Prawa i obowiązki personelu medycznego
Nowoczesna medycyna w dzisiejszych czasach, mimo wielkiego postępu oczywiście korzystnego dla ludzi, niesie również ze sobą pewne zagrożenie. Aby było ono jak najmniejsze należało określić szczegółowo prawo medyczne, w tym również prawa i obowiązki personelu medycznego, którego temat chciałam bardziej przybliżyć. Wszystkie te czynności mają za zdanie chronić pacjenta przed wszelkimi zagrożeniami wynikającymi z postępu cywilizacji.
Obowiązkom zakładów opieki zdrowotnej poświęcono wiele istotnych przepisów w ustawie o zakładach opieki zdrowotnej. Kierownik zakładu opieki zdrowotnej ma obowiązek zapewnić dostępność informacji o prawach pacjenta. O tych prawach stanowi również ustawa o zawodzie lekarza a także kodeks etyki lekarskiej, zawierający normy wiążące lekarza. Kodeks określa że relacje pomiędzy pacjentem a lekarzem powinny opierać się na ich wzajemnym zaufaniu i pacjent powinien mieć prawo swobodnego wyboru lekarza. Dalej kodeks szczegółowo normuje prawa pacjenta.
Ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych określiła warunki udzielania i zakres świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Ustawa daje prawo do świadczeń zdrowotnych osobom ubezpieczonym i nieubezpieczonym, małoletnim do 18 roku życia oraz kobietom w okresie ciąży i porodu a także innym w stanach nagłych. Żadne okoliczności nie mogą stanowić podstawy do odmowy udzielenia świadczenia zdrowotnego, jeżeli osoba zgłaszająca się do zakładu opieki zdrowotnej potrzebuje natychmiastowego udzielenia świadczeń zdrowotnych ze względu na zagrożenie życia lub zdrowia.
Przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych może uczestniczyć tylko niezbędny personel medyczny oraz studenci w klinikach i szpitalach akademii medycznych itp. w zakresie niezbędnym do celów dydaktycznych. W przypadku demonstracji o charakterze dydaktycznym niezbędne jest uzyskanie zgody pacjenta. Lekarz powinien również dbać aby studenci uczestniczący przy zabiegach leczniczych szanowali godność pacjenta. Sądzę, że jeśli pacjent zdecydowanie by się sprzeciwiał obecności studentów, to jego sprzeciw powinien zostać uwzględniony.
Personel medyczny ma obowiązek szanować godność osobistą pacjenta która należy do sfery życia prywatnego. Jest to poszanowanie należne osobie ludzkiej zarówno za życia jak i po śmierci, poszanowanie osobowości pacjenta jak i jego ciała. Nikt nie może być dyskryminowany czy gorzej traktowany ze względu na chorobę, wiek, stan majątkowy czy wykształcenie. Do pacjenta personel medyczny powinien zwracać się kulturalnie i życzliwie zachowując cierpliwość i wyrozumiałość. Relacje pomiędzy pacjentem a lekarzem powinny opierać się na ich wzajemnym zaufaniu. W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka za okoliczności które stanowią naruszenie godności człowieka uznano pozbawienie właściwego leczenia, a także takie traktowanie człowieka które powoduje w nim poczucie strachu i poniżenia mogące doprowadzić do załamania fizycznego i psychicznego.
Zakład opieki zdrowotnej jest zobowiązany prowadzić dokumentację medyczną osób korzystających ze świadczeń zdrowotnych zakładu i zapewnić ochronę danych pacjenta (także dotyczących stanu jego zdrowia i sposobu leczenia oraz danych genetycznych).
