Psychologia kliniczna.

Psychologia kliniczna specjalizuje się w leczeniu osób z zaburzeniami psychicznymi i z zaburzeniami zachowania. Zajmuje się również opisem i wyjaśnianiem zdrowych oraz zaburzonych reakcji, jej zadaniem jest diagnoza oraz profesjonalna pomoc.

Funkcjonowanie fizjologiczne, poznawcze i emocjonalne jednostki można uznać za zaburzone, jeśli człowiek nie może realizować swoich potrzeb, celów indywidualnego i społecznego rozwoju oraz gdy nie wypełnia obowiązków związanych z jego rolą w danej społeczności. Zaburzenia psychiczne są opisywane w kategorii zespołu objawów odnoszących się do społecznych zachowań jednostki. Jednak diagnozowanie zaburzeń jest narażone często na brak obiektywizmu i relatywizm w związku z tym, że wnioskowanie o symptomach choroby psychicznej oparte jest na subiektywnym opisie doznań przez badanego oraz na podstawie obserwacji jego zachowania.

Istnieje wiele trudności w określeniu jednoznacznych kryteriów wskazujących na chorobę psychiczną. Wakefield wymienia trzy główne kryteria pozwalające odróżnić patologię od normy:

- poczucie cierpienia i niesprawność,

- zachowania naruszające przyjęte normy społeczne,

- zaburzenia zdrowia psychicznego.

Zmieniają się również klasyfikacje zaburzeń psychicznych. Jedną z najbardziej znanych i najczęściej stosowanych klasyfikacji jest propozycja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego znana pod nazwą Podręcznik diagnostyczny i statystyczny zaburzeń psychicznych (skrót to DSM- IV).

Psychologię kliniczną należy odróżnić od psychopatologii.

W ramach psychologii klinicznej można wyróżnić pewne subdyscypliny, głównie psychologię kliniczną dziecka i psychologię kliniczną człowieka dorosłego. Główne cele psychologii klinicznej to opis i wyjaśnianie zachowania normalnego oraz zaburzonego a także rozwiązywanie problemów zdrowotnych.

Najczęstszym przedmiotem diagnozy psychologii są zaburzenia psychiczne, które charakteryzują się zakłóceniami różnych funkcji psychicznych. Istnieją różne klasyfikacje zaburzeń psychicznych. Ze względu na czynniki wywołujące zaburzenia dzielimy je na:

1. Zaburzenia psychiki

a). zaburzenia nerwicowe (zaburzenia lękowe, obsesyjno- kompulsywne, dysocjacyjne, somatyczne, reakcje na ciężki stres) - rodzaj zaburzeń, u podłoża których nie leżą uszkodzenia fizjologiczne, ale zakłócenia procesów emocjonalnych.

b). zaburzenia osobowości i zachowania (specyficzne zaburzenia osobowości, zaburzenia nawyków, identyfikacji płciowej, preferencji seksualnych) - obejmują wzorce reakcji emocjonalnych i zachowań nietypowe dla danej społeczności czy kultury. Zaburzenia dotyczą funkcjonowania poznawczego, emocjonalnego, behawioralnego. Zaliczamy tu np. osobowość paranoiczną, schizoidalną, histeryczną. Wśród zaburzeń nawyków i popędów wyróżnić można m.in. patologiczny hazard, kleptomanię czyli zachowania pozbawione racjonalnej motywacji. Przykładem zaburzeń na tle seksualnym jest transseksualizm, ekshibicjonizm, fetyszyzm, pedofilia.

c). zaburzenia afektywne (manie, depresje) - polegają na patologicznych i nawracających zmianach nastroju. Dwa główne typy zaburzeń to zespół depresyjny i zespół maniakalny, które mogą czasem występować w połączeniu, wtedy mówimy o zaburzeniu dwubiegunowym.

d). zaburzenia schizofreniczne - obejmują zaburzenia myślenia, spostrzegania, emocji, które prowadzą łącznie do rozszczepienia (dezintegracji) osobowości. Typowe są dla tej kategorii zaburzeń urojenia, omamy słuchowe, rozkojarzenia, nagłe zmiany tematu rozmowy, pobudzenie ruchowe albo osłupienie, czasem apatia, wycofanie się, pasywność.

e). zaburzenia uwarunkowane organicznie (spowodowane uszkodzeniem struktur mózgowych albo zakłóceniami w funkcjonowaniu układu nerwowego), np. otępienie starcze, choroba Alzheimera.

2. Zaburzenia rozwoju.

Psychopatologia to dyscyplina zajmująca się opisem zaburzeń psychicznych w kategoriach objawów, badająca przyczyny tych zaburzeń i ich mechanizmy.

Objaw - wskaźnik zachowania świadczący o zaburzeniach procesów emocjonalnych, poznawczych, itd.

Zaburzenia procesów poznawczych - są to zakłócenia dotyczące procesów przetwarzania informacji, takich jak spostrzeganie, myślenie, pamięć, uwaga.

*sąd realizujący- wnioskowanie o realnym występowaniu jakiegoś zjawiska albo obiektu.

*sąd klasyfikacyjny- proces kategoryzacji, przypisywania określonych obiektów czy zjawisk do pewnych kategorii.

Zaburzenia spostrzegania mają najczęściej podłoże fizjologiczne, są związane z uszkodzeniem układu nerwowego albo niektórych obszarów mózgowych. Przykładem takich zaburzeń jest agnozja (niezdolność do rozpoznawania osób czy obiektów), Źródłem zaburzeń percepcyjnych są więc zaburzenia organiczne, uszkodzenia centralnego układu nerwowego, np.: agnozja, astereognozja (niemożność rozpoznawania rzeczy czy osób za pomocą zmysłu dotyku), anestezja histeryczna (nie odbieranie żadnych informacji pochodzących z różnych zmysłów).

