomimo wielu wymiarów globalizacji, największe jej zaawansowanie odnotowano w płaszczyźnie ekonomicznej, z tego względu określa się ją jako etap umiędzynarodowienia gospodarki i wzrostu współzależności ekonomicznych.. Konsekwencją jest tworzenie się ogólnoświatowej (globalnej) gospodarki. Proces ten polega na niszczeniu barier granicznych, likwidacji narzędzi i sposobów ochrony przed konkurencją zewnętrzną, uwalnianiu rynku od ograniczeń dotychczasowego suwerena, jakim było państwo. Można powiedzieć zatem, iż w sferze ekonomii globalizacja jest procesem ograniczania barier dla rynkowego mechanizmu alokacji ponad granicami krajów, zaniku granic gospodarczych , jest to jakościowy skok w mobilność czynników produkcji. Według Międzynarodowego Funduszu Walutowego „ globalizacja to proces rosnących współzależności między krajami na całym świecie, w związku ze wzrostem wielkości transakcji obejmujących wymianę towarów i usług oraz przepływy kapitału, a także szybkie i szerokie rozprzestrzenienie się technologii”. Zdaniem Grzegorza Kołodki globalizacja to proces tworzenia zliberalizowanego i zintegrowanego rynku towarów i kapitału oraz kształtowanie się nowego międzynarodowego ładu instytucjonalnego służącego rozwojowi produkcji , handlu i przepływów finansowych, na skalę całego świata.Natomiast J. Mittelman podkreśla , iż przejawem globalizacji jest „przestrzenna reorganizacja produkcji i penetracja przemysłów poprzez granice , powiązania rynków finansowych, dyfuzja technologii i upodobnianie się norm, standardów wytwarzania oraz stylów konsumpcji na całym świecie”.

2. Czynniki kształtujące proces globalizacji

W sferze ekonomii globalizacja kształtuje się przede wszystkim pod wpływem:

•postępu technicznego, pod wpływem nowych technologii w informacji, biotechnologii, technologiach materiałowych, energetycznych i kosmicznych. Obecny etap globalizacji związany jest szczególnie z nową rolą kapitału intelektualnego, rewolucją telekomunikacyjną, telefonią komórkową , faksem, internetem. Obniżają one znacznie koszty przepływu informacji, koszty działania korporacji transnarodowych. Dzięki nowym technologiom następuje zwiększenie geograficznego zasięgu korporacji, wzrost i unowocześnienie produkcji oraz zmiany w systemach produkcji;

• liberalizacji międzynarodowych stosunków gospodarczych, likwidującej bariery celne, stawiającej na swobodę wymiany walut i wolność w przepływie kapitału. Według danych Konferencji ds. Handlu i Rozwoju po II wojnie światowej rokowania GATT obejmowały ponad dwadzieścia krajów, natomiast Runda Urugwajska 117 krajów. Przeciętne cło na artykuły przemysłowe w 1947 r. wynosiło przeciętnie 40% (Geneva), a w latach 1986-1992 (Urugwaj) już tylko 4,7 %. Do początku lat siedemdziesiątych międzynarodowy przepływ kapitału był ściśle kontrolowany. Odstąpienie od systemu z Bretton Woods spowodowało, że zaczęto stopniowo znosić system kontroli przepływu kapitału w krajach wysoko rozwiniętych, a na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych w słabo rozwiniętych. Liberalizacja przepływów kapitałowych przyczyniła się do wzrostu bezpośrednich inwestycji zagranicznych. W 1998 r. światowe bezpośrednie inwestycje zagraniczne wynosiły 662 mld USD, a w 1999 już 827 mld USD , a w 2001 r. ponad bilion USD.

• rozwoju kompatybilnej infrastruktury biznesu. Składa się na nią twarda infrastruktura ( połączenia drogowe i kolejowe, porty lotnicze, hotele) i infrastruktura miękka biznesu w postaci odpowiedniej infrastruktury legislacyjnej, komputerowych połączeń informatycznych, bankowości elektronicznej.

• zmian w konkurencji międzynarodowej. Nowa era konkurencji wyłoniła się w ciągu ostatnich 20 lat, szczególnie w powiązaniu z globalizacją procesów ekonomicznych . Pod wpływem postępu technicznego, przepływu informacji, wzrostu PKB następują zmiany w wielkości i strukturze popytu globalnego. W ślad za tym następują zmiany po stronie podaży, charakteryzujące się zwiększeniem skali i zróżnicowaniem produkcji. Następuje oligopolizacja gałęzi przemysłu, charakteryzująca się opanowaniem rynku produktu przez kilka firm, powodująca wzrost współzależności między dominującymi na rynku producentami. Decyzje jednego producenta powodują reakcje u innych producentów, a wymogi techniczne i ekonomiczne, stają się barierami wejścia na rynek dla innych producentów. M. Porter do takich barier zalicza: osiągnięcie skali produkcji umożliwiającej uzyskanie opłacalności, wielkość nakładów na B+R, stworzenie odpowiedniej bazy produkcyjnej oraz uruchomienie produkcji i sieci zbytu. Poza tym wyzwaniami dla producentów tworzone są bariery przez kraje, w których lokalizowana jest produkcja, a dotyczą one regulacji administracyjnych oraz stosowania różnorodnych narzędzi ekonomicznych, w tym subwencji do produkcji, dopłat eksportowych itp.

