Wykład I

Zajmuje się budową całych organizmów (całym ustrojem żywym)
Należy do nauk morfologicznych (gr.morfe): szereg dziedzin
cytologia•
embriologia•
histologia•
anatomia•
Pochodzenie anatomii:
Gr. anatemme - rozwarstwiać, rozdzielać - nazwę wzięto od metodyki
Pierwsze zapisy o anatomii człowieka:
3 tys. Lat mają egipskie zapisy p.n.e.
Ojciec anatomii - Hipokrates z wyspy kos (460-377 p.n.e.) /zebrał wiadomości z różnych źródeł o budowie człowieka/•
I/II w p.e. wielki anatom Gallen (grek z imperium rzymskiego)
Wezaliusz (zastawka Wezaliusza w sercu) wiek XVI.
1830r. udoskonalony mikroskop•

Rodzaje anatomii:

anatomia systematyczna - omówienie dziesięciu układów narządów po kolei•
anatomia topograficzna - typowo syntetyczna, omawianie ukł. narządów• w sposób topograficzny. Istotny jest układ, rozmieszczenie,
anatomia prawidłowa - budowa człowieka zdrowego•
anatomia patologiczna - zmiany pod wpływem określonych jednostek chorobowych.•

Dla każdego narządu jest określona podana litera lub kilka liter, np. mięsień /musculus/ - m.
n. - nerki, a nie np. nucleus - nuc. (jądro)
a. - tętnica
v. - żyła
s. - systema (układ)

Układy narządów, z których zbudowany jest organizm:
1. Układ szkieletowy /systema sceleti/
kości (szkielet) - nauka o kościach (os)•
wszystkie połączenia kości - artologia - nauka o połączeniach kości•
2. Układ mięśniowy /systema musculorum/ - bez omówienia wszystkich
mięśni, tylko szkieletowe lub somatyczne (rozwijające się z tzw.
sommitów.
Somity - pierwotne odcinki ciała (segmenty), z niego rozwija się mięsień szkieletowy - odcinek kostny.
Mięśnie poprzecznie prążkowane podlegają naszej woli.
Trzewne - to m. gładkie (nie są omawiane).
3. Układ pokarmowy /systema digostorium/ - omawiany z narządami należącymi nie tylko do ukł. pok.
przewód pokarmowy (cewa pokarmowa podzielona na szereg odcinków, zakończona odbytem).•
trzy gruczoły (nie zawsze należą tylko do przew. pok.)•
- 3 pary ślinianek (1-sze duże leżą poza otworem gębowym)
- największy gruczoł - wątroba
- trzustka: narząd wydzielający enzymy (gruczoł proteolityczny) trawiące białka, węglowodany, wyspy trzustkowe - wydzielają hormony, insulinę.
4. Układ oddechowy /systema respiratorium/ - narządy służące procesowi
oddychania zewnętrznego. Oddychanie wewnętrzne na poziomie
komórkowym i tkankowym.
5. Układ moczowo-płciowy /systema urogenitale/ wydzielają mocz,
narządy, w którym on powstaje i płciowe. Rozwijają się z tych samych
zawiązków. U wyższych dopiero oddzielone i u najwyższych odcinki są
wspólne.
a) narządy moczowe
b) narządy płciowe żeńskie
c) narządy płciowe męskie
6. Układ naczyniowy /systema vasorum/ /vasa - naczynie/
a) naczynia krwionośne (naczynia, żyły, tętnice, naczynia włosowate, serce)
b) naczynia limfatyczne (limfocyty, limfa przesącza się przez tkankę limfatikularną, narządy limfatyczne, migdałki, węzły chłonne, śledziona - narząd wieloczynnościowy.
7. Układ dokrewny /systema endocrinum/ zajmuje się gruczołami
nie posiadającymi przewodów. Substancje przez nie wytwarzane to hormony. (one wraz z ukł. nerwowym sterują całym org., procesami wewn. i zewnętrznymi)
Jedyne zadanie: wytwarzanie hormonów
tarczyca•
przytarczyca•
przysadka mózgowa•
grasica•
szyszynka•
nadnercze•
Gonady płciowe żeńskie - też wydzielają hormony, ale ich głównym zadaniem jest wytwarzanie jaj.
Posiadają przewody wyprowadzające:
trzustka•
gonady męskie•
serce•
wątroba•
ślinianki•
np. wątroba wydziela do wnętrza dwunastnicy (gruczoł wydzielania zewnętrznego) w przeciwieństwie do gr. oddechowych, przekazujących subst. do krwi.
8. Układ nerwowy /systema nervosum/ - obok naczyniowego jest on najbardziej rozprzestrzeniony. Jest on podzielony na 3 części powiązanych w jedną całość.
a) ośrodkowy - mózgowie, rdzeń kręgowy
b) obwodowy - nerwy czaszkowe (tu też zaczyna się nerw czaszkowy), 31 lub 32 pary nerwów wychodzą z rdzenia kręgowego
c) autonomiczny - sterujący procesami pracy narządów wewn.
autonomiczne części - współczulna (sympatyczna), przywspółczulna (parasympatyczna) przyspiesza np. perystaltykę jelit.
9. Układ zmysłów /organa sensum/
a) narząd wzroku i narządy pomocnicze (brwi, rzęsy, spojówka)
b) narząd statyczno-słuchowy znajdujący się w błędniku (zmysł równowagi)
10. Powłoka skórna /integumentum communae/ - skóra i jej wytwory:
a) budowa skóry właściwej, naskórka
b) budowa gruczołów (sutkowego, łojowego, potowego).

Układ szkieletowy /systema sceleti/
kości•
ich połączenia•

Zadania układu szkieletowego
podpora dla miękkich części i są one rozpięte na nim•
w pewnych okolicach tworzy mniej lub bardziej zamknięte klatki i• osłony dla miękkich, różnych narządów (jama mózgowa, klatka piersiowa osłaniająca płuca i serce-żebra, jama miedniczna).
Zespół dźwigni, które poruszane są mięśniami.•
Bierny aparat ruchu

Osteologia

Ogólna - wiadomości dotyczące wszystkich kości lub grup kości; nie zajmuje się poszczególnymi kośćmi w szkielecie.•
Kość (os) - twór łącznotkankowy wchodzący w skład szkieletu.
Wszystkie kości rozwijają się w sposób dwojaki:
a) zastępcze /ossa sibstioluenciae/ w swoim rozwoju przechodzą przez 3 stadia
- błoniaste
- chrzęstne
- kostne (chrząstka się rozpuszcza i na jej miejsce wchodzi kość)
b) pokrywowe /ossa invescienciae/ stosunkowo nieliczne, jest ich tylko kilka w szkielecie. Występują tam, gdzie delikatny narząd musi uzyskać ochronę; sklepienia czaszki.

Kości człowieka mają różny kształt
Podział ze względu na kształt:
1. kości długie /ossa longa/
2. kości płaskie /ossa plana/
3. kości krótkie /ossa brevia/
4. wielokształtne (twarzoczaszka) - szkielet twarzy

Budowa kości długiej:
w kości tej jeden z trzech wymiarów jest znacznie dłuższy od pozostałych•
ma część środkową, zwaną trzonem /corpus/, posiada 2 końce•
a) koniec blizny /extremitas proximalis/ - jest to koniec, który w postawie stojącej człowieka wyżej lub bardziej przyśrodkowo
b) koniec dalszy /extremitas distalis/
od wewnątrz kość pokryta jest warstwą istoty zbitej /substantia• compacta/ o różnej grubości na całej kości; ma utkanie ścisłe; na końcach kości jest cieńsza, na trzonie grubsza
wnętrze końców kości wypełnia istota gąbczasta /substantia spongiosa/ - misterna konstrukcja cienkich blaszek•
trzon kości zawiera szpik kostny →• komórki szpikowe /cellulae medulales/; trzon jest wewnątrz pusty, zawiera jamę szpikową /cavum medullare/.
W trzonie występują grube ściany: tam dzięki działaniu• kom. kościogubnych (osteoklasty) - rozpuszczają kość - tam powstaje jama szpikowa.
Koniec a nasada kości:
Kość, gdy się rozwija rośnie na długość; tam znajduje się plasterek tkanki chrzęstnej (chrząstka nasadowa). Z niej odkłada się tkanka kostna.
Do momentu, gdy są chrząstki nasadowe to końce nazywają się nasadami.
NASADA - koniec kości w trakcie rozwoju.

