Bogusława stępień

Bursa Szkolna Nr 6 w Poznaniu

AGRESJA w STOSUNKACH INTERPERSONALNYCH wśród młodzieży

Wprowadzenie

Jako wychowawcy codziennie spotykamy się z agresją ludzi młodych. Jej formy i różnorodność zastanawiają zarówno badaczy jak i praktyków, którzy z reguły są bezradni wobec zmian, jakie nastąpiły w środowiskach młodzieżowych. Co więcej „(…) nawet jeśli je wyjaśniają, nie potrafią prognozować współcześnie obserwowanych zjawisk ani ich w jakikolwiek sposób ująć pojęciowo i opisać”.

Życie w grupie wymaga od młodzieży zachowań, które odróżniają ją od innych kulturą, systemem preferowanych wartości, specyficznym charakterem stosunków interpersonalnych oraz towarzyszącymi im zaburzeniami - lęk, depresja i zniechęcenie, stres, frustracja wiodąca do agresji. Na te ostatnie szczególnie narażeni są zwłaszcza ci, którzy po raz pierwszy znaleźli się w sytuacji ryzyka, wymagającej decyzji samodzielnych, podejmowanych szybko, często sprzecznych z dotychczas wyznawanym systemem wartości i norm. Wywołane w ten sposób napięcia, potęgowane stresem wynikłym z trybu życia i nauki, powodują frustrację wiodącą do agresji, zaburzenia osobowości, zachowania neurotyczne, dolegliwości i cierpienia psychiczne, bóle głowy i zaburzenia snu, poczucie zagrożenia, osamotnienia, brak pewności siebie, smutek.

Agresja - jej objawy i przyczyny

Agresję definiuje się najczęściej jako czynność mającą na celu wyrządzenie szkody fizycznej bądź psychicznej innym lub sobie samemu. W socjologii traktuje się ją jako uwarunkowane społecznie zachowanie zmierzające do wyrządzenia szkody sobie lub innym, w psychologii - jako spowodowane frustracją niekontrolowane wybuchy złości, których celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej. E. Aronson definiuje ją jako akt mający na celu wyrządzenie szkody lub przykrości, J. Ranschburg jako działanie mające na celu wyrządzenie szkody, straty lub bólu, a P.G. Zimbardo jako „(…) zachowanie fizyczne lub werbalne podejmowane z zamiarem skrzywdzenia lub zniszczenia”. A. Buss z kolei twierdzi, że agresja to nawyk atakowania, wyznaczający siłę i poziom agresywności.

Szczególnie interesujące jawią się rozważania A. Frączka, który definiuje agresję jako formę czynności interpersonalnych, akt zorganizowanego zachowania podejmowanego w celu wyrządzenia szkody jednostce lub grupie, umyślne działanie na szkodę jednostki lub własności, którego nie da się usprawiedliwić.

Analiza dostępnej literatury pozwala wyodrębnić następującą typologię przyczyn i skutków agresji Wśród tych pierwszych wyróżnić można:

• przyczyny społeczne - dezorganizacja rodzinny, załamanie się obowiązującego dotąd systemu wartości i norm moralnych, niedostosowanie społeczne, niepowodzenia szkolne, bezrobocie, ubóstwo, kryzys wzorów kulturowych, narkomania, alkoholizm;

• przyczyny psychologiczne - stres, frustracje, nerwice, zaburzenia w strukturze osobowości, konformizm, pragnienie doznania przyjemności, zemsta i nienawiść, pragnienie władzy i dominowania itd.;

• przyczyny fizjologiczne - wpływ czynników genetycznych, hormonalnych oraz rola mózgu.

Natomiast do jej skutków zaliczyć należy:

• rozpad i dezorganizacja życia społecznego - rodziny, instytucji społecznych i organizacji;

• wzrost przestępczości - rozboje, wymuszenia, napady, niszczenie mienia;

• rozwój chorób społecznych - nikotynizm, narkomania, alkoholizm, prostytucja itd.

S. Dzięcielska-Machnikowska źródeł tych niekorzystnych społecznie zjawisk, które stały się również udziałem ludzi młodych, doszukuje się w degradacji społecznej, materialnej i ekonomicznej, które rodzą poczucie niezadowolenia i bezsilności, zniechęcają do nauki i pracy nad sobą. Jednostka traci poczucie stabilizacji, zaufania do instytucji i organizacji społecznych, szkoły i nauczycieli. Powoduje to degradację moralną, w wyniku, której chamstwo, bezczelność, krętactwo, oszustwo dominują na ulicy, w szkole i bursie. Sytuacja taka wprost prowadzi do zapaści edukacyjnej, oznaczającej nie tylko rezygnację z nauki, ale także ograniczony dostęp do wiedzy, zainteresowań estetycznych i intelektualnych.

Prezentacja wyników badań

Charakterystyka porównawcza badanej populacji

Badaniami przeprowadzonymi na terenie Bursy Szkolnej Nr 6 w Poznaniu w roku szkolnym 2004/5 objęto 120-osobową społeczność bursy. W ich trakcie z każdym z wychowanków przeprowadzono wywiad kwestionariuszowy.