•polityki ekonomicznej państwa. Motorem globalizacji jest liberalizacja, prywatyzacja i deregulacja gospodarek. W związku z tym polityka państwa w różny sposób może wpływać na globalizację. Pozytywnie wówczas jeżeli przyczynia się do usuwania przeszkód i zniekształceń w funkcjonowaniu rynków, ich stymulowania i sprawnego działania, np. rynku finansowego, sprzyja procesom prywatyzacji i deregulacji gospodarki. Taka polityka ekonomiczna służąca liberalizacji handlu międzynarodowego- przyśpiesza równocześnie proces globalizacji.

III. Korporacje ponadnarodowe oraz ich działalność

W procesie globalizacji dużą rolę odgrywają korporacje ponadnarodowe określane również korporacjami transnarodowymi. /KTN/. Najogólniej, określa się je jako przedsiębiorstwa posiadające udziały w firmach zlokalizowanych w więcej niż jednym kraju. Korporacje transnarodowe określane są jako organizacje, które koordynują działalność produkcyjno - handlową z jednego ośrodka podejmującego strategiczne decyzje. Korporacje te cechuje:

• suwerenność polegająca na tym, iż podejmują decyzje strategiczne w pewnym stopniu niezależne od interesów państw, na terenie których realizują inwestycje. Umożliwia im to ogromny kapitał, którym dysponują oraz zasoby najnowszej myśli techniczno - organizacyjnej. Suwerenność nie chroni ich jednakże przed ryzykiem inwestycyjnym (większym bądź mniejszym) w zależności od warunków gospodarczo - politycznych w jakich działają;

• rozproszenie geograficzne i produkcyjno - handlowe ;

• elastyczność organizacyjna w zakresie procesów produkcyjno - handlowych o charakterze ponadnarodowym;

• specjalizacja w zakresie produkcji dóbr lub podzespołów pod kątem popytu kraju zlokalizowania --> [Author:P
  ] inwestycji lub rynku światowego;

• zdolność integrowania. Specjalizacja produkcji w ramach KTN jest czynnikiem wzrostu jej efektywności, nowoczesności. Wymaga jednakże ścisłych powiązań i koordynacji ich działalności, doskonałego przepływu informacji, technologii i kadr pomiędzy filiami i oddziałami korporacji;

• zdolność polegająca na przeprowadzaniu wielu operacji jednocześnie na różnych rynkach, w celu wykorzystania różnic ekonomicznych ( w cenach, w warunkach produkcji, zasobach, w regulacjach podatkowych),

• w efekcie zdolność do wysokiej bieżącej bądź perspektywicznej efektywności działania.

Wymienione cechy czynią korporacje transnarodowe szczególnym rodzajem podmiotów w gospodarce światowej, funkcjonujących ponad krajami. Dynamiczny rozwój korporacji rozpoczął się w latach pięćdziesiątych XX wieku, efektem czego był wzrost ich ilości, wartości kapitału inwestowanego oraz ekspansja geograficzna. Jeszcze w 1969 r. na świecie działało około 7 tys. korporacji transnarodowych.. W 1992 r. już ponad 37 tys. korporacji kontrolujących około 200 tysięcy filii zagranicznych, a w 1996 r. liczba ta wzrosła do ponad 44,5 tysięcy, kontrolujących ponad 270 tys. filii, a w 2000 r. do ponad 62 tys. z 820 tys. filiami zagranicznymi. Były one najważniejszymi dostarczycielami kapitału zagranicznego szczególnie dla krajów rozwijających się.

Przykładowo, z liczby 100 największych korporacji działających na świecie /posiadających największe aktywa/ w 2000 r. 91 zlokalizowało swoją działalność na obszarze „Triady”, 3 w krajach rozwijających się, 6 w pozostałych krajach. Połowa z tych 100 korporacji zlokalizowała swoją działalność w trzech przemysłach: elektrycznym i elektronicznym, samochodowym oraz petrochemicznym. Na wymienione 100 KTN w 2000 r. przypadało : 12% światowych aktywów, 16% światowej sprzedaży oraz 15% światowego zatrudnienia.

W 1999 r. do największych KTN należały: General Electric, Exxon Mobil Corp, Royal Dutch Shell Group, General Motors, Ford Motor Company, Toyota Motor, DaimlerChrysler, TotalFina, IBM, BP / por. tablica 1/.

10 największych korporacji ponadnarodowych na świecie

/ kapitał zagraniczny w mld. dol. USD/.

Tabela 1.