Problem określenia obowiązków lekarza stawał niejednokrotnie przed sądami wielu państw. We Francji fundamentalne orzeczenie Sądu Kasacyjnego z 1936 roku stwierdziło że lekarz zobowiązuje się wobec pacjenta do dania zabiegów sumiennych, uważnych i z zastrzeżeniem okoliczności wyjątkowych, zgodnych z zasadami wiedzy, a nie do rezultatu. Ta zasada była później wielokrotnie cytowana w wielu orzeczeniach. Lekarz jest zobowiązany uczynić wszystko, aby osiągnąć zamierzony rezultat ale nie może przez to odpowiadać za brak pomyślnego wyniku leczenia, ze względu na stopień zaawansowania choroby, ponieważ nie zawsze jest możliwa do przewidzenia reakcja organizmu, dlatego zobowiązaniem lekarza nigdy nie może być wyleczenie.
W zakres umowy pacjenta z lekarzem , oprócz zobowiązania świadczenia zabiegów , wchodzi również zobowiązanie zapewnienia pacjentowi bezpieczeństwa. Polega ono na zapewnieniu że choremu nie zdarzy się jakiś wypadek nie związany bezpośrednio z procesem leczenia. Jest to zobowiązanie staranności.
Do podstawowych zadań lekarza należy planowanie i realizacja opieki lekarskiej nad pacjentem w zakresie udzielanych przez niego świadczeń opieki zdrowotnej, z uwzględnieniem miejsca udzielania świadczenia (w warunkach ambulatoryjnych i domowych). Lekarz koordynuje udzielanie świadczeń podstawowej opieki zdrowotnej. Nowa ustawa nakłada na lekarza także obowiązek udzielania ustawowemu przedstawicielowi pacjenta lub jemu samemu przystępnej informacji o stanie zdrowia, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych, dających się przewidzieć wynikach leczenia oraz rokowaniu. Z obowiązku tego zwolnić lekarza może jedynie sam pacjent, gdy zażąda, by nie informować go o stanie zdrowia. W sytuacjach wyjątkowych, gdy rokowanie jest niepomyślne dla pacjenta lekarz może ograniczyć informację o stanie zdrowia i rokowaniach, gdy przemawia za tym dobro pacjenta.
Lekarz może odstąpić lub nie podjąć leczenia pacjenta (jeżeli nie zachodzi przypadek nie cierpiący zwłoki), ma jednak obowiązek uprzedzić o tym odpowiednio wcześniej pacjenta i wskazać mu inne realne możliwości uzyskania świadczenia lekarskiego. Jeżeli lekarz wykonuje zawód na podstawie stosunku pracy, musi uzyskać zgodę przełożonego.
Lekarz ma obowiązek prowadzenia indywidualnej dokumentacji medycznej pacjenta. Nie może on również sprzedawać środków farmaceutycznych, materiałów medycznych, przedmiotów ortopedycznych lub środków pomocniczych.
Lekarz musi przestrzegać zarówno przepisów prawnych jak i Kodeksu Etyki Lekarskiej. Naruszenie przez lekarza postanowień Kodeksu będzie prowadziło do jego winy a co za tym idzie do postępowania sądowego. Lekarz musi jednak działać przede wszystkim zgodnie z powszechnie obowiązującymi przepisami prawa. Jeżeli norma Kodeksu pozostaje w sprzeczności z przepisami prawa, należy uznać że jest ona pozbawiona mocy prawnej, zwłaszcza gdy dotyczy to praw i wolności obywatelskich, gdyż mogą one być regulowane wyłącznie w ustawach lub aktach mających upoważnienie ustawowe.
Lekarz powinien przeprowadzać wszelkie postępowanie diagnostyczne, lecznicze i zapobiegawcze z należytą starannością, poświęcając im niezbędny czas. Jednak może on podejmować leczenie tylko po uprzednim zbadaniu pacjenta. Wyjątki stanowią sytuacje, gdy porada lekarska może być udzielona wyłącznie na odległość. Nie powinien wykraczać poza swoje umiejętności tak więc jeżeli zakres należytych czynności przewyższa jego umiejętności, wówczas winien się zwrócić do bardziej kompetentnego kolegi. Nie dotyczy to nagłych wypadków i ciężkich zachorowań, gdy zwłoka może zagrażać zdrowiu lub życiu chorego.