Tabela nr 1. Struktura próby badawczej w roku szkolnym 2004/5.

Wiek	Kobiety	Mężczyźni	Razem	%
13lat	1	12	13	10,8
14 lat	-	-	-	-
15 lat	-	-	-	-
16 lat	8	12	20	16,7
17 lat	7	15	22	18,4
18 lat	5	14	19	15,8
19 lat	9	16	25	20,8
20 i więcej	8	13	21	17,5
Razem	38	82	120	100,0

Źródło: Badania własne.

Większość mieszkańców bursy stanowi młodzież męska - 82 osoby, żeńska to grupa 38 osób. Także w poszczególnych przedziałach wiekowych dominuje młodzież męska i jedynie w kategorii 16-latków (K8 - M12) oraz w przedziale 20 lat i więcej (K8 - M13) struktura płci okazała się podobna.

Większość wychowanków rekrutuje się ze środowisk robotniczych i inteligenckich: 40 osób deklaruje pochodzenie inteligenckie, 62 - robotnicze. Do pochodzenia chłopskiego przyznaje się zaledwie 9 wychowanków, a 9 następnych nie potrafi go zidentyfikować (tabela nr 2). Nie oznacza to jednak, że na terenie bursy mieszka jedynie 9 osób pochodzących ze wsi. Pewna liczba osób (mieszkańców wsi) nie deklaruje pochodzenia chłopskiego, mimo iż na wsi mieszka.

Tabela nr 2. Pochodzenie społeczne wychowanków w roku szkolnym 2004/5.

Pochodzenie społeczne	Liczba osób	%
Inteligenckie	40	33,3
Robotnicze	62	51,7
Chłopskie	9	7,5
Nie wypowiedziało się	9	7,5
Razem	120	100,0

Źródło: Badania własne.

Procentowy udział młodzieży pochodzącej ze wsi i miasta: 55,8% (miasto) i 44,2 % (wieś) nie odbiega od ubiegłorocznego sondażu (54,5%:45,5%). Młodzież pochodzi głównie z ośrodków miejskich do 30 tys. mieszkańców - 54 osoby. Stwierdzić przy tym należy, iż bursa stanowi swoistego rodzaju „przystań edukacyjną” dla młodzieży pochodzącej z małych miejscowości i wsi Polski centralnej i zachodniej.

Tabela nr 3. Miejsce stałego zamieszkania badanych w roku szkolnym 2004/5.

Miejsce zamieszkania	Liczba osób	%
Miasto:	67	55,8
do 10 tys.	26
10 - 30 tys.	28	55,8
30 - 100 tys.	12
powyżej 100 tys.	1
Wieś	53	44,2
Razem	120	100,0

Źródło: Badania własne.

Wychowankowie pochodzą z wielu regionów kraju, województw: wielkopolskiego, łódzkiego, zachodniopomorskiego, mazowieckiego, śląskiego, małopolskiego, pomorskiego, dolnośląskiego, kujawsko-pomorskiego, lubuskiego; miast, miasteczek i wsi. Istotny okazuje się również fakt występowania znacznych różnic społecznych, kulturowych i ekonomicznych pomiędzy poszczególnymi regionami kraju.

W związku z przyjęciem do bursy w roku szkolnym 2004/5 gimnazjalistów, zmieniły się proporcje wychowanków uczęszczających do poszczególnych typów szkół (tabela nr 4). Podczas badań gimnazjaliści stanowili 10,8% populacji ogółu mieszkańców. Do techników i liceów ogólnokształcących o różnych profilach kształcenia uczęszczało łącznie 67 osób (razem: 55,8 %), szkół policealnych - 16 (13,4%). Do szkół zawodowych i gimnazjów - 17 osób (14,1 %). Mieszkało tu też 20 studentów (16,7 %).

Tabela nr 4. Liczba wychowanków a typ w roku szkolnym 2004/5.

Typ szkoły	Liczba osób	%
Technikum	42	35,0
Liceum ogólnokształcące	25	20,8
Szkoły policealne	16	13,4
Szkoły zawodowe	4	3,3
Gimnazjum	13	10,8
Studenci	20	16,7
Razem	120	100,0

Źródło: Badania własne.

Agresja jako skutek zmian ustrojowych (transformacji)

Problemy, jakie pojawiły się ostatnio w życiu publicznym sprawiły, że niekontrolowana agresja ze szczególną siłą ujawniła się w relacjach międzygrupowych i stosunkach interpersonalnych.

Rysunek nr 1. Wpływ transformacji ustrojowej na agresję w opinii mieszkańców bursy.

Źródło: Badania własne.