Kolejność	Korporacja	Przemysł	Kraj	Kapitał zagraniczny
1.	General Electric	Elektroniczny	USA	141
2.	Exxon Mobil Corp	Petrochemiczny	USA	99
3.	Royal Dutch Shell Group	Petrochemiczny	Holandia /Wielka Brytania	69
4.	General Motors	Motoryzacyjny	USA	68
5.	Ford Motor Company	Motoryzacyjny	USA	*
6.	Toyota Motor Corp.	Motoryzacyjny	Japonia	56
7.	DaimlerChrysler	Motoryzacyjny	Niemcy	56
8.	TotalFina	Petrochemiczny	Francja	*
9.	IBM	Komputerowy	USA	45
10.	BP	Petrochemiczny	Wielka Brytania	39

* brak danych

Źródło: World Investment Report , UNCTAD 2001, s.15.

Wymienione w tabeli 10 największych firm świata charakteryzuje duża koncentracja kapitału. W 2000 r. przypadło na nie 32 % całego kapitału, jakim dysponowało 100 największych korporacji na świecie, podczas gdy same stanowiły 10% ich zbiorowości. Wyrazem wielkości i zajmowanych pozycji rankingowych jest zróżnicowana wartość kapitału przypadającego na jednego zatrudnionego , która wahała się w latach dziewięćdziesiątych od 52, 4 tys. funtów do 1645,6 tys. funtów. Najwyższymi wskaźnikami odznaczały się koncerny japońskie, co związane jest z wysokim stopniem robotyzacji produkcji. Dużą koncentracją charakteryzowała się działalność korporacji ponadnarodowych w zakresie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. W 2000 r. na liczbę 10 krajów przypadło ponad 75% światowych przepływów BIZ /por. tab. 2/.

Kraje, będące największymi światowymi dostawcami i odbiorcami BIZ

/mld USD/

Tabela 2

	Dostawcy BIZ	BIZ w mld USD		Odbiorcy BIZ	BIZw mld.USD
1.	Wielka Brytania	250	1.	USA	281
2.	Francja	173	2.	Niemcy	176
3.	USA	139	3.	Wielka Brytania	130
4.	Belgia i Luksemburg	83	4.	Belgia i Luksemburg	87
5.	Holandia	73	5.	Hong Kong, Chiny	64
6.	Hong Kong, Chiny	63	6.	Kanada	63
7.	Hiszpania	54	7.	Holandia	55
8.	Niemcy	49	8.	Francja	44
9.	Kanada	44	9.	Chiny	E
10.	Szwajcaria	40	10	Hiszpania	37

Źródło: Opracowanie własne na podstawie World Investment Report ,UNCTAD 2001, s. 3-4.

Dane wskazują, iż kraje będące największymi dostawcami bezpośrednich inwestycji zagranicznych są równocześnie odbiorcami największej światowej wartości BIZ / z wyjątkiem Szwajcarii/. Równocześnie na terytorium wskazanych w tabeli 10 krajów /oraz Japonii/ znajduje się największa koncentracja przestrzenna zarządów firm, które decydują o strategiach rozwoju firm oraz skali i kierunkach przepływu inwestycji.

Korporacje transnarodowe dokonują bezpośrednich inwestycji zagranicznych w różnych regionach i krajach , kierując się przy tym szeregiem różnorodnych czynników.

Według Światowego Raportu Inwestycji za 2001 r. w latach 1993-2000 światowy napływ BIZ wzrastał w szybkim tempie . Rozkładał się on bardzo nierównomiernie między kraje rozwinięte, kraje rozwijające się oraz kraje Europy Środkowowschodniej / por. rys. 1./

Światowe napływy bezpośrednich inwestycji zagranicznych w latach 1993-2000

/mld USD/

Rys. 1

Źródło: World Investment Report , UNCTAD 2001, s. 5 .

Przykładowo w 2000 r. wartość światowych napływów BIZ wyniósł 1285 mld USD, z czego na kraje rozwinięte przypadło 1000 mld USD, na kraje rozwijające się 258 mld USD a na kraje Europy Środkowowschodniej 27 mld USD / por. rys. 1/. Inaczej natomiast kształtowała się skumulowana wartość BIZ, odzwierciedlająca sumę rocznych strumieni napływających i odpływających BIZ. W 2000 r. skumulowana wartość zlokalizowanych bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Europie Środkowowschodniej wyniosła 155, 5 mld. USD, z czego na Polskę przypadło ponad 53 mld USD.

Zarówno dane dotyczące rocznych strumieni BIZ napływających do Europy Środkowowschodniej jak również dane dotyczące skumulowanej ich wartości wskazują, iż udział grupy krajów Europy Środkowowschodniej w światowej wartości napływających BIZ / na tle pozostałych grup krajów/ należy do najniższych. Świadczyć to może, iż kraje te znajdują się wciąż poza strefą intensywnych procesów globalizacyjnych. Ponadto generalnie rzecz biorąc kraje Europy Środkowowschodniej w latach dziewięćdziesiątych były odbiorcami netto BIZ, w 1990 r. ich udział w światowych napływach wynosił 0,1%, a w 2000 r. ponad 2%.

