Temat: Normy prawne, normy etyczne w medycynie
Jednym z najstarszych dokumentów dotyczących zagadnień związanych z etyką medyczną jest pochodzący z 1750r. p.n.e. ,,Kodeks Hamurabiego”. Można w nim znaleźć zagadnienia dotyczące relacji, jakie powinny zachodzić pomiędzy lekarzem a pacjentem. Mianem ,,wielkiej karty etyki medycznej” można określić ,,Przysięgę Hipokratesa”, która stała się podstawą deontologii medycznej nie tylko w starożytności, ale również w czasach współczesnych. Przysięga Hipokratesa nakłada na lekarzy oraz adeptów sztuki lekarskiej obowiązek traktowania sztuki medycznej jako ,,sztuki świętej”. Bogowie zostają przywołani w inwokacji ,,Przysięgi” nie tylko w celu pomocy, ale również w celu poświadczenia świętości zawodu lekarza, który nie może być traktowana jako ,,jedna z wielu”. Rola i miejsce lekarza we współczesnym społeczeństwie uległy poważnym zmianom, zmianom uległy także zasady etyczne go obowiązujące, także zmodyfikowano zasady postępowania lekarskiego przekazane przez Hipokratesa. Nienaruszona została natomiast naczelna zasada- ,,Po pierwsze nie szkodzić”.
Kodeks etyki lekarskiej zobowiązuje do ratowania życia pacjenta za wszelką cenę, gdyż jego życie jest wartością jedyna i niepowtarzalną. Błędy w sztuce lekarskiej mogą doprowadzić nawet do śmierci. Są również przypadki śmierci w sytuacjach szczególnych, takich jak aborcja czy eutanazja. Pokusa, by zarodek czy embrion traktować jak magazyn części zamiennych, bezcennych komórek macierzystych, z którego można dowolnie korzystać, stosując nowoczesne rodzaje terapii ubliża godności człowieka. Kościół katolicki, uważa że aborcja jest złem i powinna być zabroniona. Jest również niedopuszczalna w prawie polskim, z wyjątkiem przypadków, gdy ciąża zagraża życiu lub zdrowiu kobiety, jest efektem gwałtu oraz gdy przesłanki medyczne wskazują na prawdopodobieństwo ciężkiego, nieodwracalnego upośledzenia płodu. Równie kontrowersyjna jest eutanazja. Odpowiednio prowadzona i wczesna rehabilitacja powinna zapobiec stanom bezradności i zależności społecznej. Jednym z podstawowych obowiązków osób zajmujących się rehabilitacją powinno więc być przestrzeganie zasady szacunku dla pacjenta, zachowania jego anonimowości i nienarażenia go na niepotrzebne cierpienie i bolesne zabiegi, szczególnie gdy nie wyraża na nie zgody. Podobnie niedopuszczalne jest manipulowanie osobą pacjenta jako przedmiotem badań czy doświadczeń.
We współczesnych państwach demokratycznych gwarantuje się wszystkim obywatelom prawo wyboru lekarza. Chodzi o swobodny wybór lekarza, w miarę możliwości, głównie finansowych państwa a także obywatela. Stwierdza to i deklaruje ,,Kodeks etyki lekarskiej” w art.12, pkt.2: ,,Relacje między pacjentem a lekarzem powinny opierać się na ich wzajemnym zaufaniu; dlatego pacjent powinien mieć prawo wyboru lekarza”. Także lekarz ma prawo przyjęcia lub nie przyjęcia chorego za swojego pacjenta, a zapewnia mu to Kodeks etyki lekarskiej w art.7: ,,W szczególnie uzasadnionych wypadkach lekarz może nie podjąć się lub odstąpić od leczenia chorego, z wyjątkiem przypadków nie cierpiących zwłoki. Nie podejmując albo odstępując od leczenia lekarz winien wskazać choremu inną możliwość uzyskania pomocy lekarskiej”. Nie może to mieć jednak miejsca w przypadku nagłych zachorowań. Kodeks etyki lekarskiej, art.69 mówi wówczas: ,, Lekarz nie może odmówić pomocy lekarskiej w przypadkach nie cierpiących zwłoki, jeśli pacjent nie ma możliwości uzyskania jej ze strony instytucji powołanych do udzielenia pomocy”.