Nasilenie się przemocy i agresji stanowi według młodzieży najbardziej charakterystyczne i spektakularne przejawy zmian ustrojowych. Opinię tę wyraziło 74% badanych (spośród nich: 52 - uzasadniło odpowiedź, 12 - nie potrafiło tego zrobić, 10 - odpowiedzi nie na temat), 15% - miało przeciwne zdanie, a 11% - nie wyraziło żadnej opinii (rysunek nr 1) Ich zdaniem zmiany te przyczyniły się m.in. do:

1. Pojawienia się zagrożeń w sferze społeczno-ekonomicznej (38,5%). Zagrożenia te w sposób istotny wpływają na formę stosunków interpersonalnych wśród młodzieży. Wychowankowie dostrzegają, że podział na biednych i bogatych stanowi istotną przyczynę podziałów w ich środowisku. Okazuje się przy tym, iż ich pozycja społeczna, gwarantowana pozycją rodziców, poziomem zamożności, wpływami środowiskowymi, stanowi istotny czynnik różnicujący ich szanse edukacyjne. „Bogactwo jednych budzi zazdrość innych” - twierdzą, ale z drugiej strony nie zaprzeczają, iż nie potrafią odnaleźć się w nowych warunkach społeczno - ustrojowych. („Wszystkie zmiany zachodzące w kraju w pewnym stopniu prowadzą do bezprawia”). Dostrzegają, że żyje się ciężko, że nie ma pracy i przyszłości. („Państwo jest osłabione, ludzie nie mają pieniędzy, co powoduje wzrost agresji”; „Nadal istnieje podział na bogatych i biednych. Wśród biednych narasta agresja spowodowana brakami materialnymi”; „Czujemy się bezkarni, robimy, co chcemy. Również tzw. demokracja ma na to wpływ. Twarde, dorosłe życie powoduje liczne frustracje”; „Przemiany ustrojowe wywołały agresję na nieumiejętność odnalezienia się w nowych warunkach”).

2. Pojawienia się barier społecznych powodujących degradację postaw psychospołecznych (19,2%). Bezrobocie, brak perspektyw zawodowych, trudność w „zrobieniu kariery”, utrudniony dostęp do dóbr powodują napięcia i stres. Młodzież odnajduje się, więc w grupach subkulturowych, dąży do celu za wszelką cenę, popada w choroby psychiczne. Zmienia się ich stosunek do rzeczy, zmieniają się cele i sposoby dążenia do nich. Poświęcają przyjaźń, kolegów, grupę, dotychczasową pozycję, by zdobyć coś więcej, by być lepszym, niezależnym i doskonalszym. („Osoby nie mające siły przebicia nie radzą sobie. Trudno jest im się odnaleźć”; „Brak perspektyw na przyszłość”; „Obecny ustrój pozwala na zbyt duże tolerowanie wszelkich wybryków. Zależy to jednak od psychiki człowieka”; „Nowy ustrój dał więcej wolności ludziom agresywnym, którzy stali się bardziej okrutni, ale mniej odpowiedzialni”; „Chęć posiadania dóbr, pieniędzy spowodowała, iż dąży się do nich niemalże po trupach”; „Często zdarza się, że brak koncepcji w zagospodarowaniu wolnego czasu sprawia, że niektórzy z nas koncentrują się na kumulacji dóbr a nie na nauce”; „Pojawiły się grupy, których podstawowym argumentem jest przemoc”).

3. Pojawienie się barier wychowawczo-edukacyjnych (17,3%). Na zachowania agresywne istotny wpływ, zdaniem młodzieży, wywierają też wzory wyniesione z domu rodzinnego: sposób zachowania, komunikacja, szacunek, tolerancja. Nauka w dużym mieście nie jest już „wielką przygodą”, lecz czasem wysiłku umysłowego, kształtowania charakterów (zwłaszcza w bursie). („Nastąpiło ograniczenie kontaktów z rodzicami. Nie interesują się oni tym, jak mi się wiedzie, bylebym ukończył naukę i mieli mnie z głowy”; „Rodzice nie mają czasu na to, by przekazywać dzieciom wartości, które należy posiadać”).

4. Załamanie się systemu zasad etyczno-prawnych (15,4%). Nikt nikogo się nie boi, najczęściej żąda się jedynie przestrzegania praw własnych, pomijając prawa innych. Obowiązki traktuje się jako zło konieczne, co gorsza łamie się podstawowe zasady i obowiązki ucznia. („W tym państwie, jak na zachodzie, nikt nie boi się policji”; „Niektórzy poczuli się zbyt swobodnie i zapomnieli o podstawowych zasadach moralnych”; „Część z nas źle interpretuje pojęcie wolności, stąd czuje się bezradna, widzi tylko swoje prawa i nie dostrzega obowiązków”; „Naukę traktujemy jako drogę zdobycia pozycji w społeczeństwie, z tym, że wszelkimi sposobami, stąd ściąganie, pisanie za kogoś prac, podkładanie gotowców”).

5. Negatywny wpływ mass-mediów (9,6%). Są one jednym z zasadniczych nośników agresji; kradną czas, który można by wykorzystać na inne cele. Video, Internet, gry komputerowe itp., postrzegane są jako jedyne formy dostępnej rozrywki. („Spowodowały brak rygorów w dostępie do informacji oraz uleganie wzorom z TV, filmu i Internetu”; „Dostrzegalny jest ogromny wpływ mass-medów na życie codzienne. Dlatego mamy mniej czasu dla siebie, rodziny i kolegów”).