IV. Główne korzyści i zagrożenia związane z procesem globalizacji

Globalizacja jest siłą napędzającą przemiany społeczne, ekonomiczne, i polityczne . Jednakże stanowi poważny wstrząs dla społeczeństw, gospodarek narodowych i gospodarki światowej, stanowiący z jednej strony ogromną szansę rozwojową z drugiej zaś poważne zagrożenia, / por. tab. 3/

Główne korzyści i zagrożenia procesu globalizacji w sferze gospodarki

Tablica 3

Korzyści płynące z globalizacji

Zagrożenia związane z globalizacją

A/ globalizacja jest to zwieńczenie rozwoju gospodarki rynkowej, pochodną likwidacji barier dla działania gospodarki rynkowej, przejaw wolności gospodarczej; B/ globalizacja jest procesem , który prowadzi do ujednolicenia reguł i respektowania praw własności podmiotów działających ponad granicami państwa; C/ globalizacja podnosi jakościowy poziom metod wytwarzania ze względu na lepsze wykorzystanie kapitału intelektualnego i fizycznego; D/ globalizacja zwiększając natężenie konkurencji, poprawia jakość i zwiększa dojrzałość gospodarki; E/ według F. Fukuyamy globalizacja zmniejsza ubóstwo, stwarzając szanse rozwoju krajom najsłabiej rozwiniętym. Globaliści uważają, że tylko w pierwszym jej okresie/ podobnie jak w okresie rewolucji przemysłowej/ rosną nierówności ; F/ korzyści z globalizacji utożsamiane są często z korzyściami płynącymi z bezpośrednich inwestycji zagranicznych, dokonywanych przez KTN, będące główną jej siłą. Obejmują one wpływ BIZ na: postęp technologiczny, bilans płatniczy kraju, nakłady na badania i wdrożenia, na poziom umiejętności technicznych, zdolności eksportowe kraju lokalizacji BIZ, proces prywatyzacji i restrukturyzacji majątku, podnoszenie kwalifikacji siły roboczej, itp. G/ globalizacja prowadzi do integracji przedsiębiorstw przemysłowych, sieci handlowych, instytucji bankowych, centrów zarządzania i informacji, H/ globalizacja stanowi ważny czynnik rozwoju gospodarczego zarówno gospodarek narodowych jak i gospodarki światowej.

A/ globalizacja ogranicza rolę państwa, rodzi sprzeczność między globalnym rynkiem a państwem; B/ destrukcja instytucji państwa następuje poprzez likwidację narzędzi ochrony granicznej, ujednolicenia reguł polityki gospodarczej. KTN stają się elementem globalnej regulacji obok takich mechanizmów jak: Unia Europejska, GATT, WTO, ONZ. C/ osłabienie roli państwa w: korygowaniu mechanizmu rynkowego, zmniejszaniu rozpiętości dochodowych, w ochronie zdrowej konkurencji. D/ Globalizacja podważa państwo opiekuńcze, pewien kontrakt społeczny, obejmujący: prawo do pracy, walkę z ubóstwem, ochronę jednostki i społeczeństw przed różnymi ryzykami, promocję równych szans; E/ Globalizacja narusza jeden z podstawowych filarów państwa narodowego - rynek narodowy; F/ zbyt silny wpływ korporacji ponadnarodowych na gospodarkę danego kraju, dokonujących przejęć, fuzji, aliansów; G/ liberalizacja przepływów kapitałowych powoduje wzrost zagrożeń kryzysami finansowymi. Napływ kapitału powoduje często nadwartościowanie waluty krajowej, wzrost deficytu handlowego, finansowanego kolejnym napływem kapitału. H/zagrożenia związane z globalizacją identyfikowane są często z negatywnymi skutkami funkcjonowania BIZ w gospodarce światowej, do których zaliczyć należy: eksploatacyjny charakter BIZ, uruchamianie przez KTN produkcji importochłonnej, wykorzystywanie różnic podatkowych, bądź niepłacenie podatków, przejmowanie przedsiębiorstw itp. I/ wzrost dysproporcji dochodowych . W 1960 r. PKB na mieszkańca w 20 najbogatszych krajach świata był 18 krotnie większy niż w 20 krajach najuboższych. W 1995 r. relacja ta sięgnęła 37 krotności.

Źródło: opracowanie własne.

Globalizacja, wyrażająca się w dążeniu do stworzenia świata bez granic gospodarczych, społecznych, kulturowych, informacyjnych jest procesem obiektywnym, w którym kraje muszą nauczyć się funkcjonować i zgodnie z jego regułami rozwijać swoją działalność. W związku z tym winny prowadzić politykę, nastawioną na minimalizację zagrożeń gospodarczych a zwiększanie korzyści płynących z globalizacji.

