Obywatelskie nieposłuszeństwo

1. Wstęp

1. Przedmiot pracy - pojęcie obywatelskiego nieposłuszeństwa

2. Klasyczna już problematyka

H. D. Thoreau, Gandhi, M. L. King, J. Rawls, R. Dworkin, J. Raz, H. Arendt

3. Cel pracy

Określenie pojęcia (definicja projektująca)

2. Historia zagadnienia

1. Długa historia

a. przykłady

• Antygona (król Kreon)

• Sokrates (Kriton)

• Żydzi (oddawanie boskiej czci cesarzowi)

2. wspólna cecha przykładów:

konflikt między obowiązkiem prawnym a powinnością sprawiedliwego postępowania

2. Thoreau - współczesne rozumienie obywatelskiego nieposłuszeństwa

1. prostest przeciwko wojnie amerykańsko-meksykanskiej (1848) i uwięzienie

• niesprawiedliwa wojna

• niepłacenie podatków

• w celi jedną noc (ktoś zapłacił za niego)

2. Wyjaśnienie swojej postawy (dla Mieszkańców Concord, MT [kilka lat później wydrukowane pt. Resistance to Civil Government, po śmierci autora zatytułowano Civil Disobedience])

• Pytanie:

• czy obywatel powinien choćby w najmniejszym stopniu powinien podporządkować swoje sumienie prawodawcy?

• Zrzekając się kierowania nad swoim sumieniem, człowiek pozbawia się swojego człowieczeństwa (zrzeka moralnej autonomii)

• Dobry obywatel:

• Dobrzy dla rządu obywatele (posłuszni) to wg T. „bezwolne maszyny maszerujące w szeregach, aby zabijać.”

• Dobry obywatel wg T. powinien służyć swojemu krajowi przede wszystkim własnym sumieniem

• To oznacza:

1. kultywowanie sprawiedliwości nawet kosztem posłuszeństwa prawu.

2. Niekoniecznie to = poświęcenie życia „wykorzenianiu zła”

3. Przynajmniej:

1. nie spełniać roli narzędzi niesprawiedliwości

2. wycofać poparcie

• Bezkrwawa rewolucja (prosta strategia)

• prosta strategia:

1. odmów posłuszeństwa

2. powołaj się na to, ze sumienie nie pozwala tobie...

3. daj się uwięzić

• wiara w siłę prawdy:

Gdy rząd ma do wyboru, albo wszystkich uwięzić, albo ustąpić - ustąpi.

3. brak zainteresowania myślą Thoreau w XIX wieku.

3. Tołstoj iGandhi:

1. dla obu siła ON polegała na nieużywaniu przemocy

2. podzielali intuicję T., że gotowość cierpienia za prawdę jest najskuteczniejszą metodą budzenia sumień i wprowadzania zmian społecznych.

4. Współczesne dyskusje:

1. Impuls - wydarzenia w USA

• 1^st Dec 1955 - Rosa Parks - Montgomery bus boycott

• Decyzja sądu najwyższego (1^st Dec 1956)

W wyniku protestów, Sąd Najwyższy orzekł, że segregacja rasowa jest niezgodna z konstytucją USA.

• Organizacje:

• Congress of Racial Equality (północ, dużo białych, założyciel James Farmer [zafascynowany Gandhim)

• Student Nonviolent Coordinating Community (naj. bojowa organizacja czarnoskórych studentów)

• Southern Christian Leadership (współzałoż. M.L. King, [Nobel 1964, zastrzelony 4 April 1968])

• Kampania w Birmingham, Alabama (Wiosna 1963)

Brutalny atak policji na pokojowych protestantów, rozgłos, niesamowity wpływ na opinię społeczną

• Ustawa Kennediego: Civil Righrs Acts, zniesienie segregacji

2. M.L. King - The Letter from Birmingham City Jail; Straight Toward Freedom:

• nieużywanie przemocy (centralna idea)

• to nie tchórzostwo ale aktywne zwalczanie zła

• cel zdobycie przychylności przeciwnika, wzbudzenie poczucia wstydu, doprowadzenie do pojednania

• (modyfikacja stanowiska) crisis packed situation

• co to

• jednak i tu istotne było powstrzymanie się od fizycznej przemocy i okazywania nienawiści ...