Ci, którzy stwierdzili, iż zmiany ustrojowe nie wywarły wpływu na zachowania agresywne argumentowali, iż:

1. Agresja to skutek oddziaływań środowiska społecznego i mediów. „Uważam, że w dzisiejszych czasach agresja jest wyniesiona z domu a jej źródłem są głównie filmy, TV, Internet”; „Agresja była zawsze. Jest ona produktem poszczególnych osób i środowiska, z których te się wywodzą. Ale nie tylko - szczególnie winne są tu media”.

2. Agresja jest formą ucieczki od rzeczywistości. „Myślę, że proces transformacji ustrojowej nie ma żadnego wpływu na zjawisko agresji. Jeśli ktoś próbuje wyjaśnić to w ten sposób to szuka uzasadnienia dla własnego sumienia”; „Agresja jest jedynie wymówką dla osób, które szukają tzw. haka i chcą usprawiedliwić swoje czyny”.

3. Agresja stanowi wypadkową wychowania. „Wydaje mi się, że sposób wychowania jest głównym powodem tego, że jesteśmy agresywni. Ustrój nie jest temu winny, bo do wszystkiego możemy się przyzwyczaić”; „Agresja była zawsze obecna, tylko w pewnych okresach nie mówiono nam o tym, bo agresorami byli rządzący”.

4. Dwie osoby nie potrafiły uzasadnić swojej odpowiedzi.

5. Z pośród tych, którzy odpowiedzieli: „nie wiem” (11 osób) uzasadniało: „Mnie to w ogóle nie interesuje”; „Tak naprawdę to nie wiem. Jednak niektóre z tych procesów nie uzyskałyby mojej aprobaty”; „Nie mogę odpowiedzieć na to pytanie, ponieważ nie zauważyłam takich zmian, a pokolenie starsze ma swoje zdanie na ten temat”.

Najdotkliwszym społecznie skutkiem zmian systemowych w Polsce jest zdaniem badanych bezrobocie. Prowadzi ono do pogorszenia się warunków materialnych, szans edukacyjnych i agresji. („Ważnym problemem ostatnich lat jest rozwijające się bezrobocie. Coraz więcej jest ludzi mających problemy z utrzymaniem się przy życiu. Jest ono z całą pewnością powodem narastającej agresji wśród ludzi młodych. Stąd coraz częściej uciekają się do różnych sposobów zaspokojenia narastających potrzeb materialnych. Są nimi nie tylko praca, ale kradzież, rozprowadzanie narkotyków”).

Agresja jako zachowanie społeczne

W dyskusjach nad agresją w młodzieżowych grupach rówieśniczych szczególną uwagę zwraca się na fakt, iż rządzą nią w nich prawa niespotykane w innych tego typu grupach. Zawiść, złość, zazdrość, nietolerancja są w nich codziennością. Również wychowankowie traktują ją jako sposób na zwiększenie indywidualnych szans bytowych i pozycji w hierarchii społecznej bursy. Stąd z jednej strony jest ona przez nich piętnowana, z drugiej tolerowana. Jest ich zdaniem zachowaniem mającym na celu:

1. Rozładowanie napięć psycho-społecznych (49%). Emocji (zniechęcenie, wyładowanie złości, odreagowanie, niezadowolenia), strachu, frustracji spowodowanej brakiem możliwości zaspokojenia potrzeb, kumulacji napięć, odreagowanie stresu, lęku, słabości, itd.

2. Siłowe rozwiązanie zaistniałych problemów (20%). Przemoc fizyczna to forma demonstracji przewagi siły nad innymi, wzbudzenie zainteresowania własną osobą, dążenie do celu za wszelką cenę; wykazanie własnej niezależności.

3. Dominację nad innymi w celu osiągnięcia korzyści indywidualnych bądź zespołowych (15%). Podporządkowanie, zemsta, osiągnięcie przewagi nad innymi, poniżenie innej osoby, wzbudzenie poczucia niższości, wywalczenie lepszej pozycji w grupie, ograniczenie swobody działań innej osoby, chęć zdobycia władzy.

4. Samoobronę (11%). Walka o prawa osobiste, obrona siebie przed agresją innych, przezwyciężenie własnych słabości, walka o miejsce w hierarchii społecznej środowiska, zabezpieczenie sfery dóbr osobistych i prywatności.

5. Protest przeciw istniejącemu porządkowi w grupie (5%). Pokazanie niezadowolenia własnemu otoczeniu, obrona przed nieznanym, wykazanie własnej niezależności.