Kości długie
kości kończyn•
k. ramienna•
udowa•
przedramię (k. łokciowa + k. promieniowa)•
Ściany jamy szpikowej wyścielone są cienką błoną łącznotkankową znaczną wyściółką jam szpikowych - endosteum.
Chrząstkowe części kośćca pokryte są ochrzęstną - perichondrium

Kości krótkie:

wszystkie trzy wymiary są mniej więcej jednakowej długości•
od zewnątrz pokryta jest istotą zbitą•
wewnątrz kości występuje rusztowanie z istoty baleczek•

Kości krótkie
nadgarstek•
kości stępu•


Kości płaskie:

jeden z jej wymiarów jest znacznie krótszy od pozostałych•
rozszerzone w dwóch płaszczyznach, trzecia płaszczyzna jest bardzo mała•
wewnątrz występuje istota gąbczasta•
niektóre kości płaskie mają inną budowę: dwie płaszczyzny długie• oddalają się od siebie → brak tam istoty gąbczastej. Tak powstają zatoki: szczękowa, czołowa /spneumatyzowana/
w kościach płaskich istota zbita tworzy dwie zewnętrzne warstwy,• między którymi znajduje się istota gąbczasta, zwana również śródkościem /diploe/
w kościach płaskich istota zbita tworzy cienkie płytki zewnętrzne, środek zaś zajmuje istota gąbczasta.•

Kości płaskie:
łopatka•
kości czaszki•
żebra•

Szpik:
stanowi masę gąbczastą, której ilość w ustroju wzrasta z wiekiem (noworodek - około 70 cm3, osoba 55-letnia - ponad 4000 cm3).•
U płodów i noworodków szpik ma barwę czerwoną; to tzw. szpik czerwony - medulla ossium rubra•
U osoby dorosłej szpik czerwony, w którym wytwarzają się krwinki• czerwone i krwinki białe posiadające ziarnistości, znajduje się tylko w kręgach, w mostku, w żebrach, w kościach czaszki, w kości miednicznej, w łopatce i częściowo w jamach kości długich
W pozostałych kościach występuje u osoby dorosłej szpik żółty• /medulla ossium flava/, który powstaje ze szpiku czerwonego przez odkładanie się tłuszczu.
W kościach osób starszych lub schorowanych pojawia się szpik o barwie• brunatno czerwonej, często przezroczysty - określany jako szpik galaretowaty /medulla ossium gelatinosa/.

Na każdej kości spotyka się otwory zwane otworami naczyniowymi /foramina vasorum/, prowadzące do kanałów, które wchodzą w głąb istoty kostnej. Kanałami tymi tętniczki z okostnej wnikają do kości. Ponadto, zwykle w środkowym odcinku tworu kości długiej oraz w wielu kościach płaskich i krótkich, znajdują się otwory odżywcze /foramina nutricia/, w które wnikają naczynia odżywcze /vasa nutricia/, dążące przez kanały odżywcze /canales nutricii/ do szpiku.

Szkielet ludzki składa się z 3 zasadniczych części:

1. ze szkieletu osiowego - skeleton axiale
2. z kości kończyn - ossa extremitatum
3. z kości czaszki - ossa cranii

Do szkieletu osiowego należą:
kręgosłup - columna vertebralis•
żebra - costae•
mostek - sternum•

Okostna: periosteum
Błona łącznotkankowa okrywająca kość z wyjątkiem ich powierzchni stawowych. Ściśle się zrasta, dość łatwo można ją oddzielić. Podobna jest do grubej bibułki - błona białowa.

Składa się z dwóch warstw:
zewnętrzna - o gęstym utkaniu tzw. warstwa włóknista - stratum• fibrosum; na wysokości stawów przechodzi w błonę włóknistą torebki stawowej
wewnętrzna - warstwa o dużej ilości naczyń krwionośnych, duża ilość• zakończeń włókien. Jest to warstwa rozrodcza - cambium ze specyficznymi komórkami kościotwórczymi - osteoblastami. (osteoklasty - kom. kościogubne)

Słownik:
Ca → k np. cambium czyt. kambium

Okostna odbiera bodźce czuciowe dzięki zakończeniom włókien czuciowych. Boli okostna a nie kość. Chroni kość na drodze sygnalizacji nerwowej (np. ucisk na kość).

Rola okostnej:

1. Ochrona kości; sygnalizacja niebezpieczeństwa.
2. Budowa kości (zalewa ubytki lub gdy nie jest dojrzała - rośnie). W cambium wyst. Osteoblasty - w trakcie rozwoju są bardzo aktywne. Gdy kość nie rośnie, a następuje uszkodzenie kości, pojawiają się lub powracają z uśpienia (zalewa ubytki, „zrasta się”; czas trwania - ok. 6 tyg. Zależy od kości i wieku).
3. Odżywia kość. W niej znajdują się naczynia krwionośne odżywiające tkankę kostną; kości zawierają otwory odżywcze - foramina nutricia.

Okostną /periosteum/ trzeba odpreparować, odłożyć: W trakcie operacji robi się zabiegi na kości, potem zakłada się okostną i zszywa.

I. Połączenia kości: junctuare ossium
S: ae → e
Eae → ee
Th → t

Arthrologia - nauka o połączeniach kości.
Dzieli się ją na 2 działy:
Połączenia ścisłe, pełne - /synarthroses/ zespolenie, połączenie
Należą do nich cztery rodzaje:
a) więzozrosty /syndesmosis/ jest połączeniem, u którym materiałem łączącym jest tkanka łączna. Odróżnia się cztery rodzaje więzozrostu:

1. Więzozrost włóknisty - syndesmosis fibrosa - materiał łączący stanowią klejodajne pasma łącznotkankowe, np. błona międzykostna przedramienna.
2. Więzozrost sprężysty - syndesmosis elastica - materiał łączący stanowią pasma łącznotkankowe sprężyste np. więzadła żółte między łukami kręgów.
3. Szew - sutura - materiał łączący stanowi bardzo mocna, cienka warstwa tkanki łącznej. Szew prawdziwy - tak łączy się większość kości czaszki - 2 kości łączy ze sobą tk. łączna włóknista nieelastyczna. Krawędzie kości mają swoją rzeźbę, nigdy nie są gładkie. Ze względu na rodzaj rzeźby - zależnie od ukształtowania stykających się krawędzi kości:
szew piłowaty - sutura serrata - krawędzie kości zazębiają się wcięciami i ząbkami•
szew łuskowy - sutura squamosa - krawędzie kości zachodzą na siebie dachówkowato•
szew gładki - sutura plana - krawędzie kości są zupełnie proste•
4. Wklinowanie - gomyrhasis - jest zwartym rodzajem więzozrostu. Nazwę tą określa się umocowanie korzeni zębów w zębodołach przez tkankę łączną, zwaną ozębną, czyli okostną zębodołu - periodontium.
b) Chrząstkozrosty - /synchondrosis/ - stanowi połączenie, w którym materiałem łączącym jest chrząstka - zwykła i szklista. U osób dorosłych jest to zawsze chrząstka włóknista, z wyjątkiem połączenia I-go żebra z mostkiem, w którym to połączenie występuje chrząstka szklista. W wieku dziecięcym i młodzieńczym chrząstkozrosty występują znacznie liczniej niż u dorosłych w postaci chrząstek nasadowych, znajdujących się w kościach długich między trzonem a nasadą i zbudowanych z chrząstki szklistej, która z wiekiem przekształca się całkowicie lub częściowo w chrząstkę włóknistą.
Spojenie - symphysis - tego typu połączenia łączą ze sobą spojenie• łonowe /symhysis pubica/ i kości żuchwy - spojeniem żuchwowym,
S: ph → f
Szew rzekomy - harmonia - połączenie dwóch kości•
za pośrednictwem tkanki chrzęstnej. Kości połączone mają
zawsze gładkie krawędzie np. kości nosowe na grzbiecie.
c) Kościozrost - /synostosis/ - dwie kości łączą się ze sobą za pośrednictwem tkanki kostnej. Kościozrosty występują u osób starszych w wyniku skostnienia więzozrostów i chrząstkozrostów (np. kostnienie chrząstek nasadowych i szwów czaszki). Skostnieniu mogą ulegać również niektóre stawy (np. stawy kości krzyżowej). Skostnienie o charakterze patologicznym, jakie może zdarzyć się po złamaniu kości w stawie, określa się mianem aukylasis.
d) Mięśniozrost /synsarcosis/ dwie kości połączone są za pomocą mięśni. Ten rodzaj odgrywa bardzo ważną rolę u zwierząt koniowatych. Zanika obojczyk i w miejsce pojawia się smuga ścięgnista, a kończyna przednia połączona jest z tułowiem za pomocą mięśni (można ją odciąć nie uszkadzając szkieletu).