Wyróżniamy zatem następujące zaburzenia spostrzegania:

- osteremognozja - zdolność do rozpoznawania przedmiotów tylko wtedy, gdy się je widzi;

- specyficzne zaburzenia spostrzegania:

• makropsja- zniekształcenie percepcyjne polegające na spostrzeganiu obiektów jako większych niż są realnie;

• mikropsja- zniekształcenie percepcyjne, w którym osoba spostrzega obiekty jako mniejsze niż są w świecie rzeczywistym;

• iluzje i omamy: zniekształcenia spostrzegania o charakterze ilościowym i jakościowym;

• hiperestezje- nadwrażliwość zmysłowa;

• hipostezja- niska wrażliwość percepcyjna

Złudzenie to zniekształcenie percepcyjne, występuje najczęściej, gdy układ bodźców jest wieloznaczny. Nie wszystkie złudzenia świadczą o zaburzeniach. W zasadzie są one naturalną właściwością ludzkiego organizmu, pokazującą pewną rozbieżność między naszym spostrzeganiem a rzeczywistością. Są również dowodem na to, że czasem jeden obraz na poziomie sensorycznym może prowadzić do wielu interpretacji. W związku z tym wyróżnia się złudzenia organiczne i patologiczne (wskazujące na zaburzenia).

Omam to rodzaj fałszywej percepcji polegający na słyszeniu lub widzeniu rzeczy, które w rzeczywistości nie istnieją, nie mają podstawy sensorycznej. Omamy są charakterystycznym objawem dla pewnych zaburzeń psychicznych, takich jak schizofrenia, występują również przy uszkodzeniach mózgu. Typowe własności omamów:

- tworzą się samoistnie, nie opierając się na realnie istniejących bodźcach;

- osoba je spostrzegająca jest przekonana o ich rzeczywistym istnieniu;

- nie poddają się kontroli chorego;

- osoba chora nie jest w stanie w żaden sposób je modyfikować czy nimi stymulować.

Ze względu na moduł zmysłowy wyróżniamy kilka rodzajów omamów:

• Omamy wzrokowe

• Omamy słuchowe

• Omamy dotykowe

• Omamy smakowe

• Omamy węchowe

Omamy psychogenne - halucynacje, które powstają u ludzi normalnych pod wpływem zatrucia alkoholowego lub działania środków psychodelicznych, także w trakcie hipnozy, ekstazy religijnej, nagłego szoku.

Myślenie - proces umysłowy, w trakcie którego tworzone są nowe reprezentacje umysłowe.

Zaburzenia myślenia:

1. myślenie prelogiczne- nieracjonalne, dostosowane do chwilowo występujących emocji.

2. myślenie magiczne: rozumowanie oparte na przeświadczeniu o niemożności wyjaśnienia otaczających nas zdarzeń, które podlegają nieokreślonej sile.

3. zaburzenia treści myślenia - przykładem tego typu zaburzeń są urojenia czyli fałszywe przekonanie trwale utrzymujące się, nielogiczne i niezgodne z rzeczywistością, np. nieprawdziwe poglądy na temat swojej osoby. Wyróżniamy urojenia prześladowcze, przekonawcze, zazdrości, wielkości, niższości, grzecznościowe, hipochondryczne. Większość z tych urojeń występuje w stanach paranoidalnych.

4. myśli natrętne- zwykle prowadzą do kompulsji czyli czynności powtarzalnych, stereotypowych, które nie są pożądane przez daną osobę, ale musi je ona wykonywać pod wewnętrznym przymusem.

Zaburzenia pamięci:

A). o podłożu organicznym, spowodowane np. nadużywaniem środków farmakologicznych,

B). zaburzenia funkcjonalne związane ze zmianami,

C). wyobraźnia ejdetyczna- pozwala na zapamiętywanie rzeczywistych obrazów doświadczając je w sposób bezpośredni,

D). amnezja czyli utrata pamięci- amnezja następcza i wsteczna spowodowane są urazem, jakiego doznała osoba, która nie może zapamiętywać nowych informacji (a. następcza) albo nie pamięta zdarzeń sprzed urazu (a. wsteczna). Z kolei amnezja psychogenna nie jest spowodowana żadnym uszkodzeniem fizycznym, wywołana jest natomiast wstrząsem psychicznym, osoba nie pamięta ważnych informacji dotyczących jej życia.

E) konfabulacja- polega na opowiadaniu wymyślonych rzeczy jako wspomnień z okresu, którego osoba nie pamięta. Towarzyszy często zaburzeniom pamięci lub chorobom psychicznym.

F) déjà vu - złudzenie, nie zawsze o podłożu patologicznym, polega na specyficznym doświadczeniu - odczuwaniu osób lub sytuacji spotykanych po raz pierwszy jako już znanych.

Zaburzenia emocjonalne:

Są to zaburzenia nastroju polegające na patologicznym odczuwaniu różnych emocji, zwykle o silnym natężeniu. Przykładem takich zaburzeń jest depresja albo depresja występująca łącznie z manią - osoba dotknięta tym zaburzeniem zachowuje się ekspansywnie, jest aktywna, zirytowana, posiada wyolbrzymione poczucie własnej wartości i siły. Angażuje się w różne czynności, nie odczuwa potrzeby snu. Epizod maniakalny charakteryzuje się również brakiem koncentracji, gonitwą myśli.