• seminaria (odpowiednie przygotowanie)

3. Sympozjum filozoficzne:

• Zorganizowane przez Amerykańskie Stowarzyszenie Filozoficzne

• Tytuł: Political Obligation and Civil Disobedience.

4. Liczne publikacje:

• antologie pod redakcją H.A. Bedau,

• P. Harris [ed.], Political Obligation, Routledge, Nowy Jork 1990;

• David Spitz [red.], Political Theory and Social Change, Atherton Press, Nowy Jork 1967.

• J. Rawls, Teoria Sprawiedliwości, tłum. Maciej Panufnik, Jarosław Pasek, Adam Romaniuk, Warszawa, PWN 1994;

• P. Singer, Democracy and Disobedience, Oxford Univerity Press, Oxford 1973.

• Także liczne artykuły, szczeg. w czasop. The Journal of Philosophy oraz Ethics.

3. W stronę definicji

1. Wielość definicji -spektrum

1. Od b. szerokich sformułowań (np. Howarda Zinna: „Świadome łamanie prawa ze względu na istotny cel społ.,” dopuszczające radykalne formy protestu)

2. Do najbardziej restryktywnych ujęć (pozytywizm prawny: gdzie wyklucza się wszelkie formy przymusu, a nawet samo pojęcie ON jako wew. sprzeczne).

2. Wyłonienie się i dominacja definicji (Rawls, Bedau, J. Feinberg, H. Arendt):

1. Sprzeczny z prawem jawny protest publiczny

2. Którego celem jest zmiana niesprawiedliwości w prawie lub polityce rządu

3. O charakterze pokojowym i

4. ograniczonym zasięgu

5. którego aktom towarzyszy gotowość poniesienia konsekwencji prawnych czynu

6. bezinteresowność (kierowanie się sumieniem lub poczuciem sprawiedliwości)

3. Zarzuty wobec tej definicji:

Wg na przykład B. Smarta ani jeden element powyżej przytoczonej definicji nie jest konieczny.

4. WNIOSEK: W świetle tego zarzutu konieczna jest analiza poszczególnych elementów analizy pod kątem ich uzasadnienia bądź arbitralności.

4. Poszczególne elementy definicji

1. Nielegalność -

1. teza, że ON winno mieć charakter intencjonalnie

2. zwolennicy - np. Rawls, Bedau

3. powody dla których można nie zgodzić się z tym postulatem:

1. przedmiotem protestu może być przepis, którego legalność jest kwestion. (wówczas jego łamanie nie może być nazwane. niezgodne. z prawem)

2. Kwestionowany nakaz nie jest traktowany jako prawomocny (M. L. King za św. Tomaszem: Lex injusta non est lex)

4. Niemniej jednak ... akty ON istotnie różnią się od form protestu powszechnie uznawanych za legalne

Zawsze polegają na złamaniu .......który jest uważany za obowiązujący przez ....osoby reprezentujące..... (to może być nawet większość obywateli)

5. WNIOSEK:

• Legalność aktów ON jest (przynajmniej) kwestionowana

• Wyjątek - akty pośredniego ON

2. Kontekst polityczny

1. Rawls: Sensownie o ON można mówić tylko w społeczeństwie bliskim ideałowi sprawiedliwości (demokracja....)

2. Brzmi przekonująco:

• O ON można mówić tylko wówczas, gdy istnieją racje za obowiązkiem przestrzegania prawa.