II. Połączenia jamowe - stawy /articulatio/. Są nieciągłe - występuje w nich
przerwa między kośćmi. Połączenia kości nie zrośnięte ze sobą żadnym
rodzajem tkanki, w których między ślizgającymi się po sobie
powierzchniami stawowymi znajduje się szczelina - jama stawowa - carum
articulare. W ukształtowaniu stawów wyróżnia się pewne składniki
występujące stale i wiele składników niestałych charakteryzujących różne
stawy o bardziej skomplikowanej budowie. Do stałych składników każdego
stawu należą powierzchnie stawowe kości łączących się w danym stawie,
jama stawowa i torebka stawowa.
S: cu → k
tio → cio

Połączenie to musi mieć trzy elementy tzw. stałe elementy stawu:
1. Muszą być przynajmniej 2 kości stykające się ze sobą (one pokryte są chrząstką szklistą) w szczególnych przypadkach - włóknistą chrząstki zwapnionej. Grubość chrząstki stawowej jest uzależniona od tarcia w stawie (średnia grubość wynosi 0,5 - 2 mm). Stanowi jednocześnie ochronę dla końców stawowych kości i osłabia siłę urazów. Powierzchnie stawowe pokryte chrząstkami stawowymi są przeważnie w ten sposób ukształtowane, że jedna z nich - wypuklona - stanowi główkę stawową, druga zaś - odpowiednio wklęsła - panewkę stawową. Bywają również płaskie. Chrząstki stawowe pokrywające główki stawowe są często bardziej twarde od chrząstek powlekających panewki.
2. końce tych kości połączone są ze sobą torebką stawową capsula articularis. Stanowi osłonę łącznotkankową, która przechodzi w okostną kości.
Składa się z dwóch warstw:
zewnętrznej określonej jako błona włóknista - membrana fibrosa. To• warstwa mocniejsza o gęstym utkaniu. W nią przechodzi warstwa włóknista okostnej.
Wewnętrznej - skierowanej do jamy stawu. Jest cienka, zwana błoną• maziową - membrana synovialis. Błona maziowa torebki jest błoną łącznotkankową, która wydziela maź stawową - synovia, wypełniającą jamę stawową. Maź jest żółtawa - zawiera 95-97% wody. W jamach wielu stawów znajdują się różnego rodzaju formacje wytwarzane przez błonę maziową.
Fałdy maziowe -- plicae synoviales są często wypełnione tkanką• tłuszczową i zwane wówczas fałdami tłuszczowymi - plicae odiposae
Kosmki maziowe villi synoviales - delikatne, sprawiające wrażenie aksamitu.•
Ponadto błona maziowa wypukla się na zewnątrz jamy stawowej, tworząc• kaletkę maziową - bursa synovialis. Kaletki powstają tylko w tych miejscach stawów, w których błona włóknista torebki jest bardzo cienka.
Błona włóknista w pewnych stawach jest bardzo gruba i tworzy silne pasma łącznotkankowe zwane więzadłami - ligamentum.

Funkcje mazi:
1. Zmniejsza do minimum tarcie między kośćmi (smar stawów)
2. chrząstki stawowe okrywające końce kości są nie unaczynione - maź odżywia te chrząstki stawowe. (w stanach zapalnych następuje nadczynność błony maziowej ma ona duże właściwości wchłaniania, większe niż wydalania np. woda w kolanie
3. wynikający z obecności tych dwóch - jama stawowa /cavum articulare/, ograniczona przez torebkę stawową. Jest to szczecinowata przestrzeń objęta od zewnątrz torebką stawową, Zewnętrzne ciśnienie powietrza i czynność mięśni powodują ścisłe przyleganie do siebie kolców kości, jak również ścisłe przyleganie do kości torebki stawowej. Jama stawowa wypełniona jest mazią.
Stawy mają również niestałe elementy:
więzadła stawowe - ligamenta articularia - stanowią silne pasma błony• włóknistej torebki. W wielu stawach więzadła te przebiegają niezależnie od ściany torebki, oddzielone od niej warstwą tkanki łącznej luźnej./ Więzadła wzmacniają torebkę stawową, utrzymują kości stawów w prawidłowym położeniu i hamują zbyt rozległe ruchy w stawie. Ukierunkowują ruchy w stawie; wzmacniają torebkę/
obrąbek stawowy labrum glenoidale - występujące na brzegach panewek• niektórych stawów, mają na przekroju kształt trójkątnych, całkowicie lub częściowo pierścieniowatych pasm chrząstkowych, które pogłębiają panewkę stawową i jednocześnie tworzą ochronę przeciwko uderzeniom główki stawowej.
Chrząstki stawowe lub krążek stawowy - oliscus articularis - leżą• pomiędzy powierzchniami stawowymi w niektórych stawach i łączą się swymi obwodowymi brzegami z torebką stawową, stanowią przegrody dzielące jamy tych stawów na dwie części
Łękotka stawowa - meniscus articularis - jest na przekroju trójkątna,• łękotki łączą się z torebką stawową tak samo jak chrząstki śródstawowe i dzięki swoim półksiężycowatym kształtom tworzą tylko częściowe przegrody jam stawowych. Np. w stawie kolanowym. (chrząstki stawowe znajdują się w jamie stawowej, wnikają między kości, mają 2 kształty - są okrągłe - całkowicie oddzielają kości - prążki stawowe, lub o kształcie półksiężyca - wnikają od strony wewnętrznej nie całkowicie go dzieląc).
Obrąbek stawowy zbudowany jest z chrząstki włóknistej, zaś chrząstki śródstawowe i łękotki są utworzone z chrząstki włóknistej lub z tkanki łącznej włóknistej.
Podziały stawów:(w zależności od kryteriów)
1. Ilość kości biorąca udział w stawie;
a) proste - articulatio simples - zbudowane są z dwóch kości
b) złożone - articulatio compositus - zbudowane więcej niż z dwóch kości.
S: co → k

2. Czy kości w danym stawie pasują do siebie to znaczy czy jedna jest negatywem drugiej:
a) kontaktujące - congruens - pasujące do siebie
b) niekontaktujące - incongruens - różniące się kształtem, nie przylegające. W nich muszą występować łękotki lub chrząstki stawowe wyrównujące nierówności.
3. Kryterium czynnościowe, fizjologiczne; ze względu na ruchomość:
a) stawy pierwszego stopnia, jednoosiowe - ruch odbywa się tylko w jednej płaszczyźnie
b) drugiego stopnia, dwuosiowe - ruch odbywa się w dwóch płaszczyznach
c) trzeciego stopnia - ruchy obrotowe, to stawy kształtu kulistego, ruch odbywa się w trzech płaszczyznach
Jeden pojedynczy staw może mieć ruchomość maksymalną trzeciego stopnia.

Łańcuch kinematyczny ruchu - jest to sumowanie się ruchów sąsiadujących z sobą w stawach. Stawy sąsiadujące ze sobą wykonują niewielkie ruchy. Jeśli człowiek zrobi mostek - ogromne wygięcie. Najbardziej skomplikowanym łańcuchem kinematycznym ruchu - szóstego stopnia - ruch końca kończyny - chwytne odnóże.
Polaryzacja stawów - jest to przyżyciowe ograniczenie ruchomości stawów przez określone czynniki np. więzadła, ruch umięśniony, wyrostki kostne. Elementem polaryzującym nie jest nigdy torebka stawowa.
4. Podział anatomiczny stawów - uwzględnia kształt powierzchni stawowej
a) kulisty - articulatio sphaeroidea - biodrowy. 1-na powierzchnia ma kształt główki, a druga panewki
b) walcowaty - jedna płaszczyzna ma kształt wycinku walca
c) bloczkowy
d) obrotowy - jedna kość tworzy występ, a druga obraca się wokół niego
e) elipsoidalny (kłykciowy) - art. condylaris - głowa na przekroju eliptyczna, panewka wklęsła
f) płaskie - articulatia planus - wysklepień /np. kości nadgarstne, kości stępu/
g) ślizowy - jedna kość z rynienką, a druga się w niej przesuwa.

Układ mięśniowy: /systema musculorum/

Mięsień /musculus/ - jednostka wyspecjalizowana morfologiczna powodująca ruch kości lub innych narządów. Jednostka fizjologiczna - określająca czynność. Specjalizacja - to samo położenie, unerwienie, określoną czynność.