Świadomość- można określić ją jako stan, w którym jednostka zdaje sobie sprawę ze swoich doświadczeń oraz ze zdarzeń z jej środowiska zewnętrznego.

Zaburzenia świadomości:

1. ilościowe zmiany świadomości - np. zaburzenia snu (bezsenność, narkolepsja, nadmierna senność w ciągu dnia);

2. jakościowe zmiany świadomości: stan hipnozy, dysocjacja czyli funkcjonowanie świadomości na różnych poziomach, medytacje, ekstaza religijna, urojenia, zmiany występujące pod wpływem środków psychotropowych, szczególnie niebezpieczne są środki halucynogenne i psychodeliczne.

Zaburzenia osobowości

Obejmują zmiany we wzorcach zachowania, myślenia i odczuwania, które mają charakter dezadaptacyjny i względnie trwały. Osoby dotknięte tym rodzajem zaburzeń odczuwają wewnętrzny dyskomfort, nie potrafią bowiem dostosować się do otoczenia, często więc wycofują się z życia społecznego. Większość z tych zaburzeń objawia się już w dzieciństwie lub w okresie dojrzewania i trwają zwykle w dorosłym życiu. W zależności od typu zaburzenia występują różne objawy. Generalnie charakteryzują się odmiennym spostrzeganiem, odczuwaniem i traktowaniem innych ludzi, co sprawia, że jednostka ma trudności z utrzymywaniem pozytywnych relacji z otoczeniem. Zwykle osoba taka jest nadwrażliwa, unika kontaktów z innymi ludźmi, nie zwraca uwagi na odczucia innych, ani normy społeczne. W niektórych zaburzeniach jednostka jest bardzo impulsywna, często reaguje agresją, mają zaburzone lub wyolbrzymione poczucie własnej wartości.

Specyficzne zaburzenia osobowości:

• Osobowość paranoiczna- jednostka jest podejrzliwa i nieufna wobec otoczenia, nawet najbliższych jej osób. Jest przekonana, że wszyscy wokół ją oszukują, są do niej wrogo nastawieni. Osoba taka jest szczególnie przewrażliwiona na własnym punkcie, źle znosi swoje niepowodzenia.

• Osobowość schizoidalna- jednostki wycofują się z życia społecznego, ponieważ mają poważne trudności z odczytywaniem emocji i intencji innych osób, co uniemożliwia im tworzenie zdrowych relacji międzyludzkich, oprócz izolacji społecznej osiowym objawem tego zaburzenia jest lekceważenie norm społecznych, skupianie się wyłącznie na swoich potrzebach.

• Osobowość antyspołeczna (dyssocjalna)- jak wskazuje nazwa, zaburzenie to charakteryzuje się przede wszystkim ignorowaniem norm i zasad społecznych, nieumiejętnością współżycia z innymi ludźmi, nieadekwatnością reakcji do sytuacji. Jednostka zachowuje się agresywnie, brakuje jej samokrytyki. Za wszystkie niepowodzenia obwinia innych ludzi.

• Osobowość chwiejna emocjonalnie - typowym przejawem tego zaburzenia są patologiczne i nagłe zmiany nastroju, szczególnie częste są reakcje agresji nieadekwatne do wywołujących je bodźców, jednostka jest poza tym niezdolna do planowania przyszłości. W obrębie tego zaburzenia wyróżnia się także osobowość borderline (z pogranicza), która charakteryzuje się niską samooceną, częstymi próbami samobójstwa albo samookaleczenia.

• Osobowość histrioniczna (histeryczna)- cechuje się nadwrażliwością i towarzyszącym jej nadmiernym, wręcz teatralnym wyrażaniem swoich odczuć. Połączone jest to z wyolbrzymionym poczuciem własnej wartości, stałą potrzebą uwagi i podziwu ze strony otoczenia. Jednostka zwraca bardzo uwagę na swój wygląd, jest zapatrzona w siebie, lekceważy innych, często wykorzystuje ich w osiąganiu swoich celów.

• Osobowość narcystyczna- jednostka ma wyolbrzymione poczucie własnej wartości, podobnie jak w poprzednim wypadku wymaga stałej uwagi ze strony innych osób, nie potrafi przyjmować krytycznych ocen, reaguje wtedy zwykle nieadekwatnie do sytuacji. Skupianie się na sobie i lekceważenie innych utrudnia relacje interpersonalne. Osoba narcystyczna nie reaguje na odczucia innych ludzi, najważniejsze są jej potrzeby, przyznaje sobie uprzywilejowaną pozycję.

• Osobowość lękliwa - objawem osiowym tej grupy zaburzeń jest nieustanne odczuwanie lęku, niepokoju, jednostka ma zaniżoną samoocenę, ogranicza swoje relacje z innymi, wręcz boi się kontaktów społecznych. Czuje się nieprzystosowana, dlatego zwykle wycofuje się z życia społecznego.

• Osobowość zależna- jednostka jest niemal całkowicie zależna od innych osób, nie potrafi samodzielnie podejmować decyzji ani dokonywać wyborów, boi się przejęcia odpowiedzialności. Często towarzyszy temu obniżona samoocena, poczucie bezradności życiowej.

• Osobowość anankastyczna (obsesyjno-kompulsywna)- jednostka jest pedantyczna, bardzo skrupulatna, dokładna. We wszystkim, czego się podejmuje chce być najlepsza, jest perfekcjonistą. Zaburzenie to charakteryzuje się również nieumiejętnością podejmowania niezależnych decyzji, nieustannymi wątpliwościami. Towarzyszą mu również natarczywe myśli, niechęć wydawania pieniędzy, wyrzucania starych rzeczy, nieumiejętność pełnego wyrażania emocji.