Odnosząc się do poszanowania pacjenta i jego praw lekarz powinien życzliwie i kulturalnie traktować swoich pacjentów, szanując ich godność osobistą, prawo do intymności i prywatności. Relacje między pacjentem, a lekarzem powinny opierać się na ich wzajemnym zaufaniu, dlatego pacjent powinien mieć prawo do wyboru lekarza.
Obowiązkiem lekarza jest respektowanie prawa pacjenta do świadomego udziału w podejmowaniu decyzji dotyczących jego zdrowia. Lekarz powinien poinformować pacjenta o stopniu ewentualnego ryzyka zabiegów diagnostycznych i leczniczych i spodziewanych korzyściach związanych z wykonywaniem tych zabiegów, a także o możliwościach zastosowania innego postępowania medycznego. Udzielona informacja powinna być sformułowana w sposób dla niego zrozumiały. Informowanie rodziny lub innych osób o stanie zdrowia powinno być uzgodnione z chorym. W przypadku chorego nieprzytomnego lekarz może udzielić dla dobra chorego, niezbędnych informacji osobie, co do której jest przekonany, że działa ona w interesie chorego. W przypadku pacjenta niepełnoletniego lekarz ma obowiązek informowania jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego.
W razie niepomyślnej dla chorego prognozy, lekarz powinien poinformować o niej chorego z taktem i ostrożnością. Wiadomość o rozpoznaniu i złym rokowaniu może nie zostać choremu przekazana tylko w przypadku, jeśli lekarz jest głęboko przekonany, iż jej ujawnienie spowoduje bardzo poważne cierpienie chorego lub inne niekorzystne dla zdrowia następstwa, lecz jednak na wyraźne żądanie pacjenta lekarz powinien udzielić pełnej informacji.
Lekarz leczący nie może sprzeciwiać się, by chory zasięgał opinii o stanie swego zdrowia i postępowaniu lekarskim u innego lekarza. Na życzenie pacjenta powinien ułatwić mu taką konsultację. Podejmując się opieki nad chorym, lekarz powinien starać się zapewnić mu ciągłość leczenia, a w razie potrzeby także pomoc innych lekarzy.
W przypadku popełnienia przez lekarza poważnej pomyłki lub wystąpienia nieprzewidzianych powikłań w trakcie leczenia, lekarz powinien poinformować o tym chorego oraz podjąć działania dla naprawy ich następstw.
Jednym z podstawowych i moim zdaniem bardzo ważnych obowiązków należących do lekarza jest zachowanie tajemnicy lekarskiej. Tajemnicą tą są objęte wiadomości o pacjencie i jego otoczeniu uzyskane przez lekarza w związku z wykonywanymi czynnościami zawodowymi. Śmierć chorego nie zwalnia od obowiązku dochowania tajemnicy lekarskiej. Lekarz jednak może przekazać informację o stanie zdrowia pacjenta innemu lekarzowi, jeżeli jest to niezbędne dla dalszego leczenia lub wydania orzeczenia o stanie zdrowia pacjenta. W takim wypadku nie jest to naruszenie tajemnicy lekarskiej. Zwolnienie z jej zachowania może nastąpić w wypadku gdy pacjent wyrazi na to zgodę, jeśli zachowanie tajemnicy w sposób istotny zagraża zdrowiu lub życiu pacjenta lub innych osób, a także jeśli zobowiązują do tego przepisy prawa. Lekarz ma prawo do ujawnienia zauważonych faktów zagrożenia zdrowia lub życia w wyniku łamania praw człowieka. Lekarz musi czuwać nad prawidłowym prowadzeniem dokumentacji lekarskiej oraz zabezpieczeniem przed jej ujawnieniem. Dokumentacja lekarska powinna zawierać wyłącznie informacje potrzebne do postępowania lekarskiego. Lekarz i współpracujące z nim osoby są obowiązane do zabezpieczenia poufności informacji zawartych w materiale genetycznym pacjentów i ich rodzin. Nie wolno mu stosować eutanazji, ani pomagać choremu w popełnieniu samobójstwa. Decyzja o zaprzestaniu reanimacji należy tylko do lekarza i jest związana z oceną szans leczniczych.