U człowieka o muskulaturze średnio wykształconej - ok. 35-38% wagi wyróżniono 300-500 mięśni poprzecznie-prążkowanych, somatycznych. Eister - 329m u człowieka +49m pochodzenia wtórnego, otrzewnego.

W każdym mięśniu wyróżniamy 2 elementy:
część ścięgnistą, służącą do przyczepu; na końcach znajdują się tzw.• przyczepy. Brzusiec na końcu przechodzi w ścięgno- tendo - przy czym ścięgna mięśni płaskich mają postać blaszek włóknistych o perłowo srebrzystej barwie, zwanych rozcięgnami /aponeuroses/. Łączą włókna mięśniowe z kością i przenoszą w ten sposób działanie ich na kości.
Część środkową, szerszą stanowi brzusiec mięśniowy - venter. Brzusiec• ma skomplikowaną budowę. Od zewnątrz otoczony jest błoną łącznotkankową otaczającą dookoła brzusiec - to tzw. namięsna /epimysiun/. Mięsień w środku podzielony jest na segmenty przez blaszki tzw. omięsna zewnętrzna. Te segmenty podzielone są na mniejsze tzw. pęczki pierwotne jeszcze cieńszymi blaszkami omięsna wewnętrzna, Każde włókno otoczone jest jeszcze mniejszą warstwą tzw, śródmięsna, czyli omięsna własna (otacza pojedyncze włókna mięśniowe). Włókno mięśniowe = kom. mięśnia poprzecznie-prążkowanego. Pod śródmięsną leży sarkolemma - osłonka kom. mięśniowej.
Jest wyraźna różnica między włóknami tworzącymi mięśnie.
mało sarkoplazmy, czyli mniej barwnika, a więcej miofibrylo - el.• Kurczliwych - włókna białe, tworzą mięśnie białe. Szybko się kurczą ale i szybko się męczą (np. sprostownik stawu łokciowego, mięśnie piersiowe ptaków).
więcej cytoplazmy i więcej barwnika oraz mniej włókien kurczliwych,• włókna zabarwione na czerwono. Tworzą mięśnie, które powoli się kurczą i są bardzo odporne na zmęczenie.
W kończynach przewaga włókien jasnych; przepona - włókna ciemne, przepona mięśni żebrowych, mięśni gałki ocznej. Wszystkie mięśnie zawierają dwa rodzaje włókien, ale różne są proporcje; w mięśniach jasnych występuje przewaga włókien jasnych.
Mięsień działa, gdy się kurczy; pod wpływem impulsu nerwowego w płytce końcowej, gdzie następuje rozgałęzienie i dochodzą do każdego włókna mięśniowego. Wyrzut neurotranmitera - skurcz włókien mięśniowych w jedno włókno mięśniowe - do 150 włókien nerwowych.
Im mięsień pracuje bardziej precyzyjnie, tym unerwia mniej włókien mięśniowych. W czasie pracy mięśnia energia chemiczna zamieniona jest na mechaniczną i ciepło.
Przekrój anatomiczny - jest to przekrój brzuśca mięśniowego w jego najgrubszym miejscu prostopadle do jego długiej osi
Przekrój fizjologiczny - przekrój brzuśca mięśniowego w najgrubszym miejscu, ale prostopadle do kierunku przebiegu włókien mięśniowych.

We wszystkich innych typach przekrój fizjologiczny jest większy niż anatomiczny.
Mięsień wrzecionowaty jest mało elastyczny.
Siłą skurczu mięśni obliczamy na podstawie przekroju fizjologicznego.
1cm2 przekroju fizjologicznego daje skurcz od 7-10(11)kg na sygnał nerwowy (wszystkie włókna w danym mięśniu lub część).
Wrzeciono mięśniowe - wyjście z mięśnia nerwów czuciowych.
Mięśnie: podział odnośny do kierunku działania
a) synergistyczne - wykonujące wspólnie jedną czynność (współdziałające)
b) antagonistyczne - grupy mięśni wykonujące ruchy przeciwne (np. zginacze i prostowniki, przywodziciele i odwodziciele) tzw. mięśnie przeciwne
Acetylocholina - neurotransmiter (neurohormon) - impuls nerwowy powoduje wydzielenie przez zakończenia włókien tego hormonu - powoduje skurcz. Mięśnie stale są pod napięciem - oznacza to gotowość mięśni do pracy (zanika w czasie snu lub zemdlenia).
Podział anatomiczny mięśni:
m. wrzecionowaty - najprostszy; ma wydłużony kształt brzuśca, włókna mięśniowe układają się równolegle do długiej osi•
m. półpierzasty - kształt bardzo podobny i jedna część jest• ścięgnista nie kończy się na początku brzuśca tylko wchodzi na brzusiec. Druga także - włókna przebiegają skośnie
m. pierzasty - jedna część ścięgnista układa się w postać jakby• kapturka na początku brzuśca; druga wnika do osi brzuśca, pęczki włókien mięśniowych układają się w obie strony (jeszcze większa siła skurczu). 2-3 przekroje mięśniowe, brak miejsca gdzie przekrojonoby wszystkie włókna mięśniowe
m. wielogłowy - ma 2 głowy min. - rozpoczyna się dwoma częściami• ścięgnistymi, potem są dwa brzuśce odchodzące z każdej tych części, łączą się potem ze sobą i jest jedna część ścięgnista - końcowa. Mięsień ten może działać na dwa różne stawy
m. dwubrzuścowy - ma 2 brzuśce ułożone liniowo (a nie obok siebie)• połączone są ze sobą tzw. ścięgnem pośrednim. Przebija się przez bloczek kostny; daje zmianę kierunku działania sił
m. wieloogoniasty, m. wielogałęzisty - odwrócenie dwugłowego;• rozpoczyna się jednym ścięgnem, ma jeden brzusiec a przyczep końcowy dzieli się na kilka gałęzi (dzieli się tylko ścięgno, nie ma podziału brzuśca). Może działać na kilka stawów np. zginacze palców
m. okrężne -•
Narządy pomocnicze mięśni:

pochewki ścięgniste - vaginae tendinum - elementy morfologiczne o• skomplikowanej budowie, mają błonę maziową. W nich znajdują się ścięgna mięśni.
Spełniają dwie role:
1. ułatwiają przesuwanie się ścięgien mięśni (dzięki błonie maziowej)
2. przytrzymuje ścięgno przy kości
kaletki maziowe - bursae synoviales - występują w rozmaitych• odcinkach układu narządu ruchu. Tam również występuje błona maziowa. Ich zadaniem jest ochrona brzuśców mięśniowych. Jeżeli przechodzi on nad występem, guzem kostnym, by on nie pękł, tam znajduje się kaletka maziowa. Dla ułatwienia ślizgania się narządów względem siebie, a zatem między kością a ścięgnem lub mięśniem, między torebką stawową a ścięgnem i między kością a skórą
blaszki mięśni trochteae musculares - odgrywa rolę jako punkt• podparcia; przez nie przewija się mięsień; zmienia się jego kierunek działania
trzeszczki ossa sesamoidea - odgrywają rolę jako punkty podparcia.• Kostki wmontowane zwykle w ścięgna końcowe mięśni np. patella czyli rzepka. W mniejszym stopniu niż blaszki zmieniają kierunek działania kości.
Powięźla fasciae - błony łącznotkankowe zbudowane z tkanki łącznej włóknistej, otaczają całe grupy mięśni.•
1. powierzchowne - pokrywają, otaczają mięśnie powierzchowne
2. głębokie - pokrywają grupy mięśni głębokich.

S; sci → c

Rola:
1. otaczając mięśnie nadają im określony kształt - spinają mięśnie (powięź pęka - mięśnie się wylewają)
2. gdzie stykają się grupy powięźli ułatwiają krążenie krwi, zwłaszcza limfy, ułatwiają ruch naczyniom, krążenie płynów ustrojowych
3. niektóre oddzielają od siebie poszczególne grupy mięśni jako przegrody międzymięśniowe /septa intermuscularia/
4. stanowią często miejsca przyczepów mięśni, ustalają wzajemne położenie mięśni i ścięgien a w okolicy stawów są zwykle wzmocnione silniejszym utkaniem włóknistym.