Sprawie stosunku lekarza do chorego jest poświęconych kilka artykułów kodeksu. Obejmuje ona też dużą część ,,Przyrzeczenia”, w których lekarz uroczyście przyrzeka okazywać chorym ,,należyty im szacunek”. Art.12, pkt.1 brzmi: ,,Lekarz powinien życzliwie i kulturalnie traktować pacjentów, szanując ich godność osobistą i prawo do intymności”. Jaki to ma sens precyzuje art.3 kodeksu: ,,Lekarz powinien zawsze wypełniać swoje obowiązki poszanowaniem człowieka bez względu na wiek, płeć, rasę, wyposażenie genetyczne, narodowość, wyznanie, przynależność społeczną, sytuację materialną, poglądy polityczne lub inne uwarunkowania”. Dane przyrzeczenie zobowiązuje lekarza, ,,by nie nadużywał zaufania chorych”. Mając ich zaufanie , niejednokrotnie posiada wielki wpływ na ich decyzje i postępowanie. Nie może go wykorzystać niewłaściwie i w innych celach niż leczniczy, co gwarantuje art.14. Swej własnej postawy lekarz nie powinien zmieniać, niezależnie czy chorym okazuje się dorosły, dziecko, niepełnosprawny czy osoba starsza.
Każdy lekarz kreowany w Polsce przyrzeka ,,dochować tajemnicy lekarskiej nawet po śmierci chorego”. Tego wymaga od niego również ,,Kodeks etyki lekarskiej' aż w 6 artykułach. Istnieją sytuacje, które zwalniają lekarza z zachowania tajemnicy. Ogólnie określa je art.25 kodeksu: ,,Zwolnienie z tajemnicy lekarskiej może nastąpić: gdy pacjent wyrazi na to zgodę; jeśli zachowanie tajemnicy w sposób istotny zagraża zdrowiu lub życiu pacjenta lub innych osób; jeśli zobowiązują do tego przepisy prawa. Do tego należy dodać przepis art.27; ,,Lekarz ma prawo do ujawnienia zauważonych faktów zagrożenia zdrowia lub życia w wyniku łamania praw człowieka”.
Bardzo delikatnej natury jest sprawa, czy niepomyślne dla prognozowania wyniki badań przekazywać do wiadomości chorego, czy też zataić lub nawet stworzyć pozory, że wszystko będzie dobrze. Jest to wyraźny problem moralny, bo lekarz staje wobec kolizji dwóch wartości: prawdomówności stanowiącej podstawę zaufania między ludźmi, i optymistycznego prognozowania przyszłości, psychologicznie bardzo ważnego, szczególnie w odniesieniu do ludzi chorych. Jego rozwiązanie w konkretnych przypadkach zawsze powinno dążyć do zachowania obu wymienionych wartości. ,,Kodeks etyki lekarskiej `' odnosi się do tego problemu w art.13: ,,Obowiązkiem lekarza jest respektowanie prawa pacjenta do świadomego udziału w podejmowaniu podstawowych decyzji lekarskich dotyczących jego zdrowia. Informacja udzielona pacjentowi powinna być sformułowana w sposób dla niego zrozumiały. Pacjent ma prawo zapoznać się ze stopniem ewentualnego ryzyka zabiegów diagnostycznych i leczniczych, i spodziewanymi korzyściami związanymi z wykonaniem tych zabiegów, a także z możliwościami zastosowania innego postępowania medycznego”. Także w artykule 17 kodeksu zapisano: ,,W razie niepomyślnej dla chorego prognozy, lekarz powinien poinformować o niej chorego z taktem i ostrożnością. Wiadomość o rozpoznaniu złym i złym rokowaniu może nie zostać choremu przekazana tylko w przypadku, jeśli lekarz jest głęboko przekonany, że jej ujawnienie spowoduje bardzo poważne cierpienie chorego lub inne niekorzystne dla zdrowia następstwa. Jednak na wyraźne żądanie pacjenta lekarz powinien udzielić pełnej informacji”. Przy podjęciu leczenia, a nawet dla zbadania pacjenta i postawienia diagnozy, lekarz powinien uzyskać zgodę pacjenta. Określa to art.15 kodeksu. Bez zgody pacjenta zasadniczo nie wolno lekarzowi podejmować żadnych zabiegów medycznych, choć istnieją wyjątki od tej zasady. Niezależnie od zgody trzeba ratować życie samobójcy lub zagrożenie życia płodu.
Hipokrates nie mógł przewidzieć w piątym wieku p.n.e. etycznych dylematów, jakie dziś wiążą się ze współczesną genetyką i transplantologią, a w dobie współczesnej Deklaracji Praw Człowieka uchwalonej przez ONZ nikt z pewnością nie chce czuć się ubezwłasnowolniony. Po przyjściu do szpitala, nie może też tracić prawa do decydowania o swoim życiu, oczekuje rzetelnej informacji na temat stanu swojego zdrowia i wymaga poszanowania swojej godności osobistej.