Upośledzenie umysłowe - spowodowane może być uszkodzeniami układu nerwowego albo wrodzonymi deficytami rozwoju. Lżejsze postacie zaburzenia mogą wynikać z zaniedbania otoczenia (zwłaszcza rodziców).

Oligofrenia - upośledzenie intelektualne spowodowane uszkodzeniami tkanki mózgowej we wczesnym dzieciństwie. Wyróżnia się trzy stopnie oligofrenii (debilizm, imbecylizm, idiotyzm).

Niepełnosprawność intelektualna cechuje się różną głębokością, w jej określaniu bierze się pod uwagę iloraz inteligencji mierzony testowo (najczęściej jest to test Wekslera). Na tej podstawie ustalono cztery stopnie niepełnosprawności intelektualnej:

- stopień lekki (50-70)

- stopień umiarkowany (35 do 49)

- stopień znaczny (24-34)

- stopień głęboki (20 i 5)

Charakterystyka stopnia lekkiego upośledzenia - zwykle zaburzenie to przejawia się już w okresie przedszkolnym, większe problemy dziecko ma w szkole. Dzieci dotknięte tym zaburzeniem są dość chwiejne emocjonalnie, bardzo ekspresywne, aktywne. Mają trudności z koncentracją uwagi, z czasem także z wymową, doborem odpowiedniego słownictwa, uczenie się wymaga więcej czasu i wysiłku w porównaniu do normalnie rozwijających się dzieci. Przeważa myślenie oparte na konkretnych obrazach w porównaniu do rozumowania opartego na pojęciach słownych. Zaburzony jest również rozwój psychomotoryczny. Pod koniec 1 roku życia dziecko potrafi dopiero samodzielnie siedzieć, jeszcze w wieku 2 lat jego ruchy są mało precyzyjne i nieskoordynowane. Poza tym takie dzieci wykazują nieadekwatne reakcje emocjonalne, nie potrafią rozszyfrować uczuć innych osób, dlatego mają trudności z przystosowaniem się do życia społecznego.

Charakterystyka stopnia umiarkowanego upośledzenia - obniżona sprawność intelektualna, spostrzegania, pamięci, brak koncentracji uwagi, zaburzony jest rozwój mowy: dziecko wymawia całe słowa dopiero w wieku ok. 5 lat, ok. 7 roku życia potrafi formułować proste zdania, jednak ma trudności z nabywaniem gramatyki języka, poza tym występują u niego problemy z wymową, w mniejszym stopniu rozwija się u takich dzieci słownictwo. Znacznie opóźniony jest również rozwój ruchowy: dziecko uczy się samodzielnie utrzymywać w pozycji siedzącej dopiero gdy ma 2 lata, natomiast w wieku 3 lat zaczyna chodzić. Dzieci przejawiające upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym nie są do końca samodzielne i niezależne. Wymagają obecności kogoś, kto by się nimi opiekował. Mimo iż nie są w stanie całkowicie kontrolować swoich reakcji, są wrażliwe, zdolne do zawierania głębokich więzi uczuciowych z innymi ludźmi.

Charakterystyka stopnia znacznego upośledzenia - pogłębiają się zaburzenia spostrzegania, uwagi, pamięci, uczenia się. Obserwuje się również znaczne opóźnienie rozwoju mowy, który zatrzymany zostaje na etapie wymawiania pojedynczych wyrazów albo tworzenia prostych zdań, mowa ma postać telegraficzną, słownik jest niewielki. Podobnie zaburzony jest rozwój motoryczny: dziecko potrafi siedzieć i chodzić dopiero w wieku przedszkolnym. Do pewnego stopnia może wykonywać niektóre czynności samodzielnie, ale wymaga to długiego uczenia. W każdym razie jest w stanie zaspokoić podstawowe potrzeby osobiste. Nie potrafi kontrolować swoich potrzeb i emocji. Zdolne jest jednak do budowania więzi z innymi, mimo iż reakcje mają postać raczej prymitywną.

Charakterystyka stopnia głębokiego upośledzenia - głębokie deficyty w zakresie spostrzegania, pamięci, uczenia się. Dziecko jest w stanie nabywać jedynie proste wzorce zachowania, nie potrafi skupić uwagi nieraz nawet na jednym obiekcie. Rozwój motoryczny i językowy jest bardzo opóźniony. Dziecko jest w stanie przyswoić sobie dosłownie kilka słów i reagować na niektóre słyszane zdania. Potrafi chodzić, ale ruchy są nieprecyzyjne, stereotypowe. Dziecko nie jest w stanie zaspokajać nawet podstawowych potrzeb osobistych. Często nie jest też w stanie wyrażać emocji.

Przyczyny upośledzeń umysłowych:

1. przyczyny uwarunkowane organicznie, biologicznie - zaburzenia endogenne, np. zespół Downa, zaburzenia metabolizmu, np. fenyloketonuria;

2. przyczyny środowiskowe, społeczne - zaburzenia egzogenne, np. czynniki rodzinne, zaburzenia mechaniczne związane z komplikacjami przy porodzie, upośledzenie może pojawić się też w wyniku niektórych chorób, np. zapalenia opon mózgowych.

Jak zapobiec upośledzeniu umysłowemu?