Podejmując działania lekarskie u kobiety w ciąży lekarz równocześnie odpowiada za zdrowie i życie jej dziecka. Dlatego jego obowiązkiem są starania o zachowanie zdrowia i życia dziecka również przed jego urodzeniem.
Lekarz powinien odnosić się z należytym szacunkiem i w sposób kulturalny do personelu medycznego i pomocniczego. Powinien jednak pamiętać, że jedynie on ma prawo podejmowania decyzji związanych z prowadzonym przez niego leczeniem. W czasie wykonywania swej pracy musi zachować trzeźwość i nie podlegać działaniu jakichkolwiek środków uzależniających.
Lekarz powinien być zręczny, sumienny, uważny i pilny. Wymaga się od niego wyższej niż przeciętna staranności z uwagi na przedmiot zabiegów, którym jest człowiek i skutki wadliwego leczenia, często nieodwracalne. Lekarz jest osobą powołaną do czuwania nad życiem i zdrowiem pacjenta powierzonego jego opiece. Ma on obowiązek nie tylko dokładać należytej staranności i sumienności, lecz także posiadać należytą wiedzę i umiejętności zawodowe. Tak więc ma on prawo i obowiązek do doskonalenia zawodowego, szczególnie w formie kształcenia podyplomowego. Czyli powinnością każdego lekarza jest stałe uzupełnianie i doskonalenie swej wiedzy i umiejętności zawodowych, a także przekazywanie ich swoim współpracownikom. Lekarzowi nie wolno posługiwać się metodami uznanymi przez naukę za szkodliwe, bezwartościowe lub niezweryfikowanymi naukowo. Nie wolno mu także współdziałać z osobami zajmującymi się leczeniem, a nieposiadającymi do tego uprawnień. Wybierając formę diagnostyki lub terapii ma on obowiązek kierować się przede wszystkim kryterium skuteczności i bezpieczeństwa chorego oraz nie narażać go na nieuzasadnione koszty. Wzorzec dobrego lekarza jest elastyczny w zależności od tego czy chodzi o lekarza ogólnego, czy o specjalistę, czy o lekarza dobrze wyposażonej nowoczesnej kliniki, czy też małego prowincjonalnego szpitala. Pewne minimum wiedzy i staranności lekarza istnieje jednak bez względu na miejsce wykonywania zawodu. Jeżeli zakład nie jest odpowiednio wyposażony, brak mu urządzeń i specjalistów, lekarz ma obowiązek zastosować zabiegi medyczne, które są niezbędne ze względu na stan zdrowia pacjenta a następnie skierować go do innego zakładu. Lekarz jest obowiązany dotrzymywać kroku nowoczesnej technice i wiedzy medycznej, musi pogłębiać swoje wiadomości. Na staranność lekarza nie może mieć żadnego wpływu fakt odpłatności lub nieodpłatności dokonywanych zabiegów.
Kodeks Etyki Lekarskiej nakład na lekarza obowiązek przeprowadzenia wszelkich postępowań diagnostycznych, leczniczych i zapobiegawczych z należytą starannością, poświęcając im niezbędny czas. Lekarz ponosi zatem odpowiedzialność za niedołożenie tej staranności, za wszelką winę nieumyślną a tym bardziej umyślną. Odpowiada za każdą nieuwagę, nieostrożność, niedbalstwo, jeżeli jego postępowanie sprzeczne było z elementarnymi zasadami sztuki lekarskiej. Lekarz odpowiada również za każdą winę nie dotyczącą techniki medycznej jak np.za nieprzeprowadzenie właściwych i koniecznych badań wstępnych, niepoinformowanie pacjenta o jego stanie zdrowia, postawionej diagnozie, konieczności odpowiednich badań lub zabiegów, skutków nie podjęcia leczenia, ryzyku i skutkach zabiegu, nieuzyskanie jego zgody, niezapewnienie opieki pooperacyjnej w szpitalu, wadliwie przepisany lek itp.