Układ pokarmowy: /systema digestorium/

1. carum oris (jama gębowa) z niej pokarm przechodzi do
2. pharynx (gardło) wydłużony narząd rurowaty
3. oesophagus (przełyk)

S: oe → e

4. ventriculus (żołądek)
gaster
stomach
5. intestinum (jelita) najdłuższy odcinek przewodu pokarmowego
A) jelito cienkie - intestinum tenue ok. 5m
a) duodenum - dwunastnica
b) jejunum - jelito czcze
c) ileum - jelito krępe (biodrowe)
B) jelito grube - intestinum crassum ok. 1,5m
a) coecum - jelito ślepe
S: coe → c
cu → k
co → k
b) colon - okrężnica
c) rectum - prostnica, odbytnica
6. anus - odbyt
Jeszcze występują 3 gruczoły:
gl.gl. salivales - gr. ślinowe• l. mnogo gruczołów
hepar, jecur - wątroba - największy gruczoł•
pancreas - trzustka•
Zadania:
pobieranie pokarmu•
jego mechaniczne i chemiczne rozdrobnienie•
wchłanianie do płynów ustrojowych → w wyspecjalizowanych narządach w jelicie cienkim przez kosmki jelitowe.•

Ad. 1) cavum oris
Wejście do jamy ustnej, czyli szpara ust /rima oris/, ograniczone jest wargami. Obie wargi - górna i dolna /labium superius et inferius/ łączą się po bokach w kątach ust /anguli oris/. Zręb warg stanowi mięsień okrężny ust. Cechą charakterystyczną jest obecność tzw. czerwieni wargowej spowodowanej prześwitaniem mięśnia okrężnego przez półprzezroczystą błonę śluzową → kobiety uwypuklają cechę ludzką ←
z boków ogranicza jamę ustną mięsień trębachi budujący policzki,•
od góry - podniebienie - w przedniej części występuje zrąb kostny to• podniebienie twarde palatum durum; część tylna to podniebienie miękkie - palatum molle, zakończone jest u człowieka języczkiem - uvula
dno jamy ustnej stanowi język - lingua i okolica podjęzykowa, przy zamkniętej jamie ustnej prawie całkowicie ją wypełnia•
w tyle występuje ściana tylna jamy ustnej - w niej otwór łączący jamę ustną z gardłem.•
Pokarm pobierany przez szparę ustną przechodzi do gardła; isthmus - cieśń gardła
od góry ograniczona jest przez podniebienie miękkie•
od dołu częścią języka•
z boków przez 2 mięśniowe fałdy biegnące od podniebienia do języka• tzw. łuk podniebienno - językowy - arcus palato - glossus i łuk podniebienno - gardłowy - arcus palatopharyngeus (między nimi leży w zagłębieniu migdałek podniebienny - tonsilla palahina).
Jamę ustną dzielimy na 2 okolice ze względu na obecność w niej łuków zębodołowych
1. Przedsionek jamy ustnej - vestibulum cavi oris - wąska przestrzeń między wargami i policzkami a łukami zębodołowymi i zębami
Podniebna ściana - obie wargi•
Boczna ściana - policzki /buccae/•
Górne i dolne stanowią tzw. sklepienia przedsionka - fornices• vestibuli - czyli wklęsłe wygięcia błony śluzowej przechodzącej z wargi policzków w dziąsła
Błona śluzowa warg i policzków pozbawiona jest blaszki mięśniowej.• Zawiera ona surowiczo-śluzowe gruczoły wargowe i policzkowe - glandulae labiales et buccales oraz podobnie zbudowane gruczoły nosowe - glandulae molores - występują nielicznie na wysokości zębów trzonowych
Zręb warg i policzków stanowią mięśnie prążkowane należące do grupy• mięśni wyrazowych twarzy, które łączy z błoną śluzową warstwa tkanki podśluzowej
Na zewnętrznej powierzchni mięśnia policzkowego znajduje się• skupienie tkanki tłuszczowej, zwane poduszeczką tłuszczową policzka - corpus adiposum buccae.
Połączeniem między obiema częściami stanowią szczeliny międzyzębowe oraz przestrzenie zawarte między ostatnimi zębami trzonowymi a gałęziami żuchwy (przestrzenie zazębowe - spatia retrodentalia).
2. Jama ustna właściwa - cavum oris proprium - wewnątrz łuków zębodołowych
Przechodzi z tyłu w część ustną gardła - pars orsalis pharyngis - otworem zwanym częścią gardzieli - isthmus faucium•
Przednie i boczne ściany jamy ustnej właściwej stanowią łukowate szeregi zębów i dziąsła•
Ścianę górną tworzy podniebienie - palatum•
Zęby /dentes/
U człowieka są heterodontyczne, brachydontyczne; korony zębów - bunodontyczne (wielowiązkowe jak u wszystkożernych) wieloguzkowe.
Ząb zbudowany jest z zębiny /dentinum/ i składa się z:
- korony zęba /corona dentis/
- przechodzi ona w szyjkę zęba /collum dentis/
- i korzeń zęba /radix dentes/
Zewnętrzna powierzchnia korony pokryta jest szkliwem - enamelum, która jest najtwardszą częścią składową zęba. Szyjka i korzeń zęba pokryte są kostniwem - cementum. Wewnątrz zęba znajduje się jama, zwaną komorą zęba - cavum dentis, wypełniona miazgą zęba - pulpa dentis. Komora zęba znajduje się na przejściu szyjki w koronę, a jej dalszy odcinek, zwany kanałem korzenia zęba - canalis radicis dentis, ciągnie się wzdłuż korzenia zęba i kończy się na jego szczycie - apex radicis dentis otworem szczytowym zęba - foramen apicis dentis.
W uzębieniu człowieka odróżnia się cztery rodzaje zębów:
zęby sieczne - dentes incisivi (korzeń pojedynczy)•
kły - dentes canini (korzeń silny, długi)•
zęby przedtrzonowe - dentes premolares (2 guzki, korzeń w zębach górnych na końcu 2 -dzielny)•
zęby trzonowe - dentes molares (4 lub 5 guzków; zęby górne po 3• korzenie - 2 po stronie policzkowej; zęby dolne - po 2 korzenie ; jeden od przodu, 2-gi od tyłu).
W drugiej połowie pierwszego roku życia wykłuwają się pierwsze zęby, których do 30 miesiąca życia wyrasta po 10 górnych i dolnych. Są to tzw. zęby mleczne - dentes decidui.

Wzór zębów mlecznych:
I C M
2 1 2
2 1 2 Wzór zębów stałych:
T C PM M
2 1 2 3
2 1 2 3

Wyraźna tendencja do redukcji
Wzór wyjściowy dla ssaków łożyskowych:

3 1 4 3
3 1 4 3
Między 7 a 12 rokiem życia wypadają zęby mleczne, a od 6 roku zaczynają wyrastać zęby stałe - dentes permanentes. W każdej szczęce wyrasta ich po 16. Wykłuwanie się zębów stałych odbywa się do 13 roku życia, przy czym ostatni ząb stały, czyli trzonowy trzeci, wyrasta dopiero po 18 roku życia.
Zęby umocowane są korzeniami w zębodołach szczęki i żuchwy; przy czym połączenie powierzchni korzeni ze ścianami zębodołu, określa się wklinowaniem /gomphosis/ jest rodzajem więzozrostu. Tkanka łączna, która łączy korzeń zęba z kością, nosi nazwę ozębnej - periodontium. Błona śluzowa pokrywająca zębodoły i szyjki zębów tworzy dziąsła - gingivae, na których odróżnia się powierzchnie wargowe, policzkowe i językowe.
Zęby żuchwy ustawione są bardziej pionowo, natomiast zęby szczęki ustawione są lekko skośnie na zewnątrz przy czym łuk szczęki jest nieco szerszy od łuku żuchwy, wskutek tego górne siekacze zachodzą w prawidłowym zgryzie przed siekacze dolne.