Prawa pacjenta stanowią integralną część szeroko rozumianych praw człowieka. Istota praw pacjenta związana jest ze swoistą relacją łączącą pacjenta i personel medyczny. Prawa pacjenta przyczyniają się do uporządkowania relacji między lekarzem a pacjentem, a przede wszystkim do odróżnienia oczekiwań pacjenta od jego uprawnień.
Pacjenci mają prawo poznać rodzaj swojej choroby, a także to, jakie sposoby postępowania są dostępne, gdyż tylko wtedy mogą wyrazić odpowiednią zgodę. Jeśli leczenie nie było dotąd stosowane lub ma charakter eksperymentalny, powinni oni wiedzieć wszystko o związanych z nim korzyściach i ryzyku. W większości przypadków pacjenci pozostawiają te decyzje swoim lekarzom. Świadoma zgoda jest pewnym ideałem, lecz często niemożliwym do spełnienia.
Kodeks etyki lekarskiej uchwalony przez III Krajowy Zjazd Lekarzy w grudniu 1993r. (z późniejszymi zmianami) poszanowania praw pacjenta poświęcił szereg artykułów, w szczególności 12 i 13. Pierwszy z tych artykułów mówi o prawie pacjenta do życzliwego i kulturalnego traktowania oraz o poszanowaniu przez lekarza godności osobistej pacjenta i jego intymności. Treść artykułu 13 naszego kodeksu poświęcona jest z kolei w całości zasadzie partnerstwa w relacji lekarz-pacjent. Szacunek dla podmiotowości chorego wyraża się przede wszystkim koniecznością świadomego udziału pacjenta w podejmowaniu decyzji lekarskich. Udział ten tylko można uznać za świadomy, gdy lekarz potrafi w sposób przystępny, wyczerpujący przedstawić choremu jego sytuację zdrowotną, możliwości leczenia i prawdopodobne konsekwencje proponowanego postępowania. Rzeczą lekarza jako eksperta w dziedzinie medycyny jest przekonanie pacjenta o słuszności przedstawionej propozycji.
Świadczenia zdrowotne są zbiorem czynności leczniczych podejmowanych przez lekarza w stosunku do pacjenta. Pod tym pojęciem rozumiemy działania medyczne podejmowane w celu ratowania oraz zachowania, przywracania oraz poprawy zdrowia człowieka. Zalicza się do nich także czynności lecznicze, w tym zabiegi lekarskie. Czynnością lecznicą jest z kolei każda czynność, którą lekarz podejmuje w stosunku do pacjenta na etapie praktyki, diagnozy oraz w procesie leczenia. Zalicza się do nich: wdrożenie terapii lekowej, skierowanie pacjenta na badania diagnostyczne, jak również skierowanie pacjenta na lecenie uzdrowiskowe. Czynność lecznicza może przybrać postać zabiegu lekarskiego. Jest to każda czynność lecznicza, która wiąże się z naruszeniem integralności cielesnej pacjenta lub wniknięcie w ciało pacjenta bez naruszenia tkanki cielesnej. Jednym z najistotniejszych praw pacjenta jest możliwość wyrażenia zgody lub sprzeciwu na udzielenie świadczenia zdrowotnego. Zgodnie z art.32 ust.1 ustawy o zawodzie lekarza, lekarz może przeprowadzić badania lub udzielić innych świadczeń zdrowotnych po wyrażeniu zgody przez pacjenta. O konieczności uzyskania zgody mówi także art.19, ust.1, pkt.3 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej, który stwierdza, że pacjent ma prawo do wyrażenia zgody lub odmowy na udzielenie określonych świadczeń zdrowotnych, po uzyskaniu odpowiedniej informacji.Uzyskanie zgody pacjenta jest główną podstawą legalności działania lekarza. Istnieją wyjątki od wyrażenia zgody na świadczenie zdrowotne przez samego pacjenta. Dotyczy to sytuacji, w których pacjent nie jest zdolny do wyrażenia zgody ze względu na swój wiek, stan psychiczny lub fizyczny.
Pacjent ma prawo do informacji o swoim stanie zdrowia, co wynika z art.31, ust.1 ustawy o zawodzie lekarza oraz art.19, ust.1 pkt.2 ustawy z zakładach opieki zdrowotnej. Rzetelna informacja jest podstawą wyrażenia przez pacjenta zgody na postępowanie leczenia. Prawo do informacji obejmuje także dostęp do informacji o prawach pacjenta co wynika z art. 19 ust. 6. Wspomnianej ustawy. Zapewnienie pacjentom dostępu do informacji o przysługujących im prawach należy do obowiązków kierownika zakładu opieki zdrowotnej.