V. Wnioski płynące dla Polski

Wydaje się, iż podstawowym warunkiem czerpania korzyści z globalizacji jest szerokie włączenie się w jej nurt. Kraje Europy Środkowowschodniej, w tym Polska znajdują się poza „Triadą” /Ameryką Północną, Europą Zachodnią i Azją Południowo-Wschodnią/ ośrodkami najintensywniejszych procesów globalizacji. Ze względu na realizowany model gospodarki centralnej w niewielkim stopniu dostępne były dla korporacji ponadnarodowych i w efekcie do lat dziewięćdziesiątych pozostawały poza strefą intensywnych procesów globalizacyjnych. Świadczy o tym wiele danych , między innymi dotyczących działalności KTN, ich lokalizacji, wielkości charakteryzujące przepływy bezpośrednich inwestycji zagranicznych.

Rodzi się zatem pytanie: w jaki sposób kraje te winny szerzej się włączyć w procesy globalizacji oraz w jakich kierunkach w tym względzie winna iść polityka gospodarcza kraju?

W kwestii pierwszej istnieje szeroko podzielane przekonanie w Europie Zachodniej , ale też w Polsce i innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej , że Unia Europejska jest najwłaściwszą droga do ich szerszego włączenia się w proces globalizacji. W Wspólnej Deklaracji Państw i Rządów UE podjętej podczas szczytu w Laeken 15 grudnia 2001 roku podkreśla się, że pragnienia obywateli dotyczące wizji demokratycznej Europy idą w kierunku angażowania się w problemy „całego świata”, takie jak sprawiedliwość, bezpieczeństwo, akcje przeciwko przestępczości międzynarodowej, zwalczanie bezrobocia i ubóstwa, spójność ekonomiczna i społeczna, wspólna polityka wobec zanieczyszczenia środowiska, zmiany klimatyczne..... itd.Oznacza to, że Europa musi podjąć się współodpowiedzialności za kierowanie procesem globalizacji w taki sposób , aby skorzystały na tym nie tylko kraje bogate, ale i te najbiedniejsze. Tak więc Unia mogła by się stać tym sposobem drogą realizacji globalizacji „regulowanej”, „sterowanej”, „zorganizowanej”, alternatywą dla globalizacji spontanicznej, chaotycznej, rodzące coraz to większe podziały ekonomiczne i nierówności społeczne, będące skutkiem działania korporacji ponadnarodowych. Bowiem Unia Europejska jest dziełem głównie państw i ich różnorodnych reprezentacji publicznych, politycznych i państwowych. Alternatywność ta wynika z chęci zadbania o równoczesną realizacje trzech wartości o jakich pisał Ralf Dahrendorf : politycznej wolności, ekonomicznych szans i społeczeństwa obywatelskiego realizującego potrzebę solidarności.Wydaje się jednak, że zależy to od tego jaki model i mechanizm integracji dominować będzie po rozszerzeniu Unii Europejskiej. W wymiarze ogólnym chodzi o to czy kraje przystępujące do Unii w tym Polska opowiedzą się za federalną Europą, czy jak dotąd poparciem szczególnym cieszyć się będzie tzw. „Europa Ojczyzn”, koncepcja mająca najlepiej zapewnić zachowanie różnorodności narodów i kultur, jak i suwerenności polityki zagranicznej. Ponadto szczególnie istotny w tym względzie będzie stosowany mechanizm integracji regionalnej. W przypadku Unii Europejskiej mechanizm integracji oparty jest na metodzie instytucjonalnej, tzn. założeniu, że mechanizm rynkowy musi być poddany rozbudowanej ( w zależności od potrzeb) regulacji ponadnarodowej. W tym względzie kraje UE w zależności od dziedzin regulacji stosują przede wszystkim: metody modyfikujące mechanizm rynkowy, metody ograniczające mechanizm rynkowy na rzecz mechanizmu integracji skoordynowanej oraz metody zakładające dominację mechanizmu integracji ponadnarodowej.

Rodzi się jednakże pytanie natury ogólnej: do jakiego stopnia integracja w ramach Unii Europejskiej służy globalizacji, a od jakiego etapu stanowi dla niej pewien hamulec? Integracja jest poligonem dla globalizacji i wkładem do procesu globalizacji, gdyż wiąże się z usuwaniem barier granicznych, liberalizacją przepływów czynników wytwórczych oraz prywatyzacją sektora publicznego. Można stwierdzić, iż integracja poprzedza globalizację i dalej jej służy, jednocześnie globalizacja tworzy nowe wyzwania dla procesów integracyjnych w zakresie likwidacji zagrożeń płynących z globalizacji. Jednakże integracja regionalna chroniąc kraje integrujące się przed konkurencją globalną /po osiągnięciu pewnego etapu/ hamuje proces globalizacji. Można zatem stwierdzić, iż integracja w ramach Unii Europejskiej przyśpiesza proces globalizacji /do pewnych granic/ i niewątpliwie pozwala szerzej i szybciej w proces ten włączyć kraje Europy Środkowo-Wschodniej, w tym Polskę.