- należy dbać o własne zdrowie, szczególnie w okresie ciąży. Można poddać się badaniom prenatalnym w celu wykrycia ewentualnych chorób dziedzicznych albo wrodzonych deficytów dziecka.

- ważna jest opieka w czasie ciąży, odpowiednie odżywanie się, leczenie chorób, jakie wystąpiły w czasie ciąży.

- pozytywny kontakt z dzieckiem po porodzie, uważa się obecnie, że depresja poporodowa matek wpływa na obniżenie aktywności psychicznej ich dzieci.

- nie izolować dziecka od otoczenia.

Autyzm wczesnodziecięcy - trzy główne symptomy charakteryzujące ten zespół zaburzeń to: unikanie przez dziecko kontaktów z innymi, złe znoszenie wszelkich zmian oraz zaburzenia mowy. Początkowo upatrywano przyczyn tej choroby w chłodnej emocjonalnie postawie matki, potem wskazywano na czynniki organiczne, np. nadmierną dojrzałość kory mózgowej w chwili narodzin, deprywacja sensoryczna, uszkodzenia tworu siatkowatego i inne. Wycofanie się z kontaktów międzyludzkich prowadzi do niezdolności budowania z nimi jakichkolwiek więzi uczuciowych. To z kolei wpływa pośrednio na zahamowanie rozwoju emocjonalnego, poznawczego, społecznego. Myślenie jest nielogiczne, niesymboliczne w związku z czym dziecko ma problemy z nabywaniem mowy, która często bywa echolaliczna. Ruchy mają charakter automatyczny i stereotypowy.

Zespół Asperga - pojawia się tu wiele objawów typowych dla zaburzeń autystycznych, dzieci również izolują się od innych ludzi, są bardziej „przywiązane” do przedmiotów. Rozwój motoryczny i umysłowy pozostaje w normie.

Zespół Retta- objawy przypominają autyzm, jednak zaburzenie to połączone jest z uszkodzeniami fizycznymi - zahamowaniem rozwoju czaszki. Choroba występuje częściej u dziewczynek. Wiąże się z upośledzeniem rozwoju intelektualnego, motorycznego. Zaburzenia wykrywa się ok. 6, 7 miesiąca życia. Osoby dotknięte tą chorobą żyją zwykle ok. 30 lat. Z czasem dochodzi bowiem do całkowitego paraliżu i innych zaburzeń somatycznych.

Zaburzenia rozwoju dziecka:

• Zaburzenia parcjalne związane z zahamowaniem niektórych umiejętności szkolnych, takich jak zdolność czytania, pisania.

• MBD- minimalne uszkodzenie mózgu - leży u podłoża problemów związanych z uczeniem się. Specyficzne trudności są zróżnicowane, często ulegają zmianom, zaburzenia te poddają się kontroli i regulacji. Dlatego duże znaczenie w ich zahamowaniu ma sprzyjające otoczenie dziecka.

• Zaburzenia szkolne:

1. zaburzenia czytania (np. ślepota słowna, dysleksja) - ich wystąpienie nie musi świadczyć o upośledzeniu umysłowym, zwykle nie jest też związane z uszkodzeniami fizycznymi receptorów (np. oczu). Zaburzenia te towarzyszą często niesprawności intelektualnej, mogą się też pojawić pod wpływem czynników środowiskowych, np. braku odpowiedniej stymulacji ze strony rodziców.

Dysleksja to specyficzne zaburzenie czytania polegające na przestawianiu liter, myleniu strony prawej i lewej, dolnej i górnej. Występuje czterokrotnie częściej u chłopców niż u dziewcząt.

2. zaburzenie umiejętności matematycznych - np. dyskalkulia polegająca na nieumiejętności radzenia sobie z prostymi działaniami matematycznymi, zwykle pojawia się już we wczesnym dzieciństwie.

3. zaburzenia pisania - przykładem jest dysgrafia czyli zaburzenia umiejętności pisania, nie odróżnianie kształtu i wielkości liter, brak umiejętności łączenia odpowiednich dźwięków z symbolami graficznymi liter. Dysortografia jest zaburzeniem w przyswajaniu sobie ortografii.

4. zaburzenia mowy - u ich podłoża mogą leżeć uszkodzenia fizyczne receptorów zmysłów (wzrokowych, słuchowych, itd.). albo obszarów korowych (szczególnie kory sensoryczno- motorycznej). Główne objawy to po pierwsze nieprawidłowa wymowa (szeplenienie, seplenienie, kappacyzm, reranie), poza tym występuje opóźnienie w rozwoju mowy i słownika. Charakterystyczne dla tej grupy objawów jest również jąkanie kloniczne i toniczne.

• Zespół deficytu uwagi i nadaktywności - ADHD - związany jest z zaburzeniami w zakresie kontrolowania zachowania, typowe objawy to ruchliwość, trudności z koncentracją uwagi, reakcje nieadekwatne do wywołujących je bodźców, częste są zachowania agresywne, chwiejność emocjonalna. Zaburzenia te często pojawiają się u dzieci w okresie wczesnoszkolnym, potem zwykle się z nich wyrasta, ale nie zawsze. Częściej występują u chłopców niż u dziewczynek. Przyczyny związane są z uszkodzeniem płata czołowego.

• Zaburzenia odżywania- obejmują:

1. brak łaknienia- związane z brakiem głębokiej więzi uczuciowej z matką i przejawiającym się u niej chłodem emocjonalnym.

2. wzmożone łaknienie, apetyt- wynikają również z nieprawidłowych relacji z innymi, szczególnie z matką, która przejawia postawę nadopiekuńczą.