Język (lingua)
To twór mięśniowy, którego zrąb stanowią mięśnie poprzecznie-prążkowane pochodzenia trzewnego.
Język charakteryzuje się dużą ruchliwością. Ma mięśnie ułożone w trzech płaszczyznach: poprzecznej, podłużnej, pionowej
Do mięśniówki własnej języka należą trzy pary mięśni szkieletowych wpromieniowują się:
m. bródkowo-językowy /genioglossus/•
m. rylcowo-językowy /m. styloglossus/•
m. gnykowo-językowy /m. hyoglossus/•
Te wszystkie mięśnie są unerwione przez ten sam nerw czaszkowy - XII.
W języku odróżnia się:
a) część przednią, wolną - wierzchołek, koniec języka - apex linguae
b) trzon języka - corpus linguae
c) przechodzi ku tyłowi w nasadę języka - korzeń - radix linguae
Wyróżnia się również
powierzchnię górną, czyli grzbiet języka - dorsum linguae•
powierzchnię dolną•
oraz brzegi języka - margines• linguae
Twór ten pokryty jest błoną śluzową wytwarzającą formy morfologiczne - brodawki językowe - papillae linguales.
Zależnie od kształtu odróżnia się 4 rodzaje brodawek:
brodawki nitkowate - papillae filiformes - ułożone są najliczniej na• grzbiecie, po brzegach i na końcu języka. U człowieka nie są zrogowaciałe; są miękkie (u kota i człowieka jak „szczoteczka”)
brodawki liściaste - papillae foliatae - znajdują się w tylnych• częściach (przy bocznych krawędziach języka, w postaci szeregu małych pionowych fałdów) jest ich mniej; występują licznie u niektórych zwierząt
brodawki grzybowate - papillae fungiformes - jest ich dużo, występują• licznie na grzbiecie, po brzegach i na końcu języka; kształtu jakby rozszerzonego kapelusika
brodawki okolone - papillae vallatae - jest ich najmniej; w liczbie• 7-12, występują na granicy trzonu i nasady języka; są położone od strony grzbietowej języka. Układają się jedna obok drugiej przed tzw. bruzdą graniczną - sulcus terminalis, która składa się z dwóch rozchodzących się ku przodowi ramion.
Wierzchołek jego skierowany jest w stronę gardła. Linie te uważamy za granicę między trzonem a korzeniem języka. Z wyjątkiem nitkowatych pozostałe posiadają kubki smakowe, z nich zaś receptory - kubki smaku.
Język unerwia kilka nerwów czaszkowych, ma unerwienie ruchowe, również czuciowe i zmysłowe do kubków smakowych.
Z jamą ustną są związane trzy pary ślinianek. Gl.gl. salivales - ślinianki duże; oprócz śliny śluzowej wytwarzają ślinę surowiczą (z amylazą śliniankową, która rozpoczyna trawienie węglowodanów).
Występują trzy pary ślinianek:
1. Największa ślinianka przyuszna - glandula parotis - jest typu surowiczego (z amylazą) gruczoł surowiczny. Wyróżnia się w niej część głęboką /pars profunda - leżąca w dole zażuchwowym i część powierzchowną /pars superficialis/, pokrywająca tylny odcinek zewnętrznej powierzchni mięśnia żwacza. Z przedniej krawędzi części powierzchownej ślinianki wychodzi przewód ślinianki przyusznej /ductus parotideus/ i biegnie po mięśniu żwacza. Na mięśniu łączy się z nim kilka oddzielonych od reszty gruczołu zrazików gruczołowych, zwanych ślinianką przyuszną dodatkową /glandula parotis accessoria/. Następnie przewód zagina się, przebija mięsień policzkowy i wchodzi do przedsionka jamy ustnej na wysokości drugiego górnego zęba trzonowego. Ujście jego znajduje się na tzw. brodawce przyusznej /papilla parotidea/
2. Ślinianka podżuchwowa - glandula submandibularis - jest typem gruczołu mieszanego- wytwarza ślinę śluzową i surowicę. Z powierzchni wewnętrznej tylnej części ślinianki wychodzi przewód ślinianki podżuchwowej /ductus sumbandibularis/, który zaginając się biegnie ku przodowi ponad górną powierzchnię mięśnia żuchwowo-gnykowego. Przewód podżuchwowy otacza kilka dodatkowych zrazików ślinianki, które mogą sięgać aż do tylnego końca ślinianki podjęzykowej. Ujście przewodu znajduje się na mięsku pod językowym /caruncula sublingualis/. Uchodzi do jamy ustnej właściwej.
3. Ślinianka podjęzykowa - glandula sublingualis - to również gruczoł mieszany typu surowiczo-śluzowego. Zraziki tej ślinianki tworzą szereg oddzielnych gruczołów (ślinianki podjęzykowe mniejsze - /glandulae sublinguales minores/, które mają osobne przewody wyprowadzające, zwane przewodami podjęzykowymi mniejszymi /ductus sublinguales minores/; ujścia ich leżą wzdłuż fałdu podjęzykowego /plica sublinguales/.Przednią część ślinianki stanowi gruczoł główny (ślinianka podjęzykowa większa - glandula sublingualis major) uchodzi albo samodzielnie na mięsku podjęzykowym, albo wpada do końcowego odcinka przewodu podżuchwowego. Mają wiele przewodów wyprowadzających (około 30-stu). Otwierają się do jamy ustnej właściwej.
Ad.2) pharynx
Ciągnie się od podstawy czaszki do VI kręgu szyjnego; na tej wysokości przechodzi bezpośrednio w przełyku. Jest to jama o kształcie maczugi o długości ok. 12-13 cm. Największa szerokość - ok. 5cm.
Wyróżniamy w niej:
a) górny odcinek gardła to część nosowa gardła - pars nasalis pharyngis do niego otwiera się z przodu jama nosowa nozdrzami tylnymi /choanae/
b) część ustna gardła - pars oralis pharyngis - do tej środkowej części otwiera się z przodu jama ustna → do poziomu kości gnykowej
c) najniższa część gardła otwiera się z przodu do krtani; dlatego zwana jest częścią krtaniową gardła - pars laryngea pharyngis
W gardle krzyżuje się droga oddechowa z drogą pokarmową.
Budowa ściany gardła
od wewnątrz błona śluzowa wysłana jest dwoma rodzajami nabłonków:•
a) w części nosowej (oddechowej) występuje nabłonek wielorzędowy
chrzęstny (charakterystyczny dla dróg oddechowych)
b) pozostałe części (ustna i krtaniowa) wysłane są nabłonkiem wielowarstwowym płaskim.
Dalej występuje silna błona włóknista
Głębiej silna mięśniowa
W ścianie gardła mięśnie tworzą 2 zespoły:
1. 3 pary zwieraczy gardła /mm.constrictores pharyngis/ - to warstwa mięśni okrężnych (zewnętrzna)
2. 3 pary mięśni rozszerzają tzw. dźwigacze gardła /mm. levatores pharyngis/ - to warstwa podłużna (wewnętrzna).
● błona łącznotkankowa zewnętrzna - otacza gardło wraz z innymi narządami. W gardle występuje 7 otworów: (wszystkie są w ścianach bocznych i w ścianie przedniej) Od góry:
●● parzyste dwa otwory nozdrzy wewnętrznych /choanae/
●● dwa otwory prowadzące do przewodów gardłowo-bębenkowych; z jamą
ucha środkowego łączą gardło trąbki eustachiusza
Zadania
Wymieniają powietrze w jamie bębenkowej
Wyrównują ciśnienie w jamie bębenkowej z ciśnieniem na zewnątrz
Te otwory w bocznych ścianach gardła są zaciśnięte - szpareczki. Musi być dokonywany akt przełykania - nawet śliny; dlatego podaje się cukierki w czasie lotów - przy starcie i przy lądowaniu → wyrównują ciśnienie
●● połączenie z jamą ustną poprzez cieśń gardła /isthmus faucium/
●● wejście do krtani /aditus laryngis/
●● w przedłużeniu długiej osi gardła występuje wejście przełyku
W gardle znajduje się tzw. pierścień chłonny gardła, czyli zespół migdałków.
● podniebienne /tonsilla palatina/ - od strony gardła przy cieśni gardła
● trąbkowe /tonsilla tubaria/ przy wejściach od przewodów eustachiusza;
znajdują się na wale bębenkowym /torus tubarius/
● gardłowy /tonsilla pharyngea/ na przejściu ściany górnej w tylną na sklepieniu
ściany gardła
● językowy /tonsilla lingualis/