• Zaś taki obowiązek (wg Rawlsa) istnieje tylko w demokracji

• Stąd tylko w kontekście demokracji problem NO jest filozoficznie interesujący.

3. Powody, dla których jednak z Rawlsem nie można się zgodzić:

1. Wątpliwe czy tylko w demokracji można sensownie mówić o obowiązku przestrzegania prawa

2. Historia daje nam wiele przykładów NO (poza demokracją), które odegrały niepoślednią rolę w transformacji ustrojowej danych ... (Gandhi, Solidarność) - to czyni NO interesujące filozofa.

3. Trudno rozróżnić ostro pomiędzy demokracją a niedemokracją

4. Wydaje się, że chodzi tu raczej o możliwość dialogu (wynika to z rozumienia terminu obywatel)

5. WNIOSEK:

• ON ma sens tylko wówczas, gdy ustrój polityczny, w którym ...., jest na tyle znośny, ze pozwala racjonalnie liczyć na nawiązanie dialogu pomiędzy protestującymi a posiadającymi władzę.

• To nie musi być tylko demokracja

3. Przyczyny i cele

1. Powszechna zgoda, że:

• Przyczyna - Niesprawiedliwość

• Cel - przywrócenie sprawiedliwości (lub naprawienie - to może oznaczać też transformację społeczną)

2. Kontrowersja - zawężenie celu do zmiany (i łamania) jednego przepisu prawa, decyzji rządu

3. Racje za takim ograniczeniem celu ON:

1. ON nie sprzeciwia się praworządności (łamanie prawa w imię przywiązania do prawa) - to wyklucza cele anarchistyczne (Rawls)

Kierowanie protestu przeciwko większej liczbie przepisów (i łamanie...) niesie groźbę chaosu i anarchii.

2. ON winno zachować charakter moralnej perswazji, zgodnej z wymogami sprawiedliwego kompromisu (P. Singer)

Moralna perswazja winna spełniać warunki:

1. zrozumiałości przekazu

2. dążenia do poszukiwania wspólnej płaszczyzny porozumienia (Ograniczenie ON do jednego przepisu .... jest sygnałem, że celem NO nie jest zerwanie obywatelskiej współpracy, ale przywrócenie warunków autentycznej współpracy obywatelskiej)

4. Chociaż racje te brzmią przekonująco, nie muszą one koniecznie prowadzić do postulowania ograniczenia celów ON do ...

5. Rozróżnienia terminologii dotyczącej pojęcia celu:

1. Cel - finis - autentyczny dialog (negocjacje)

2. Cel - tarcza - łamany przepis prawa

3. Cel - odległy motyw - transformacja społeczna

6. WNIOSEK: ON z jednej strony ogranicza się do łamania jednego przepisu prawa (itp.), z drugiej jego celem jest transformacja społeczna w kierunku ideału sprawiedliwości.

4. Publiczny (polityczny) charakter i jawność

1. NO to rodzaj mowy politycznej

2. Dlatego winno spełaniać warunki

1. Jawności (to wyklucza spisek)

2. Poszukiwania wspólnej płaszczyzny dialogu ....

3. Ponadto (wg. Rawlsa) ON winno odwoływać się do zasad sprawiedliwości akceptowanych przez większość społeczeństwa (to odróżnia ON od odmowy kierowanej sumieniem)

4. Warunki (1) i (2) wydają się przekonujące (wynika to z celu ON), ale

5. Wątpliwości:

1. Czy jawność musi dotyczyć każdego aspektu protestu?

• jawność a efektywność (chronienie zbiegłych niewolników - śmierć)

• propozycja modyfikacji warunku jawności

1. Na tyle jawne, aby umożliwiało otwartą (w atmosferze zaufdania) debatę,

2. Aby jawność nie przekreślała możliwości realizacji samego ON

2. Co powinno stanowić ową wspólną płaszczyznę porozumienia (czy Rawlsa propozycja jest słuszna?)

• przesłanka/spostrzeżenie: Wspólnie wyznawana koncepcja sprawiedliwości nie jest zbiorem zamkniętym

• Argumenty w debacie (formułującej ten zbiór) nie mogą ograniczać do samego zbioru

• Sumienie (zależy jak rozumiane) może stanowić element tej debaty.