Rozładowanie napięć psychospołecznych - zdaniem badanych - następuje głównie w formie agresji przeniesionej na inne osoby lub przedmioty materialne, czasami jest też kumulowana „w sobie” (wyobraźni, sumieniu i duszy). „Pozbawieni emocji życiowej, chronicznie zmęczeni, czują się przytłoczeni różnego rodzaju problemami. Towarzyszą im ciągłe dolegliwości i cierpienia natury organicznej i psychicznej, bóle głowy i zaburzenia snu, lęki i ustawiczne zagrożenia, brak pewności siebie, smutek i poczucie osamotnienia”. Odczuwają dolegliwości wegetatywne, zaburzenia snu i poczucie zmęczenia. Wątpią w siebie, są zniechęceni, osamotnieni, nie czyją się bezpieczni. To zaś prowadzić może do prób siłowego rozstrzygnięcia problemów, dominacji nad innymi, protestu przeciw panującym w grupie porządkom, zmiany struktury grupy, itd.

Podstawowe formy agresji w cenie wychowanków

Agresja jest tą formą działania społecznego, która wywiera na jednostce i jej otoczeniu skutki, których nie jest ona w stanie przewidzieć. Zachowania te w środowisku społecznym bursy nie przybierają jednak tak drastycznych form, jak w innych grupach rówieśniczych (osiedlowych, przestępczych, subkulturowych, itd.). Niemniej wyróżnić w nim można następujące formy tego typu zachowań:

1. Agresję fizyczną (29%). Bójki, przemoc, napady, awanturnictwo, znęcanie się (gnębienie tzw. kotów), zaczepki, rękoczyny (zdaniem większości badanych rękoczyny to najlepszy sposób rozwiązywania sporów).

2. Agresję psychiczną (28%). Molestowanie psychiczne, wywieranie presji, zastraszanie, znęcanie się psychiczne nad słabszym, szantaż, narzucanie swojej woli, manipulacja, naruszanie prywatności drugiej osoby.

3. Agresję werbalną i niewerbalną (20%). Ubliżanie, wulgaryzmy, krzyk jako forma komunikacji interpersonalnej, wyzwiska, obelgi, niczemu nie służące brutalne słownictwo, pyskówki, gestykulacja, obraźliwa mimika, okazywanie pogardy, itd.

4. Wandalizm (12%). Niszczenie mienia, zachowania aspołeczne.

5. Działalność grup subkulturowych (9%). Bunt „ideologii subkulturowych” wobec ogólnie akceptowanych zasad współżycia społecznego oraz normom społecznym; wpływ muzyki na kulturę osobistą.

6. Rasizm i niechęć wobec obcych (2%). Niechęć wobec innych narodowości, nietolerancja, brak umiejętności współżycia z przedstawicielami innych kultur, brak akceptacji „inności”.

Tabela nr 5. Agresja bezpośrednia i pośrednia w samoocenie mieszkańców bursy.

WYSZCZEGÓLNIENIE		%	Σ%
Agresja bezpośrednia:	fizyczna	29	77
		psychiczna		28
		werbalna i niewerbalna		20
	Agresja pośrednia:	wandalizm		12	23
		działalność grup subkulturowych		9
		rasizm i niechęć wobec obcych		2
Razem		100	100

Źródło: Badania własne.

Przyczyny i skutki zachowań agresywnych w ocenie mieszkańców bursy

W ostatnich latach w sposób istotny zwiększyło się poczucie zagrożenia i frustracji w wyniku, czego agresja stała się trwałym elementem życia społecznego. Obniżyła się odporność psychospołeczna i somatyczna jednostek, pojawiło się zjawisko tzw. „deficytu społecznego”, spowodowanego niezadowalającym stanem opieki ze strony rodziców i środowiska społecznego. Źródeł agresji szuka się, więc w niestabilności emocjonalnej młodzieży, która powoduje, że rekompensują sobie oni utracone wartości poza domem i własnym środowiskiem, zwłaszcza w sytuacji, gdy są sfrustrowani, agresywni, złośliwi i skłonni do stosowania przemocy. L. Pytka wyróżnia następujące przyczyny agresji: pragnienie doznania przyjemności, przywłaszczenie, zemsta i nienawiść, pragnienie władzy i dominowania.

Badania, które przeprowadziłam potwierdzają powyższe ustalenia. Według badanych agresję w ich środowisku powodują:

1. Zagrożenie egzystencji jednostki (27%). Znalezienie się w trudnej sytuacji, konieczność podporządkowania się innej osobie, brak akceptacji ze strony innych osób, nacisk ze strony innej osoby, obawa przed silniejszym, dominacja innych, brak samokontroli, niepowodzenia własne, narkotyki i lekomania, ograniczenie wolności jednostki - nietolerancja, uprzedzenia, rasizm, ograniczenie dostępności do dóbr materialnych i niematerialnych.

2. Niemoc i brak perspektyw życiowych (26%). Nieumiejętność radzenia sobie z problemami, niewiedza, niezadowolenie z siebie, samotność, kłopoty, niepowodzenia, wyobcowanie, chęć posiadania rzeczy nieosiągalnych, poczucie niespełnienia i brak sukcesów, brak pracy i pieniędzy, świadomość, że czegoś się nie posiada, bieda i ubóstwo.

3. Emocje (15%). Złość, stres spowodowany nauką, zaliczeniami i egzaminami; nuda, zły humor, zazdrość o osiągnięcia innych, strach, frustracja niepowodzeniami w nauce, kompleksy, nadpobudliwość, lęk.