Polska, podobnie jak inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej powinna ze swej strony prowadzić politykę wychodzącą naprzeciw globalizacji, mającą na celu zwiększenie korzyści i minimalizację zagrożeń płynących z globalizacji. Dotyczyć ona powinna przede wszystkim:

A/ budowy silnej , nowoczesnej i konkurencyjnej gospodarki rynkowej , sprawnie zarządzanej na wszystkich szczeblach administracji;

B/ w zakresie stopniowej liberalizacji rynku kapitałowego po osiągnięciu stabilizacji finansowej, tak aby wyeliminować potencjalne zagrożenia;

C/ jakości i sposobu rządzenia (governance). W kontekście globalizacji szczególnie cenne są prowadzone w ostatnim czasie badania: nad związkami pomiędzy jakością rządzenia a otwartością gospodarki, nad tworzeniem instytucji zabezpieczających

gospodarkę przed korupcją oraz nad jakością rządzenia i postępami w reformowaniu gospodarki. Ważnym czynnikiem różniącym państwa pod względem jakości rządzenia jest stopień , w jakim państwo jest podatne na „zawładnięcie” lub nieprawny nacisk bardzo silnych, partykularnych grup interesów w danej gospodarce. Przejawia się to m.in. w przyznawaniu szczególnych przywilejów wybranym przedsiębiorstwom i grupom nacisku. W kontekście globalizacji istotne jest zatem pojęcie, które wprowadził J. Wallis „zawodność rządzenia”(governance failure), przeciwstawne pojęciu zawodności rynku (market failure) - rozumiane jako niepowodzenie instytucji politycznych w tworzeniu i utrzymaniu spójnej strategii gospodarczej”.

D/ budowy sprawnych rozwiązań instytucjonalnych, eliminujących zjawisko instytucjonalizacji nieformalnej;

E/ polityki społecznej przeciwdziałającej nadmiernemu rozwarstwieniu dochodów.

F/ rozwoju organizacji pozarządowych, które w gospodarce rynkowej stanowią trzeci - obok sektora prywatnego i państwowego - niezbędny filar gospodarki rynkowej i społeczeństwa obywatelskiego.

Podsumowując należy stwierdzić, iż niezależnie od licznych potencjalnych i rzeczywistych zagrożeń płynących z globalizacji Polska poprzez szersze włączenie się w proces globalizacji / przy równoczesnym prowadzeniu właściwej polityki gospodarczej/ ma szansę na dokonanie poważnego skoku ekonomicznego oraz zmniejszenie dystansu rozwojowego w stosunku do krajów najwyżej rozwiniętych. Niezbędnym warunkiem jest zwiększenie proinnowacyjności, nowoczesności i konkurencyjności polskiej gospodarki.

LITERATURA

Bauman Z, Glookalizacja, czyli komu globalizacja, a komu lokalizacja, „Studia

Socjologiczne” nr 3/1997.

Chesnais F., Some Relationships between Foreign Direct Investment and Technology.

Trade and Copetitiveness, 1995.

Czekaj J., Hausner J., Miklaszewski S., Mechanizm integracji a mechanizm

transformacji systemowej, Warszawa 1993.

Dahrendorf R. , A Precarious Balance: Economic Opportunity, Civil Society, and

Political Liberty, [w]: The Essential Communitarian Reader, red. Amitai Etzioni,

Longham 1998, cyt. za W. Morawski, Globalizacja polityczna: wyłanianie się

mechanizmów regulacji globalnej /uwagi wstępne/, „Transformacje”, listopad 2002.

Dane Konferencji ds. Handlu i Rozwoju UNCTAD, Geneva 2000 .

Dunning J.H., The Global Economy, Domestic Governance, Strategies and

Transnational Corporations: Interactions and Policy Implications. „Transnational

Corporations”, 1992, No.3.

Giddens A, Runway World: The Reith Lectures revisited, 1999, http:/www. Les. co

uk/.

Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, red. B. Liberska, PWE, Warszawa 2002.

Hayek F.A., Konkurencja jako sposób odkrywania wiedzy, [w] Gospodarka

nakazowa, In Plus,Warszawa1988.

Jorg Thieme M. , Społeczna gospodarka rynkowa, Warszawa 1995.

Kleer J, Globalizacja szansa dla Polski, [w]Dylematy transformacji, MWSE, Tarnów

Kołodko G., Globalizacja a perspektywy rozwoju krajów postsocjalistycznych, 2001.

Koźmiński A. K., Zarządzanie międzynarodowe, Warszawa , PWE 1999.

Mittelman J., Globalization: Critical Reflection, Lynne Rienner, Boulder, 1996.

Porter M., Porter o konkurencji, PWE , Warszawa 2001.

Przyszłość Unii Europejskiej, Deklaracja z Laeken, grudzień 2001.

Rolfe S., The Multinational Corporations in the World Economy, New York 1970.