Ad.3) esophagus
Zaczyna się jako przedłużenie gardła na wysokości VI kręgu szyjnego; rozpoczyna się w dolnej części gardła, przebiega przez dolny odcinek szyi; w przestrzeni między dwoma płucami - śródpiersie, w miejscu rozwodu przełykowego przebija przeponę i uchodzi do żołądka.
Jest to przewód długości ok. 23-25 cm
Składa się z trzech części:
● części szyjnej /pars cervicalis/ ok. 5 cm
● części piersiowej, najdłuższej /pars thoracica/
● części brzusznej, najkrótszej /pars abdominalis/
Przełyk biegnie pomiędzy kręgosłupem a tchawicą wzdłuż linii pośrodkowej ciała, przy czym lewy jego brzeg wystaje nieco spod tchawicy. Wpust przechodzi do żołądka.
Ściana przełyku:
●● od wewnątrz występuje błona śluzowa okryta nabłonkiem wielowarstwowym
płaskim, która tworzy wysokie fałdy. Zawiera ona niewielkie skupienia tkanki
chłonnej. W zgłębieniach między tymi fałdami znajduje się ujście gruczołów
przełykowych /glandulae esophageae/, które leżą w grubej tkance
podśluzowej i są gruczołami śluzowymi.
●● mięśniówka - mięśnie zewnętrzne - podłużne i mięśnie wewnętrzne
okrężne
W przełyku następuje zamiana mięśniówki poprzecznie-prążkowanej na mięśniówkę gładką
● górna część przełyku - mięśniówka poprzecznie prążkowana
● środkowa - oba rodzaje mięśniówki
● dolna - mięśnie gładkie
●● od zewnątrz występuje błona łącznotkankowa
Przełyk nie jest narządem jednostajnym. Ma 3 wyraźne przewężenia:
1. początek przełyku jest zwężony
2. podobnie zwężony jest przełyk na wysokości rozdwojenia tchawicy
3. odcinek końcowy przechodzący przez przeponę
Zwężenia górne i dolne wywołane są napięciem włókien okrężnych mięśni przełyku.
W części piersiowej błonę zewnętrzną tworzy częściowo opłucna. Część brzuszna przełyku - z wyjątkiem powierzchni tylnej - pokryta jest otrzewną.

Błony surowicze /tunica serosa/
Są to elementy, utwory morfologiczne wyściełające jamy ciała i okrążające narządy.
Budowa
najważniejszy nabłonek płaski jednowarstwowy, posiada możliwość wchłaniania•
wzmocniony tkanką łączną włóknistą. W niej występują włókna elastyczne - jest ruchliwa; czasami występują włókna mięśniowe.•
Zachowanie:
ochronne•
błony surowicze wytwarzają więzadła mocujące narządy: KREZKI - twór• błony surowiczej, z jednej strony mocuje narząd, z drugiej pozwala mu na pewną ruchomość (im dłuższa krezka, tym większa ruchomość)
wytwarzają tzw. - fałdy wiążące ze sobą narządy.•
Występują we wszystkich jamach ciała i noszą różne nazwy
w jamie brzusznej i miednicznej - otrzewna /pritoneum/•
w jamie piersiowej - opłucna /pleura/•
worek otaczający serce - osierdzie /pericardium/•
Otrzewna /peritoneum/
Jeden listek otrzewnej wyściela jamę układu oddechowego - otrzewna ścienna /peritoneum parietale/ - wyściela od wewnątrz jamę brzuszną.
W stosunku do narządów zachowuje się dwojako:
nie oddalają się od ściany - otacza z jednej strony narząd, np.rowka• - to narząd pozaotrzewnowy (styka się z otrzewną, ale ona go nie otacza)
narząd oddalający się - narząd wewnątrzotrzewnowy - otoczony.•
Blaszki zawieszające narząd - to kreza - ruchomość zależy od długości krezki, przez krezki dochodzą do narządów otrzewnych, naczynia i nerwy.
Między otrzewną ścienną a otrzewną trzewną oraz krezkami powstaje zamknięta jama - otrzewna - tam ilość płynu otrzewnego - zmniejsza tarcie między narządami przemieszczającymi się.
Jama otrzewnowa - skomplikowany system szczelin.

Ad.4) ventriculus, gaster

leży w lewej okolicy podżebrowej i okolicy nadpępkowej jamy brzusznej. Ma kształt zbliżony do haka, ma kształt bardzo zmienny i indywidualny, o różnej wielkości. Położenie żołądka zmienia się zależnie od stanu wypełnienia żołądka i położenia sąsiednich narządów oraz od wieku i pozycji ciała badanego.
Prawą część przykrywa od przodu wątroba.
Wyróżniamy dwie powierzchnie - ściany:
ścianę przednią /paries anterior/•
ścianę tylną /paries posterior/•
One przechodzą w siebie po stronie prawej brzegiem łukowato wklęsłym, zwanym krzywizną mniejszą żołądka /curvatura minor ventriculi/ oraz po stronie lewej brzegiem wypukłym, zwanym krzywizną większą żołądka /curvatura major ventriculi/..
mniejsza - na prawo ku górze•
większa - na lewo ku dołowi•
W żołądku znajdują się dwa otwory:
1. pierwotny to wyjście przełyku - wpust /cardia/ - jest stale otwarty; stanowi miejsce połączenia przełyku z żołądkiem. Lejkowato rozszerzający się od tego miejsca odcinek żołądka nosi nazwę części wpustowej /pars cardiaca/
2. Drugi otwór to tak zwany odźwiernik /pylorus/ - łączący się z pierwszym odcinkiem jelita cienkiego, czyli dwunastnicą; tam jest silny zwieracz odźwiernika /m.sphineter pylosi/.
Najwyżej położoną częścią jest dno żołądka /fundus ventriculi/, ślepo zakończone, uwypukla się ku górze.
Pomiędzy dnem żołądka a ujściem przełyku występuje głębokie wcięcie wpustowe /incisura cardiaca/.
Środkową częścią jest trzon żołądka /corpus ventriculi/
Na krzywiźnie większej znajduje się wyraźne wcięcie ściany żołądka - wcięcie komórkowe.
Naprzeciwko tego komórkowego występuje kolanko żołądka. Linia łącząca wcięcie z kolanem żołądka to granica między częścią trzonową a odźwiernika.
Ściana żołądka
od zewnątrz pokryty jest otrzewną /peritoneum/ narząd wewnątrz-otrzewnowy; część odchodzi - wiązadło żołądkowo-wątrobowe•
silna błona mięśniowa utworzona z trzech warstw; są to mięśnie gładkie; od wewnątrz:•
warstwa skośna /stratum obliguae/
warstwa okrężna /stratum circulare/
warstwa podłużna /stratum longitudinale/
Mięśniówka trzech warstw nie jest ułożona równomiernie.
Warstwa zewnętrzna - podłużna - jest przedłużeniem włókien podłużnych• błony mięśniowej przełyku i występuje najwyraźniej na krzywiźnie mniejszej oraz w części odźwiernikowej żołądka. Włókna tej warstwy kurcząc się powodują skracanie żołądka i wypychanie jego treści.
Warstwa środkowa - okrężna - najsilniej rozwinięta warstwa błony• mięśniowej żołądka - jest przedłużeniem włókien okrężnych błony mięśniowej przełyku; grubieje znacznie w okolicy odźwiernika, gdzie tworzy mięsień zwieracza odźwiernika. Włókna warstwy okrężnej kurczą się powodując powstawanie ruchów perystaltycznych.
Warstwa wewnętrzna - skośna - od wpustu w tylnej i przedniej ścianie• żołądka oraz w obrębie dna, nie występuje zupełnie w części odźwiernikowej.
Mięśniówka ściany żołądka jest pod stałym napięciem
Od wewnątrz błona śluzowa tworzy wyraźne fałdy, na nich znajduje się• mniejsze pofałdowane pola tzw. pola żołądkowe /areae gastricae/ na dnie tych fałdów występują gruczoły żołądkowe
Nabłonek cylindryczny (gruczołowy) - występuje tam szereg komórek• (gruczołowych) wydzielniczych, tworzących gruczoły żołądkowe. Nie są one zbudowane jednakowo na całej powierzchni żołądka.
Wyróżnia się:
Gruczoły żołądkowe właściwe /glandulae gastricae propriae/ -• pojedyncze gruczoły cewkowe występujące w okolicy dna i trzonu żołądka
Gruczoły odźwiernikowe /glandulae pyloricae/, rozgałęzione gruczoły• cewkowe występujące od odźwiernika wzdłuż krzywizny mniejszej i mniej licznie wzdłuż krzywizny większej
Gruczoły wpustowe /glandulae cardiacae/ w okolicy wpustu pojedynczego, rozgałęzione gruczoły cewkowe.•
Są trzy typy najważniejszych komórek gruczołowych:
a) główne - wydzielają prekursory enzymów trawiennych - pepsynogen
b) okładzinowe - kwas solny: substancje, które potem wchodzą w reakcję biorą udział w wytwarzaniu kwasu solnego
c) śluzowe - pokrywają błonę śluzową żołądka, chroniąc go przed działaniem kwasu solnego.
Trawienie odbywa się w środowisku kwaśnym
Nadczynność komórek okładzinowych - nadkwasota.
Funkcje żołądka:
1. wymieszanie pokarmu z kom. gruczołowymi; by dotarły do niej substancje wytwarzane przez komórki gruczołowe.
2. przesuwanie pokarmu.