4. Środowisko społeczne (10%). Złe towarzystwo, różnice klasowe (duchowe i materialne), środowiskowe zaniedbania edukacyjne, brak akceptacji środowiska, nacisk rówieśników, dominacja.

5. Kłopoty rodzinne (9%). Trudne dzieciństwo, brak zainteresowania ze strony rodziców, wychowanie w rodzinach patologicznych, przemoc w rodzinie, wzory wyniesione z dzieciństwa, brak zrozumienia, brak miłości ze strony rodziców, konflikty w domu, alkoholizm w rodzinie.

6. Zachowania prowokacyjne (9%). Prowokowanie innych, chęć zaimponowania, działanie lub zachowanie się innej osoby, prowokacyjny ubiór, niekonwencjonalna postawa, imponowanie niekonwencjonalnym zachowaniem, demonstracja siły, zachowania nonkonformistyczne, chęć zysku kosztem innych.

7. Wpływ mass-mediów (4%). Moda na muskułowców i twardzieli, brutalizacja programów TV, gry komputerowe.

Wychowankowie tworzą swój odmienny i bezkompromisowy świat. Cechuje go dominacja, wymuszanie uznania, brak tolerancji i życzliwości dla słabszych, mniej aktywnych. Jest też on formą sprawdzenia się, zdobycia silnej pozycji i uznania w grupie lub podziwu dla zuchwałości. („Już od najmłodszych lat jesteśmy przyzwyczajani do tego, że otrzymujemy wszystko, co chcemy. Gdy tego nie dostajemy jesteśmy gotowi na wszystko. Stąd agresja obecna jest wszędzie. Im większe skupisko ludzi, tym drastyczniejsze jej przejawy. Wyżywamy się na kolegach pełni woli zemsty i pragnienia, aby doświadczyli chociażby poniżenia takiego, jakiego dla nich pragniemy”).

Przyczyn zachowań agresywnych należy, więc szukać zarówno w środowisku wychowawczym (rodzinie, szkole, instytucjach oświatowo-wychowawczych), jak i w środowisku młodzieżowym (grupie rówieśniczej), preferowanych w nim wartościach, normach, wzorach zachowania, systemie nieformalnych więzi, kulturze, itd. Wpływają na nie również warunki ekonomiczne, społeczne, kulturowe i socjalne. Jedna z respondentek tak oto charakteryzuje tę sytuację: „Do czynników, które bezpośrednio odpowiedzialne są za zachowania agresywne jest między innymi obniżenie się poziomu życia znacznej części społeczeństwa, stymulacja wyobraźni obrazami agresji pokazywanymi w telewizji, powszechny brak umiejętności radzenia sobie ze stresem oraz narastająca w społeczeństwie orientacja na wartości konsumpcyjne i niedocenianie wartości egzystencjalnych”.

Skumulowanie zachowań agresywnych i przemocy prowadzi do zobojętnienia na krzywdę drugiego człowieka, do fałszywej konotacji kategorii dobra i zła, do uznania jej za normę w nowoczesnym, rozwijającym się społeczeństwie. Niezwykle istotne w tym przypadku okazuje się także zjawisko anomii, które towarzyszy upadkowi obowiązujących dotychczas systemów norm i wartości, do którego doszło wskutek załamania się społecznie akceptowanych dotąd wzorów i norm. („Większość z nas nie jest pewna swoich poczynań. Nawet błaha rzecz staje się przyczyną konfliktu. Także fakt przynależności do określonej grupy może stać się powodem uznania innych za gorszych od siebie. Takie przeświadczenie najczęściej mają ci z nas, którzy nie czują się zdolni konkurować z innymi, jako pojedyncze osoby. Według mnie agresja bierze się też ze strachu. Gromadzi się on, gromadzi, aż w końcu wybucha. Jeśli dzieje się to w grupie, to pod jej wpływem działają też tak ci, którzy agresją nie pałają, lecz nie chcą stracić w oczach rówieśników. Jest formą lęku przed otoczeniem, odpowiedzią na proste zranienie. W bezpośrednich kontaktach z innymi dochodzi, więc często do irracjonalnych zachowań, które są często efektem ich złych doświadczeń. Od pasywności przechodzimy do roszczeń i działań, mających na celu zarobienie na życie i dalszą naukę”).

Duże znaczenie w powstawaniu agresji w stosunkach interpersonalnych w opiniach badanych posiada otoczenie społeczne. („Okres nauki wiąże się z naturalną potrzebą aktywności. Jeżeli nie mamy możliwości wykazania się, organizujemy się na własną rękę. W sferze tej podstawową rolę winna odgrywać szkoła, ale jej na to nie stać. Jeśli jest zbyt rygorystyczna ma problemy z niesubordynowanym zachowaniem się uczniów. Na dodatek szkoły potęgują stres i lęk, które często owocują agresją. Źródłem tych zachowań mogą być także kłopoty z nauczycielami, brak możliwości porozumienia się z nimi, znalezienia tzw. złotego środka przy zmaganiu się z problemami, co może prowadzić do bliżej nieokreślonej formy odreagowania swego niezadowolenia”).