Szumański W., Globalizacja, wyzwania i zagrożenia, Difin, Warszawa, 2001.

Toruń 2001.

Wojtyna A, Nowe kierunki badań nad ekonomiczną rolą państwa „Ekonomista"nr 1/

2001.

World Investment Report , UNCTAD, 2001.

World Investment Report 1994. Transnational Corporations Employment and the Workplace, United Nations, New York and Geneva 1994.

World Investment Report 1997. UNCTAD 1997.

World Investment Report, UNCTAD, Geneva 2002 .

Zacher L.,Globalizacja, Krakow 2001.

Zorska A., Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych w

gospodarce światowej, PWN, Warszawa 2000.

STRESZCZENIE

ROLA KORPORACJI PONADNARODOWYCH W PROCESIE GLOBALIZACJI GOSPODARKI ŚWIATOWEJ /wnioski dla Polski/

Globalizacja to zjawisko szerokie, dokonujące się w społeczeństwie, kulturze, gospodarce i polityce. Pomimo wielu wymiarów globalizacji, największe jej zaawansowanie odnotowano w płaszczyźnie ekonomicznej. Najogólniej globalizacja to etap umiędzynarodowienia gospodarki i wzrostu współzależności ekonomicznych, konsekwencją czego jest tworzenie się ogólnoświatowej (globalnej) gospodarki. Współcześnie głównymi instytucjami globalizacji stały się korporacje ponadnarodowe, będące szczególnym rodzajem podmiotów w gospodarce światowej. Ich liczba rośnie z roku na rok. O ile w 1969 r. na świecie działało 7 tys. korporacji ponadnarodowych, to w 1996 r. liczba ta wzrosła do 44.5 tysięcy kontrolujących ponad 270 tys. filii, a w 2000 r. przekroczyła 62 tys. z 820 tys. filii zagranicznych. Globalizacja stwarza zarówno szansę jak i potencjalne i rzeczywiste zagrożenia rozwojowe dla krajów. Niezależnie od tego Polska winna szerzej się włączyć się w proces globalizacji /dokonując wyboru najwłaściwszej drogi/, przy równoczesnym prowadzeniu odpowiedniej polityki gospodarczej, zmniejszającej zagrożenia płynące z globalizacji i nakierowanej na zwiększenie proinnowacyjności, nowoczesności i konkurencyjności polskiej gospodarki. W ten sposób globalizacja może stać się szansą na dokonanie poważnego skoku ekonomicznego oraz zmniejszenie dystansu rozwojowego w stosunku do krajów najwyżej rozwiniętych.

ABSTRACT

THE ROLE OF OVERNATIONAL CORPORATIONS IN THE PROCESS OF GLOBALIZATION OF THE WORLD ECONOMY (conclusions for Poland)

Globalization is a widespread phenomenon ongoing in the modern society, culture, economy and politics. Although there are several aspects of globalization, the most significant advances has been observed on the ground of economy. Generally, globalization is a stage of internationalization of economy and a phase of increase in economical interrelationship that determines, as a result, the character of world (global) economy. Nowadays, the overnational corporations, which are a special kind of subjects in world economy, become the main institutions of globalization. Their number goes up year to year. While in 1969 there were 7,000 overnational corporations in 1996 the number climbed to 44,500 controlling more than 270,000 branches, and in 2000 the number risen to above 62,000 with 820,000 branches working abroad. The process of globalization generates both some potential but also real chances and threats for development of the countries. Nevertheless, Poland ought to join this process more actively by choosing the best way for itself and introducing a proper economic politics reducing the dangers of globalization and directed towards intensification of pro-innovativeness, modernity and competence of Polish economy. Thus, globalization can become a chance for a serious economic advance and for minimalizing difference in standards between Poland and the highest developed countries.

J. Kleer, Globalizacja szansa dla Polski, [w]Dylematy transformacji, MWSE, Tarnów 2001,s.33-35.

A.Giddens, Runway World: The Reith Lectures revisited, 1999, http: /www. Les. co. uk/.

Red. red. Zacher L.,Globalizacja, Krakow 2001, s.66-67.

Z. Bauman, Glokalizacja, czyli komu globalizacja, a komu lokalizacja, „Studia Socjologiczne” nr 3/1997, s. 53-60.

J.H. Dunning , The Global Economy, Domestic Governance, Strategies and Transnational Corporations: Interactions and Policy Implications. „Transnational Corporations”, 1992, No.3, s. 8..

G. Kołodko, Globalizacja a perspektywy rozwoju krajów postsocjalistycznych, 2001, s. 26./

J.Mittelman, Globalization: Critical Reflection, Lynne Rienner, Boulder, 1996.

Proces globalizacji w XIX wieku wiązał się z postępem technicznym, powodującym spadek kosztów transportu. Obecnie nie tylko spadają koszty transportu, ale dochodzi rewolucja w telekomunikacji.