• Zaburzenie PICA - utrzymuje się zwykle do ok. 5 roku życia. Charakterystycznym objawem jest zjadanie przez dziecko rzeczy niejadalnych, np. kredy, tynku, ziemi. Mogą pojawić się również inne symptomy, np. obgryzanie paznokci, ssanie palca.

Zaburzenia tożsamości płciowej

Związane są z trwałym niezadowoleniem ze swojej płci oraz chęcią posiadania cech płci przeciwnej. Obejmują zakłócenia w odczuwaniu tożsamości płciowej czyli podstawowego poczucia męskości lub kobiecości, świadomości i akceptacji własnej płci. Proces identyfikacji płciowej zwykle kończy się ok. 2,3 roku życia, kiedy dzieci zdają sobie sprawę z tego, jakiej są płci. W kształtowaniu się tożsamości płciowej ogromną rolę odgrywają również role płciowe czyli określone wzorce zachowań i postaw typowych dla mężczyzny lub kobiety, które są wyrażane publicznie przez jednostkę. Te normy są określane w obrębie danej społeczności. W przyswajaniu ich sobie przez dzieci biorą udział rodzice, którzy wyznaczają chłopcom i dziewczynkom inne standardy i inne wzorce zachowań. Tożsamość płciowa zwykle kształtuje się w okresie dojrzewania. Ważną rolę w tym procesie mają również kontakty z osobami płci przeciwnej.

Zaburzenia nerwicowe

Początkowo obejmowały wszelkie zaburzenia wynikające z uszkodzeń układu nerwowego. Obecnie uważane są za zaburzenia nie związane z uszkodzeniami organicznymi, ale ze zmianami w funkcjonowaniu emocjonalnym, poznawczym i behawioralnym. Przyjmuje się również, że powstawaniu tego typu zaburzeń towarzyszą specyficzne właściwości osobowości, takie jak: egocentryzm, stałe poczucie niepokoju, brak umiejętności radzenia sobie w sytuacjach problemowych.

Klasyfikacja zaburzeń nerwicowych:

• Zaburzenia lękowe w postaci fobii - lęk spowodowany jest albo bliżej nieokreślonymi sytuacjami albo też zjawiskami bądź obiektami, które w rzeczywistości nie stanowią żadnego zagrożenia dla człowieka. Poczucie lęku ma więc charakter wyraźnie subiektywny i irracjonalny. Temu patologicznemu odczuwaniu lęku towarzyszą objawy fizjologiczne (przyspieszone tętno krwi, skrócony oddech, wypieki lub dreszcze, napięcie mięśni) oraz psychiczne (przerażenie, niepokój pojawiające się na samą myśl o wywołującym lęk zjawisku, nadwrażliwość, trudności ze snem i koncentracją). Najczęściej spotykane rodzaje zaburzeń lękowych to:

- agorafobia- lęk przed przebywaniem w miejscach publicznych lub na otwartej przestrzeni.

-fobia społeczna - lęk w obliczu sytuacji publicznych, w których można być obserwowanym.

Istnieją również inne zaburzenia lękowe, w których źródło lęku ma różne postacie i często wynika z traumatycznych doświadczeń z okresu dzieciństwa, np. klaustrofobia - lęk przed przebywaniem w zamkniętej przestrzeni, np. w windzie, kancerofobia - lęk przed chorobą nowotworową.

• Zaburzenia obsesyjno- kompulsywne (nerwica natręctw) - objawem osiowym tej grupy zaburzeń są natarczywe, obsesyjne, stale powracające myśli a także kompulsje czyli wewnętrzny przymus wykonywania jakichś czynności. Pojawiające się w umyśle idee powodują negatywne stany emocjonalne, mogą to być myśli bluźniercze, katastroficzne. Z kolei czynności przymusowe mają charakter stereotypowy, niczemu nie służą, ale jednostka przypisuje im nieracjonalne znaczenie.

• Zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne) - dotyczą zaburzeń pamięci, własnej tożsamości, spostrzegania. Przejawem jest np. dysocjacyjna amnezja czyli utrata z pamięci ważnych wydarzeń z życia; osłupienie dysocjacyjne - reakcje ruchowe nieadekwatne do wywołujących je bodźców, zaburzenia mowy; oraz dysocjacyjne zaburzenia ruchu - niemożność poruszania się.

• Zaburzenia pod postacią somatyczną - obejmują dużą grupę objawów, najbardziej reprezentatywna dla tego typu zaburzeń jest hipochondria czyli skarżenie się na określone objawy somatyczne, przekonanie o byciu poważnie chorym. Towarzyszy temu zwykle nieustanny niepokój, prośby o dodatkowe badania albo leki.

Zaburzenia okresu dojrzewania- obejmują trzy grupy zaburzeń:

1. zmiany psychiczne, które występowały już w okresie dzieciństwa;

2. zaburzenia specyficzne dla okresu dojrzewania;

3. zmiany charakterystyczne dla okresu dorosłości, ale mające swój początek w okresie dorastania, np. nerwice.