Lekarz także nie odpowiada za szkodliwe skutki leku chyba, że w wyniku źle przeprowadzonego badania i źle postawionej diagnozy przepisał pacjentowi niewłaściwy lek, wówczas ponosi za to odpowiedzialność. Ma również obowiązek poinformować pacjenta o skutkach ubocznych leków, które przepisał zwłaszcza gdy wymaga to wstrzymania się od prowadzenia pojazdów mechanicznych bądź wykonywania niektórych czynności. Do obowiązków należy również poprawne wystawienie recepty, tak aby pacjent nie otrzymał szkodliwego leku.
Zasady wykonywania zawodu pielęgniarki i położnej, czyli jednocześnie jej obowiązki określa Ustawa z 1996 r. o zawodach pielęgniarki i położnej. Mówi ona że pielęgniarka i położna:
• wykonuje zawód zgodnie z aktualną wiedzą medyczną, dostępnymi jej metodami i środkami, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz ze szczególną starannością
• ma obowiązek udzielić pomocy w każdym przypadku niebezpieczeństwa utraty życia, poważnego uszczerbku na zdrowiu pacjenta, zgodnie z posiadanymi kwalifikacjami zawodowymi
• ma obowiązek poinformować pacjenta o jego prawach
• ma obowiązek do zachowania w tajemnicy informacji związanych z pacjentem, a uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu
• zobowiązana jest do wykonywania zleceń lekarskich odnotowanych w dokumentacji medycznej
W wielu przypadkach pielęgniarka nie może zapewnić wszystkich praw pacjenta, przekracza to bowiem jej możliwości. Ma ona swoje uprawnienia prawne i moralne, przede wszystkim jako człowiek następnie jako pielęgniarka. Rolę regulatora zachowań ludzkich w stosunkach społecznych spełniają prawo państwowe i prawo moralne.
Dawne akty prawne zaliczały pielęgniarkę i położną do pomocniczego personelu medycznego. Pielęgniarka żadnych czynności leczniczych nie mogła dokonywać bez zlecenia lekarskiego, a położna w niewielkim zakresie. Wykonywanie zawodu sprowadzało się do czynności pielęgnacyjno-opiekuńczych, udzielania pomocy w nagłych przypadkach do czasu przybycia lekarza i czynności instrumentalno-technicznych. Dziś w wyniku ustalenia nowej ustawy znacznie rozszerzyły się obowiązki i uprawnienia pielęgniarek i położnych. Nowa ustawa podkreśla że zawody pielęgniarki i położnej są zawodami samodzielnymi, lecz mimo to w określonym zakresie w procesie leczenia są podporządkowane lekarzowi. Wykonywanie zawodu pielęgniarki polega na udzielaniu przez osobę posiadającą wymagane kwalifikacje potwierdzone wymaganymi dokumentami, świadczeń zdrowotnych a w szczególności pielęgnacyjnych, zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych, rehabilitacyjnych oraz z zakresu promocji zdrowia. Tak więc do obowiązków pielęgniarki należy przede wszystkim: rozpoznawanie warunków i potrzeb zdrowotnych, rozpoznawanie problemów pielęgnacyjnych, sprawowanie opieki pielęgnacyjnej, realizacja zaleceń lekarskich oraz samodzielne udzielanie w określonym zakresie świadczeń zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych a także edukacja zdrowotna. Do zadań pielęgniarki należy również udzielanie świadczeń zdrowotnych w zakresie opieki nad kobietą ciężarną, rodzącą i położnicą oraz noworodkiem. Pielęgniarka musi wykonywać swój zawód zgodnie z aktualną wiedzą medyczną, dostępnymi jej metodami i środkami, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz ze szczególną starannością. Nie