Do przyczyn agresji zaliczyć należy także: konflikty interpersonalne, niezadowalające kontakty z innymi ludźmi, obciążenie obowiązkami, wymogami nauki, uwarunkowania środowiskowe. Do jej skutków badani zaliczyli: wzrost przypadków stosowania przemocy wobec słabszych, upowszechnienie się postaw roszczeniowych, zaburzenia poznawcze i emocjonalne (stany depresyjne, lęki, obniżona samoocena, brak samoakceptacji, nerwice, poczucie krzywdy, nieufność, negatywne oczekiwania w stosunku do innych, alienacja, psychozy i in.), zaniedbanie własnego rozwoju intelektualnego (trudności w nawiązywaniu kontaktów, prowokacyjne zachowanie, brak ukształtowanych nawyków, zaburzenia w życiu uczuciowym, zaniedbanie nauki itd.), uzależnienie się od środków odurzających, załamanie się stabilnego dotychczas systemu wartości i norm moralnych, rozluźnienie się systemu więzi koleżeńskich.

Najagresywniejsze grupy rówieśnicze w opinii wychowanków

Badani do najbardziej agresywnych grup zaliczyli pseudokibiców i grupy subkulturowe (skinheadzi, punkowcy, dresiarze, blokersi, sataniści). Dodatkowo, jako odrębną grupę agresorów wyróżnili młodzież zaniedbaną społecznie, która rekrutuje się głównie ze środowisk marginesu społecznego, rodzin patologicznych i bezrobotnych. „Swoistą” kategorię agresorów stanowią według nich: policja, politycy, agenci ochrony, kierowcy. Klasyfikację najbardziej agresywnych grup możemy przedstawić w sposób następujący: pseudokibice (30%), grupy subkulturowe (29%), młodzież zaniedbana społecznie (22%); bezrobotni (8%), policja, politycy, agenci ochrony, kierowcy (7%), anarchiści i antyglobaliści (2%), psychicznie chorzy (2%).

Sposoby „rozładowania” agresji według wychowanków

Istnieje wiele sposobów i form rozładowania napięć i emocji towarzyszących zachowaniom agresywnym. Do najskuteczniejszych zaliczają: sport (25%), słuchanie muzyki (22%), organizację czasu wolnego (19%), reakcje psychofizyczne, np. krzyk (17%), rozmowa (10%), praca (7%). Badania M. Wojszczyk przynoszą podobne wyniki. Wśród sposobów radzenia sobie z agresją wymienia ona m.in.: wyładowanie złości „na czymś” (18,3%), słuchanie muzyki (16,6 %), rozmowa (6,6%) sport (8,3%)..

Jak więc walczyć z agresją?

Są dwa sposoby skutecznie ją hamujące: rozładowanie napięcia i karanie. Większą szansę mają jednak interwencje psychologiczne, w wyniku, których z agresją walczy się poprzez eliminację inspirujących i podtrzymujących ją czynników, dostarczając alternatywnych w stosunku do przemocy wzorów postępowania oraz nagradzanie zachowań pozytywnych. Czy jest jednak to metoda skuteczna? Doświadczenie wskazuje, iż młodzież ma w tym względzie odmienne zdanie. Według niej najczęściej winni są zwykle „inni”, zwłaszcza ci, którzy są w stanie skutecznie utrudnić im życie, własna wina schodzi na dalszy plan. („Człowiek zachowuje się agresywnie, gdyż chce wyeliminować przyczyny ograniczające jego aktywność”; „Agresja ogranicza wolność wyborów, ale dzięki temu wzrasta jej cena”; „...agresja jest uzasadniona w przypadku, gdy normalny sposób rozwiązywania problemów nie przynosi pozytywnych efektów”; „Jeżeli człowiek, który uważa się za wolnego jest agresywny, świadczy to raczej o braku wolności”).

Konkluzje

Agresja stanowi jedno z najbardziej charakterystycznych znamion współczesnych nam czasów. Mamy z nią do czynienia na każdym niemal kroku: w polityce, gospodarce i w życiu społecznym. Szczególnie niepokoi jej eskalacja wśród dzieci i młodzieży. Stanowi to problem na tyle istotny, iż coraz częściej pociąga ona za sobą konsekwencje natury społecznej, psychologicznej i prawnej. Tymczasem poszukiwanie jej przyczyn przypomina często lekarza, ratującego pacjenta chorego „na śmierć”. Chcąc w miarę skutecznie przeciwdziałać zachowaniom agresywnym należy:

• promować zachowania alternatywne wobec przemocy;

• rozwijać zdolności do refleksji, empatii wobec ofiary trafnej oceny sytuacji;

• przeprowadzić społeczną dyskusję o problemach agresji i przemocy;

• edukować w zakresie mechanizmów powstawania agresji oraz promować wiedzę o sposobach radzenia sobie z nią;

• przeciwdziałać stereotypom sprzyjającym wrogim postawom wobec innych ludzi, grup społecznych i kultur;

• angażować specjalistów do rozwiązywania sytuacji konfliktowych.