6. Jaka zatem różnica między ON a OKS? - inny cel

5. Nieużywanie przemocy

1. Trzy rodzaje argumentacji przeciwko przemocy w ON:

1. Nonviolence - Gandhi

• przemoc wbrew obowiązkowi życzliwości (ahimsa)

• przemoc nieskuteczna w ustanawianiu sprawiedliwości

• skuteczniejsze przyjmowanie cierpienia na siebie (to budzi szacunek i sympatię przeciwnika, oświeca go i uszlachetnia i zbliża do prawdy)

2. Umowa społeczna

• przemoc prowadzi do powrotu do stanu natury

• oznacza też zerwanie umowy społecznej (rewolucja)

• ON jako działanie „w ramach przywiązania do prawa ...” z definicji wyklucza przemoc

3. ON jako apel moralny

• apel ... z def jest odwoływaniem się do racji rozumowych (moralnych) (siła argumentu, nie argument siły)

• jest próbą nawiązania dialogu, przekonania

• polega na kształtowaniu umysłów, nie zmuszaniu siłą

2. Wątpliwości:

1. Problem: Czy wykluczenie przemocy z ON oznacza wykluczenie wszelkiego rodzaju przymusu.

• Kinga Crisis packed situation (przymuszenie do dialogu)

3. dopuszczenie form przymusu domaga się doprecyzowania:

• Ewentualne środki przymusu nie mogą dotyczyć samego dialogu, a ich celem może być jedynie ....

• Nie może wyrażać nienawiści, chęci odwetu itd.

• Ostateczność

5. Definicja wstępna:

Podsumowując nasze powyższe rozważania, obywatelskie nieposłuszeństwo można określić jako:

1. akt nieposłuszeństwa wobec przepisu prawa lub nakazu władzy;

2. protest przeciwko niedającej się, (zdaniem obywateli), tolerować niesprawiedliwości;

3. rodzaj apelu, próbę moralnej perswazji;

4. której jego celem jest naświetlić powagę problemu, pokazać, że danej niesprawiedliwości nie można ignorować i że należy doprowadzić do debaty publicznej opartej na autentycznym dialogu, w wyniku której niesprawiedliwe prawo zostanie zmienione;

5. akt publiczny:

1. jawny, w takim stopniu, w jakim pozwalają na to okoliczności;

2. skierowany do wszystkich uczestników życia publicznego

3. szukający wspólnej płaszczyzny dialogu;

6. działanie pokojowe, uciekającym się jedynie do takich środków przymusu, które są z jednej strony konieczne do nakłonienia adresatów protestu do otwartej debaty, z drugiej strony nie stanowią zerwania współpracy obywatelskiej.

6. Usprawiedliwienie (rozważania na ten temat dookreślają pojęcie ON)

1. Dookreślenie - wynika z faktu traktowania ON jako ideału

2. Zastrzeżenie - ujęcie warunków usprawiedliw w def. kłopotliwe dla stosowania terminu „ON”

Por. H.A. Bedau [red.], Civil Disobedience in Focus, dz. cyt, s. 3. Artykuły z wymienionego sympozjum, zostały opublikowane w: The Journal of Philosophy 58(1961). Były to: R.A. Wasserstrom, “Disobeying the Law, s. 641-653; H.A. Bedau, “On Civil Disobedience”, s. 653-664; S.M. Brown, “Civil Disobedience”, s. 669-80.

A. Szutta, Obywatelskie nieposłuszeństwo, [w:] A. Szahaj (red.), Od filozofii polityki do praktyki politycznej, Toruń 2006, s. 113-138.

---