powinna wykraczać poza swoje umiejętności zawodowe. Ma ona również obowiązek udzielenia pomocy w każdym przypadku niebezpieczeństwa utraty życia, poważnego uszczerbku na zdrowiu pacjenta, zgodnie z posiadanymi kwalifikacjami a także poinformowania pacjenta o jego prawach i stanie zdrowia w zakresie koniecznym do sprawowania opieki pielęgnacyjnej. Również ma obowiązek zachowania w tajemnicy informacji związanych z pacjentem uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu oraz prowadzenia dokumentacji medycznej i wykonywanie zawartych w niej zaleceń lekarskich. W przypadku uzasadnionych wątpliwości pielęgniarka i położna ma prawo domagać się od lekarza, który wydał zlecenie by uzasadnił potrzebę jego wykonania. Wówczas ma ona prawo do odmowy wykonania zlecenia lekarskiego, podając przyczynę odmowy na piśmie. Jeżeli pielęgniarka lub położna ma uczestniczyć w eksperymencie medycznym to ma prawo uzyskania pełnej informacji o jego celowości, planowanym przebiegu i dających się przewidzieć skutkach. W razie uzasadnionych wątpliwości może odmówić swojego udziału.
Specyfika pracy na poszczególnych oddziałach sprawia, że stosownie do niej zakres czynności wykonywanych przez pielęgniarkę będzie większy. I tak pielęgniarka anestezjologiczna będzie się specjalizowała w czynnościach związanych ze znieczuleniem, opieką pooperacyjną, leczeniem bólu. Dla instrumentariuszki ważne będą z kolei nowe rodzaje nici chirurgicznych, czy też narzędzi i to jak efektywnie się nimi posługiwać. Tego wszystkiego pielęgniarki nauczą się na specjalnych kursach i szkoleniach.
Wszystkie prawa i obowiązki personelu medycznego jednocześnie określają prawa pacjenta, które chronione są przez Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawy dotyczące zawodu lekarza, zakładów opieki zdrowotnej, ochrony zdrowia psychicznego, pobierania i przeszczepiania komórek, tkanek i narządów i inne oraz przez kodeks cywilny i karny. Wszystkie określone w nich zasady postępowania mają za zadanie chronić zdrowie a przede wszystkim życie każdego człowieka.
Obecnie lekarza uważa się za specjalistę od którego wymaga się coraz większej wiedzy, staranności i sumienności. Jako jedyny otrzymuje prawo do działania na osobie człowieka i skutki jego działań są często nieodwracalne, dlatego tak ważne jest zaufanie pacjenta. To wszystko jeszcze bardziej zwiększa wymagania i jakiekolwiek uchybienie tym wymaganiom stanowi winę lekarza i może prowadzić do odpowiedzialności cywilnej bądź karnej. Normy prawne oraz ich wykładnia doktrynalna i sądowa pozwalają na wyrażenie interesów obu stron czyli pacjenta i personelu medycznego, na określenie ich praw i obowiązków. Prawo zawsze chroni interes poszkodowanego czyli pacjenta ale również w zależności od przypadku i personel medyczny. Dlatego tak ważne są jego prawa i obowiązki, by każdy człowiek był w odpowiedni sposób leczony tak aby prócz choroby nic innego nie zagrażało jego życiu, z poszanowaniem godności osobistej przez wykwalifikowanych specjalistów.
BIBLIOGRAFIA
Karkowska Dorota „Prawa pacjenta” Warszawa: Dom Wydawniczy ABC 2004
Dunn Hugh Patrick „Etyka dla lekarzy, pielęgniarek i pacjentów”
Biesage Tadeusz „Elementy etyki lekarskiej” wyd. Medycyna Praktyczna 2006
Mepham Ben „Bioetyka: wprowadzenie dla studentów nauk biologicznych” wyd. Naukowe PWN 2008