Por. A.K. Koźmiński, Zarządzanie międzynarodowe, Warszawa , PWE 1999, s. 30-31.

Dane Konferencji ds. Handlu i Rozwoju UNCTAD, Geneva 2000 oraz World Investment Report, UNCTAD,

Geneva 2002 .

Chesnais F., Some Relationships between Foreign Direct Investment and Technology. Trade and Copetitiveness, 1995 , s.14.

M. Porter, Porter o konkurencji, PWE , Warszawa 2001, s. 103-117 oraz 385-389.

Nie oznacza to jednak, iż integracja zawsze idzie w parze z globalizacją. Bowiem nadmierne zaangażowanie korporacji transnarodowych na własnym rynku regionalnym - przejściowo osłabia globalizację, co stwierdzono w latach osiemdziesiątych w procesie tworzenia jednolitego rynku w Europie Zachodniej.

M. Porter, op. cit.s..196.

S. Rolfe, The Multinational Corporations in the World Economy, New York 1970, s. 182-184.

A. Zorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych w gospodarce światowej, PWN, Warszawa 2000, s. 50-57.

A. Zorska, Ku globalizacji? op. cit. s. 48.

World Investment Report 1994. Transnational Corporations Employment and the Workplace, United Nations, New York and Geneva 1994, s. 21-24 , World Investment Report 1997. Transnational..op.cit s.7, World Investment Report , UNCTAD, 2001, s. 15 -17.

World Investment Report , UNCTAD, 2001, s. 15 - 21

Problem zróżnicowania branżowego, kapitałowego i zróżnicowania pod względem wielkości zatrudnienia w korporacjach ponadnarodowych oraz tendencje występujące w tym zakresie w latach dziewięćdziesiątych, przedstawił Z. Zioło ., Struktura branżowa i koncentracja przestrzenna wiodących światowych firm przemysłowych, [w] Problemy przemian struktur przemysłowych w procesie wdrażania reguł gospodarki rynkowej, Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, red Z. Zioło, Nr 3, Warszawa-Kraków-Rzeszów , 2001, s. 29-41.

World Investment Report , UNCTAD, 2001, s. 15.

Por. Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, red. B. Liberska, PWE, Warszawa 2002, s.25-27.

Według Hayeka konkurencja prowadzi do odkrywania wiedzy. Por. F.A. Hayek. Konkurencja jako sposób odkrywania wiedzy, [w] Gospodarka nakazowa, In Plus, Warszawa 1988, s. 12-13.

Ralf Darendorf uważa, że Europa aby sprostała wyzwaniom globalizacyjnym winna stworzyć warunki do odpowiedniej konkurencyjności, co wymaga redukcji podatków, nie może w realizowanych przemianach całkowicie odejść od założeń państwa opiekuńczego, musi zachować wolność polityczną.

Rynek pozostawiony sam sobie podlega degradacji i monopolizacji i jedną z funkcji państwa jest ochrona zdrowej konkurencji,. Szerzej, M. Jorg Thieme, Społeczna gospodarka rynkowa, C.H. Beck, Warszawa 1995, s. 17-21.

Największe korporacje transnarodowe maja obroty równe wielkości dochodu narodowego niektórych krajów: General Motors ( obroty 178,2 mld USD)pod względem wielkości porównywalne z PKB Szwecji ( 184,3 mld USD), Ford (153,6 mld USD) porównywalne z PKB Austrii (157,9 mld USD), Shell (128,2 mld USD ) z PKB Portugalii (122,1 mld USD). Por. A.K. Koźmiński, Zarządzanie międzynarodowe, PWE, Warszawa 1999, s.52

Jest to skutek działania wielu czynników, w tym także globalizacji - rośnie bogactwo wielu narodów, ale jeszcze bardziej szerzy się niesprawiedliwość w stosunkach podziału, G. W. Kołodko, Globalizacja a perspektywy rozwoju krajów postsocjalistycznych, Toruń 2001, s.125.

Przyszłość Unii Europejskiej, Deklaracja z Laeken, grudzień 2001.

Ralf Dahrendorf , A Precarious Balance: Economic Opportunity, Civil Society, and Political Liberty, [w]: The Essential Communitarian Reader, red. Amitai Etzioni, L, Longham 1998, cyt. za W. Morawski, Globalizacja polityczna: wyłanianie się mechanizmów regulacji globalnej /uwagi wstępne/, „Transformacje”, listopad 2002, s. 249-250.

Szerzej, J. Czekaj, J. Hausner, S. Miklaszewski, Mechanizm integracji a mechanizm transformacji systemowej, Warszawa 1993, s. 12-14.

Por. w. Szumański, Globalizacja, wyzwania i zagrożenia, Difin, Warszawa, 2001, s.42.

Szerzej, A. Wojtyna, Nowe kierunki badań nad ekonomiczną rolą państwa, „Ekonomista", s. 9-40.

Szerzej, G. Kołodko, Globalizacja ...op.cit.,s. 165-167..

1

1

---