W obrębie grupy zaburzeń specyficznych dla okresu adolescencji wyróżniamy:

- zaburzenia afektywne- związane ze zmianami lub utrzymywaniem się określonych stanów emocjonalnych, np. epizod depresyjny (duża depresja, depresja jednobiegunowa). Zaburzenie to polega na stałym odczuwaniu przygnębienia i smutku albo na zmniejszonej chęci lub zdolności do odczuwania uczuć przyjemnych. Towarzyszą temu objawy fizjologiczne, np. zaburzenia snu, trudności z koncentracją uwagi, chroniczne zmęczenie. Typowa jest również niska samoocena, utrata chęci życia i zainteresowań, pesymizm. Czasem występują również myśli samobójcze. Osoby dotknięte depresją unikają kontaktów społecznych, izolują się, opuszczają lekcje w szkole. Są również poirytowane, często wpadają w złość, są chwiejne emocjonalnie. Depresje w okresie dorastania występują częściej u dziewcząt, u których uczucie depresji połączone jest z przesadną dbałością o własny wygląd i niskim poczuciem własnej wartości. Uczucie depresji może być pogłębione przez nagłe zmiany życiowe, takie jak: śmierć członka rodziny, problemy w szkole, choroba.

Innym typowym dla okresu dojrzewania zaburzeniem emocjonalnym jest dystymia, która polega również na obniżeniu nastroju, ale ma bardziej łagodny charakter w porównaniu do depresji. Tego typu zmiany nastroju są jednak przewlekłe, zwykle utrzymują się również w dorosłym życiu. Powodują złe samopoczucie i nieumiejętność normalnego funkcjonowania w życiu społecznym.

- zaburzenia afektywne dwubiegunowe - typowe jest tu naprzemienne występowanie epizodów depresyjnych i maniakalnych. Nazywane są również psychozą maniakalno-depresyjną. Charakteryzują się dużą labilnością emocji, myślami samobójczymi. Częste są również niektóre objawy fizjologiczne, np. zaburzenia koncentracji, snu, nadruchliwość.

- zaburzenia odżywiania - w okresie adolescencji obserwuje się zwiększoną wrażliwość na punkcie swojego wyglądu zewnętrznego, szczególnie u dziewcząt. Warto przy tym zaznaczyć, że wzorce piękna są uwarunkowane kulturowo. Te właśnie wzorce leżą u podłoża zaburzeń związanych z odżywianiem się. Zatem ta grupa zaburzeń uzależniona jest zarówno od czynników indywidualnych, jak i środowiskowych. Czynniki kulturowe i społeczne determinują bowiem ile, kiedy i jak szybko się zjada. One określają również wzorce atrakcyjności, które pragnie osiągnąć każdy człowiek. Dwie grupy zaburzeń odżywiania to jadłowstręt psychiczny (anoreksja nerwowa)- stwierdza się jego wystąpienie, gdy waga ciała spada o ok. 20% od średniej dla danego wieku. Zmiany wagi mają przyczyny psychologiczne. Spowodowane są obawą przed byciem osobą otyłą, a także problemami z kontrolą nad własnym ciałem, zaniżonym poczuciem własnej wartości oraz pewnymi postawami seksualnymi. W naszej kulturze społeczeństwo nakłania w głównej mierze do powstrzymywania się od jedzenia. To autodestrukcyjne zaburzenie odżywiania często pojawia się wśród rodzin inteligenckich, o wyższym statusie socjalnym, w których większą wagę przywiązuje się do wyglądu fizycznego. Nadmierne odchudzanie się często zagraża zdrowiu, dlatego niektóre formy anoreksji wymagają leczenia szpitalnego. Drugim najczęściej spotykanym zaburzeniem odżywania jest bulimia nerwowa czyli- żarłoczność psychiczna, która polega na objadania się i prowokowaniu u siebie wymiotów. Motywacje do takich działań przypominają w zasadzie przyczyny anoreksji. Również dotykają raczej dziewcząt, które chcą osiągnąć ideał piękna, jaki determinuje społeczeństwo, głównie telewizja i inne media. Ten typ zaburzeń charakteryzuje się brakiem kontroli nas swoim ciałem oraz nad spożywanymi posiłkami przejawiającym się poprzez objadanie się co jakiś czas, a następnie poprzez celowo powodowane wymioty. Bulimii również towarzyszą niska samoocena, często poczucie depresji, a także objawy fizjologiczne. Bulimia, w szczególności prowokowanie wymiotów może doprowadzić do uszkodzeń w obrębie układu pokarmowego.

- uzależnienia- mechanizmy patologiczne, które kształtują uzależnienia są dość specyficzne, powstają na skutek działania środków psychotropowych czy farmakologicznych. Mogą być wzmacniane przez czynniki indywidualne i środowiskowe. Przykładowo negatywne emocje, silny stres aktywizują pewne procesy, które z kolei tworzą mechanizmy nałogowego regulowania emocji, strategie iluzji i zaprzeczania. Czynniki wewnętrzne wywołujące uzależnienie to choroby somatyczne lub psychiczne, ogólna postawa życiowa. Natomiast czynniki zewnętrzne dotyczą głównie sytuacji wywołujących stres, narażających na ryzyko, negatywnych relacji społecznych. Wszystkie one wspólnie przyczyniają się do powstawania mechanizmów uzależnienia, które prowadzą do zaburzeń w sferze emocjonalnej, poznawczej, osobowościowej i behawioralnej.

Środki psychotropowe wpływają na komunikację w mózgu (a tym samym na pamięć, uwagę, spostrzeganie). Stałe ich zażywanie zmniejsza siłę ich oddziaływania na układ nerwowy, co nazywamy tolerancją. Potem konieczne staje się spożywanie coraz większych dawek w celu wywołania tego samego efektu. W ten sposób tworzy się uzależnienie fizjologiczne, które polega na tym, że organizm przyzwyczaja się do danego środka, co prowadzi do nałogu. Natomiast uzależnienie psychiczne przejawia się w ogromnym pragnieniu zażycia jakiegoś środka, wobec którego często pozostaje się bezsilnym.