Pacjent ma także prawo do umierania w spokoju i godności, co gwarantuje ma art.19, ust.1, pkt. 5 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej. Zapis tej ustawy budzi wiele kontrowersji. Często jest wykorzystywany przez zwolenników eutanazji jako argument jej zrealizowania w Polsce. W praktyce eutanazja to przyspieszenie śmierci lub niepodejmowanie kroków mających jej zapobiec, a ma to na celu skrócenie cierpienia, zazwyczaj na żądanie chorego. Ten rodzaj eutanazji można nazwać eutanazją czynną, Podczas gdy eutanazja pasywna polega na zaprzestaniu podtrzymywania życia chorego np. przez odłączenie od aparatury pacjenta, którego mózg już nie funkcjonuje. Tak rozumiana eutanazja bierna nie budzi na ogół wątpliwości moralnych, bowiem zadaniem medycyny jest podtrzymanie życia a nie agonii. Zgodnie z zapisami ustawy ,,Uporczywą terapią” jest stosowanie procedur medycznych, urządzeń technicznych i środków farmakologicznych w celu podtrzymania funkcji życiowych nieuleczalnie chorego, które przedłuża jego umieranie, wiążąc się z naruszaniem godności pacjenta, w szczególności z nadmiernym cierpieniem. Lekarz i personel medyczny powinni dołożyć wszelkich starań, aby zapewnić umierającemu, choremu opiekę i godne warunki umierania, do końca łagodzić cierpienie chorych i utrzymywać w miarę możliwości jakość kończącego się życia.
Natomiast art.4 i art.5, ustawy o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów, gwarantuje pacjentom prawo do wyrażenia i cofnięcia w każdym czasie sprzeciwu na pobranie po jego śmierci komórek, tkanek i narządów. Wokół transplantologii krąży wiele mitów, powodujących niesprzyjający klimat wokół tej dziedziny medycyny. Ogromny problem w polskiej transplantologii stanowi niechęć społeczeństwa do przeszczepów, stąd często zdarza się, że rodzina zmarłego nie wyraża zgody na pobranie narządów. Należy uświadomić społeczeństwo, iż transplantologia jest jedną z dziedzin medycyny, która ratuje ludzkie życie. Odpowiedzialność cywilna lekarzy może powstać w wyniku nie wykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania lub w związku z popełnionym przez lekarza czynu niedozwolonego. Skutkiem niewłaściwego wykonania lub niewykonania zobowiązania może być szkoda w postaci uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia, uszczerbku zdrowia.
Podstawowym źródłem praw pacjenta w Polsce są przepisy Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej:
-Art. 38. Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia.
-Art. 39. Mówi, że nikt nie może być poddany eksperymentom naukowym, w tym medycznym, bez dobrowolnie wyrażonej zgody.
-Art.41.1 każdemu obywatelowi zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą
-Art.47. zapewnia każdemu prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym.
-Art.51.3. zapewnia każdemu prawo dostępu do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych. Ograniczenie tego prawa może określić ustawa.
-Art.53.1. każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii.
-Art.68.1. zapewnia prawo do ochrony zdrowia.
W wydanej w 1955r. przez Stolicę Apostolską Karcie Pracowników Służby Zdrowia możemy przeczytać; ,,Relacja lekarz-pacjent jest relacją ludzką; dialogiczną a nie przedmiotową. Pacjent nie jest anonimowym indywiduum, wobec którego stosuje się zdobycze medycyny, lecz odpowiednią osobą, wezwaną do współuczestnictwa w poprawie stanu własnego zdrowia i wyleczenia z choroby. Winien mieć możliwość osobistego wyboru, a nie być jedynie zdanym na decyzje i wybory drugich osób''.
Bibliografia:
1. Brzeziński T. ,,Historia medycyny'', PZWL, Warszawa, 1988.
2. Cywińska-Wasilewska G. ,,Podstawowe problemy rehabilitacji i etyka”, AWF Poznań, 2004.
3. Kodeks Etyki Lekarskiej:www.nil.org.pl
4.Olejnik S. ,,Etyka lekarska” ,Wydawnictwo Unia, Wydanie II, Katowice, 1995.
5.Sarnowski S. i Frychowski E. ,,Problemy etyki”, Agencja marketingowa Branta, 1993.
6. Zajdel j. ,,Prawo w medycynie dla lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej” Łódz,2007.