Przyczyn i skutków zachowań agresywnych doszukuje się zarówno w czynnikach natury psychologicznej, jak i społecznej. Wypowiedzi badanych pozwalają stwierdzić, że jej powstaniu sprzyja niezwykle niski poziom samooceny działań i ich skutków, co wiąże się z przeżywaniem własnej osoby w środowisku społecznym. Agresywni nisko oceniają funkcjonowanie własnej osoby w określonych sytuacjach społecznych (zwłaszcza w sytuacjach niepewnych i w warunkach ryzyka), niską samoocenę próbują zamaskować agresją, bezczelnością, zuchwałością, fanfaronadą czy tzw. „zgrywaniem się”.

Agresji zapobiegać mogą: skuteczne prawo, większe zainteresowanie ze strony rodziców, państwa, instytucji społecznych, szkoły, pozytywne wzorce i autorytety, propagowanie nowych wartości, postaw, praca nad własnym rozwojem, umiejętność pokonywania lęku. Jednakże bez współdziałania i dobrej woli jednostki i środowiska społecznego, jakiekolwiek przeciwstawienie się temu niezwykle istotnemu problemowi społecznemu, okazać się może - jak wskazuje na to praktyka dnia codziennego - bezskuteczne.

Wyjaśnienie i zinterpretowanie przyczyn i mechanizmów powstania agresji wymaga gruntownych badań socjologicznych, psychologicznych i pedagogicznych, co w rzeczy samej sprowadza się do:

1. Ustalenia zakresu interpretacyjnego pojęć: wolności i agresji w środowisku rówieśniczym i subkulturze młodzieżowej w ogóle.

2. Wskazania na zagrożenia wynikające ze skrajnie subiektywnej interpretacji pojęcia wolności.

3. Wykazania związku między potocznym pojęciem wolności, jako nieograniczonej możliwości czynienia wszystkiego, co zgodne jest z naszą wolą i wyobrażeniami a zachowaniami agresywnymi, sprzecznymi najczęściej z oczekiwaniami społecznymi.

4. Wykazania, dlaczego wśród młodzieży upowszechniło się przekonanie, iż agresja jest jedną z najskuteczniejszych metod utrzymania się na „powierzchni życia”.

5. Wykazania, iż istotą wszelkich działań profilaktycznych powstrzymujących agresję jest świadoma refleksja nad przyczynami, sensem i potencjalnymi jej skutkami.

6. Wykazania, iż rozwiązywanie tego dylematu wiąże się nie tylko z trudnościami okresu dojrzewania psychospołecznego jednostek, ale i błędami w polityce społecznej.

H.M. Griese: Socjologiczne teorie młodzieży. Kraków 1996, s. 18

E. Aronson: Człowiek - istota społeczna. Warszawa 1994, s. 196

J. Ranschburg: Lęk, gniew, agresja. Warszawa 1980

Ph.G. Zimbardo, F.L. Ruch: Psychologia i życie. Warszawa 1997, s. 582

A. Frączek: Socjalizacja a intrapsychiczna regulacja agresji interpersonalnej. W: A. Frączek, H. Zumkley (red.): Socjalizacja a agresja. Warszawa 1993, s. 51

S. Dzięcielska-Machnikowska: Negatywne skutki bezrobocia a pomoc społeczna. W: Z. Galor, B. Bittner (red.): Bezrobocie i pomoc społeczna a zmiany rynku pracy w Polsce. Poznań 1994, s. 11- 24

„(...) w następstwie transformacji ustrojowej utrwala się kształt życia społecznego, w którym przemoc, a więc swoista emanacja siły staje się obowiązującym modelem organizacji spraw publicznych (...)”. Nadto jesteśmy „(...) świadkami powstawania społeczeństwa rówieśniczego, którego funkcjonariusze wyznaczają - z jednej strony, naturalne cechy grup rówieśniczych, z drugiej zaś - elementy systemu przemocy strukturalnej (...)”. M. Dąbrowska-Bąk: Niektóre aspekty przemocy strukturalnej w procesie socjalizacji uczniów. W: J. Papież, A. Płukis (red.): Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej transformacji ustrojowej. Toruń 1998, s. 36

S. Karliński: Neurotyzm a właściwości psychiczne studentów (w świetle badań własnych). „Dydaktyka Szkoły Wyższej” 1981, nr 1, s. 59

L. Pytka: Niewydarzeni, sfrustrowani, agresywni. W: J. Papież, A. Płukis (red.), op. cit., s. 69; J. Sztumski: Społeczne uwarunkowania przemocy. W: J. Papież, A. Płukis (red.), op. cit., s. 31-35

Zob.: E. Durkheim: Samobójstwo. Warszawa 1999; R. K. Merton: Teoria socjologiczna i struktura społeczna. Warszawa 1982

M. Wojszczyk: Agresja w ocenie młodzieży. W: J. Papież, A. Płukis (red.), op. cit., s. 224

178

---