Ludzie często sięgają po środki psychoaktywne, by uwolnić się od negatywnych emocji, radzić sobie ze stresem. Pragną w ten sposób poprawić swoje samopoczucie. Czynnikami społecznymi wpływającymi na tworzenie się uzależnień jest niesprzyjające otoczenie, zażywa się je także w celach rozrywki, swobodnego czucia się w różnych sytuacjach społecznych.

- stres- definiowany jest jako „zespół specyficznych i niespecyficznych reakcji organizmu na zdarzenia bodźcowe, które zakłócają jego równowagę i wystawiają na poważną próbę lub przekraczają jego zdolność radzenia sobie” (Zimbardo, 1999). Przez długi czas panowało powszechne przekonanie, że stres powodowany jest poważnymi cierpieniami psychicznymi i tragediami. Okazuje się jednak, że to doświadczenie często towarzyszy również wydarzeniom, które witamy z radością, takim jak awans lub przeprowadzka do nowego domu. Jest więc zjawiskiem bardzo powszechnym i każdy zdrowy człowiek go doświadcza. Poczuciu stresu towarzyszą zarówno objawy fizjologiczne (przyspieszone bicie serca, wzrost aktywności gruczołów potowych, napięcie mięśni), jak i psychologiczne (trudności w podjęciu decyzji, utrata satysfakcji, postrzeganie wszelkich zmian i nowych sytuacji jako potencjalnych zagrożeń, generowanie negatywnych myśli, zawężenie uwagi, obniżenie zdolności koncentracji oraz zdolności radzenia sobie z trudnościami, roztargnienie, lęk, frustracja).

- zaburzenia adaptacyjne - wynikają z dążenia organizmu do przystosowania się (adaptacji) do sytuacji wywołującej stres. Okazuje się, że wszystkie czynniki stresogenne wymagają takiego dostosowania się, organizm musi odzyskać równowagę czyli homeostazę. Zaburzenia tej równowagi mają postać fizjologiczną (astma, wrzody) oraz psychologiczną (niepokój, lęki, itd.).

- zaburzenia nerwicowe, szczególnie te o charakterze dysocjacyjnym, które polegają na zakłóceniu równowagi między tożsamością, pamięcią i tożsamością. Do tej grupy zaburzeń zaliczamy np. amnezję dysocjacyjną, która oznacza niezdolność do przypominania sobie ważnych doświadczeń z życia osobistego, szczególnie przeżyć traumatycznych. Takie dysocjacje pamięci są szczególnie częste w przypadku stosowania wobec dzieci przemocy, wykorzystywania seksualnego. Wówczas kontrola wspomnień jest wybiórcza i zmienna w czasie. Z zaburzeniami tego typu związana jest również konwersja, pozwalająca na przekształcenie problemów w objaw chorobowy. Jest o rodzaj mechanizmu obronnego, inne to zaprzeczanie oraz unikanie.

Znieczulenie dysocjacyjne polega z kolei na znacznym ograniczeniu lub zaniku reakcji na bodźce zewnętrzne, przykładem jest utrata wzroku czy słuchu. Ślepota psychogenna (widzenie tunelowe) polega na utracie wzroku przy nieobecności zaburzeń organicznych, ale pod wpływem czynników psychologicznych, takich jak doświadczenie urazowe.

Mutyzm wybiórczy- przejawia się brakiem wypowiedzi słownych przy czym nie występują żadne uszkodzenia aparatu mowy. Jednostka zwykle odmawia mówienia w ściśle określonych sytuacjach. Wpływa to jednak negatywnie na jej relacje interpersonalne, może być źródłem niepowodzeń szkolnych.

Zaburzenia nerwicowe pojawiające się u dzieci i młodzieży wynikają zwykle z nieprawidłowych relacji panujących w ich środowisku rodzinnym. Mogą być spowodowane nieprawidłową postawą wychowawczą jednego lub obojga rodziców, nerwową atmosferą w domu wywołaną problemami alkoholowymi rodziców. Dziecko traci wówczas podstawowe poczucie bezpieczeństwa i spokoju. Odczuwa nieustanny lęk, jest nadwrażliwe, chwiejne emocjonalnie, często zastraszone. Objawy fizjologiczne to zaburzenia snu, układu pokarmowego. Dziecko stopniowo izoluje się społecznie, nie chce np. chodzić do szkoły, unika kontaktów z rówieśnikami. Często towarzyszy tego typu zaburzeniom hipochondria, zaburzenia lękowe.

- zaburzenia fobiczne- polegają na odczuwaniu irracjonalnego i uporczywego strachu przed jakimś przedmiotem, zjawiskiem czy sytuacją. Fobie rozwijają się już w okresie dzieciństwa. W toku rozwoju zmienia się jedynie obiekt wywołujący lęki. Początkowo obserwuje się u dzieci fobie zwierzęce, lęki przed obiektami nieożywionymi, przed uszkodzeniem ciała. W życiu dorosłym częste są fobie społeczne czyli lęk pojawiający się w sytuacjach kontaktu z innymi ludźmi. U dzieci natomiast częste są fobie szkolne, które przejawiają się irracjonalnym i nieuzasadnionym lękiem przed pójściem do szkoły. W wyjaśnianiu tworzenia się takich lęków psychologowie odwołują się do behawioralnych pojęć wzmocnienia i warunkowania. Wskazują również na mechanizmy spostrzegania i oceny poznawczej. Fobie mogą być również wywoływane przez czynniki społeczne i rozwijać się na drodze naśladowania.

---