Ad.5)
A) Intestinum tenue
Najdłuższy odcinek, u człowieka mierzy ok. 4-5m.
a) duodenum
Część jelita cienkiego, której niewielka część pokryta jest otrzewną. Ma około 30 cm długości. Ma kształt charakterystycznej podkowy; rozpoczyna się przy odźwierniku żołądka, a kończy tzw. zagięciem dwunastniczo-czczym /flexura duodenojejunalis/, gdzie przechodzi w jelito czcze.
Wyróżniamy w dwunastnicy części:
1. część górna - pars superior - łączy się z żołądkiem. Część ta jest rozszerzona, zwana gruszką /bulbus duodeni/ kieruje się ku dołowi. Zaczyna się przy odźwierniku żołądka na wysokości I kręgu lędźwiowego i biegnąc ku stronie prawej i ku tyłowi dochodzi do szyjki pęcherzyka żółciowego.
2. część zstępująca - pars descendens - dwunastnica przechodzi w nią zagięciem górnym dwunastnicy /flexura superior duodeni/ i poza okrężnicą poprzeczną zbiega pionowo ku dołowi. Część zstępująca na wysokości III kręgu lędźwiowego przechodzi zgięciem dolnym dwunastnicy /flexura inferior duodeni/ w część dolną.
3. część dolna - pars inferior - biegnie początkowo poziomo ku stronie lewej - część pozioma /pars horizontalis/, a potem przechodzi w następną część zaginając się skośnie ku górze
4. część wstępująca - pars ascendens - jest krótką częścią, która prowadzi do wypadającego na wysokości II kręgu lędźwiowego zgięcia dwunastniczo-czczego /flexura duodenojejunalis/, przechodzi w jelito czcze.
Budowa ścian jelita:
błona mięśniowa, zbudowana jest z mięśni gładkich, składa się z dwóch• warstw: słabszej zewnętrznej, której włókna przebiegają podłużnie (warstwa podłużna, stratum longitudinale); znacznie silniejszej warstwy wewnętrznej, utworzonej z włókien o przebiegu okrężnym (warstwa okrężna, stratum circulare). Między warstwami mięśniowymi leżą sploty układu nerwowego autonomicznego (splot błony mięśniowej - plexus myentericus).
Tkanka podśluzowa zawiera naczynia krwionośne i chłonne oraz sploty• układu nerwowego autonomicznego - splot podśluzowy /plexus submucosus/. W 12-tnicy leżą w niej gruczoły pęcherzykowo-cewkowe /glandulae duodenales/
Od wewnątrz występuje błona śluzowa. Układa się ona w wysokie fałdy• (nie występują zupełnie w części początkowej dwunastnicy, w częściach dalszych są stopniowo coraz gęstsze i wyższe, zaznaczając się najliczniej w części zstępującej dwunastnicy i dalej aż do połowy jelita czczego. W dalszych odcinkach jelita cienkiego występują stopniowo coraz mniej licznie, aż znikają prawie zupełnie w dolnej połowie jelita krętego). Błona śluzowa tworzy wyniosłości listkowate lub brodawkowate, zwane kosmkami jelitowymi /villi intestinales/. Są szerokie u podstawy lub w postaci wysmukłej wystają ponad powierzchnię błony śluzowej i występuje bardzo licznie w całym jelicie cienkim. Kosmki jelitowe zwiększają powierzchnię wchłanialną jelita o 60%, dochodząc do 4m2. Wewnątrz kosmków znajdują się naczynia chłonne i obfite sieci naczyń włosowatych. Do naczyń włosowatych wchłaniają się aminokwasy i cukry. Do osiowo biegnących naczyń chłonnych przechodzą tłuszcze w postaci z emulgowanych drobin.
Nabłonek jednowarstwowy cylindryczny.•
W dwunastnicy błona śluzowa wytwarza dwie brodawki:
1. brodawka dwunastnicza większa - papilla major duodeni, na niej znajduje się wspólne wyjście przewodu żółciowego wspólnego /ductus choledochus/ i przewodu trzustkowego /ductus pancreaticus/
2. powyżej - ok. 3cm od większej znajduje się często brodawka mniejsza dwunastnicy - papilla minor duodeni - na niej znajduje się ujście przewodu trzustkowego dodatkowego /ductus pancreaticus accessorius/. Sok trawienny wlewa się i dochodzi do pokarmu przechodzącego przez dwunastnicę. Znajdują się na części zastępującej dwunastnicy.
Zadania:
1) W dwunastnicy zmienia się środowisko z kwaśnego na zasadowe.
2) Nowy etap trawienia - enzymy trawienne trzustki trawią tłuszcze, białka, węglowodany.
3) Przesuwanie pokarmu do dalszych części układu pokarmowego.
Dwie pozostałe części jelita cienkiego: jelito czcze (jejunum) i kręte (ileum) jest pokryte otrzewną (peritoneum).
b) jejunum (jelito czcze wewnątrzotrzewnowe c) ileum (jelito kręte)

Jelito czcze ma długość około 4-5 cm W trakcie oddalania się od żołądka średnica zmienia się, w przekroju ma ok. 2,5-3 cm Zaczyna się przy zgięciu dwunastniczo-czczym /flexura duodenojejunalis/ i w dalszym ciągu przechodzi w jelito kręte. Brak ścisłej granicy między obu tymi częściami jelita. Zmiana w budowie morfologicznej następuje stopniowo między jelitem czczym a krętym. Przyjmuje się, że 2/5 górne części jelita cienkiego, nie licząc dwunastnicy, stanowi jelito czcze, a dolne 3/5 części - jelito kręte (biodrowe).
Jelito czcze i kręte leżą w całości wewnątrzotrzewnowo, przy czym podwójna blaszka otrzewnej, zwana krezą jelita cienkiego /mesenterium/, łącząca jelito z tylną ścianą jamy brzusznej, pozwala mu na dużą ruchomość. Dzięki krezce jelito układa się w tzw. pętle jelitowe, zajmujące przestrzeń między poszczególnymi odcinkami jelita grubego, sięgając u dołu aż do miednicy mniejszej. Układ i położenie pętli jelita cienkiego są osobniczo bardzo zmienne i zależą od wielu czynników jak: pozycja ciała, fazy oddechu, położenie, stan napełnienia i wielkość sąsiadujących narządów. Końcowy odcinek jelita krętego w prawym dolnym rogu biodrowym uchodzi do jelita grubego.
Przy przejściu następuje:
zmniejsza się średnica jelita•
w miarę oddalania się od dwunastnicy błona śluzowa silnie zaróżowiona staje się coraz bardziej blada•
wygładzają się fałdy okrężne; przy końcu jelita krętego w ogóle• zanikają.
Cechą charakterystyczną obu jelit jest obecność kosmków jelitowych.
Zadania:
1. kończy się trawienie pokarmów
2. tu występuje najintensywniejsze wchłanianie pokarmów.
Kosmki jelitowe - to palczaste wyrostki - od 0,7 - 1 mm; ośmiokrotnie powiększają powierzchnię jelita cienkiego. Pokryte są nabłonkiem jednowarstwowym cylindrycznym (w niektórych częściach bardziej wchłaniają pokarm. W środku występuje sieć naczyń włosowatych, do których wchłaniane są produkty (cząsteczki węglowodanów, białek) do krwi. W osi kosmka jelitowego znajduje się kolbkowate naczynie limfatyczne - tam produkty powstające z trawienia tłuszczów.
Kończy się proces trawienia!, rozpoczyna się i kończy proces wchłaniania!

Zestawienie cech budowy jelita czczego i krętego.

Jejunum
(jelito czcze)
Światło szersze
Ściana grubsza
Błona śluzowa silnie unaczyniona
Fałdy okrężne duże


Kosmki szerokie
Grudek skupionych nie ma wcale Ileum
(jelito kręte)
Światło węższe
Ściana cieńsza
Błona śluzowa słabiej unaczyniona
Fałdy okrężne niskie w odcinkach górnych, w odcinkach dolnych nie występuje prawie zupełnie
Kosmki wysmukłe i mniej liczne
Grudki skupione duże i liczne

Ad.B) Intestinum crassum
Długość jelita grubego stwierdzona na włóknach wynosi ok. 1,5m. Charakterystyczną cechą budowy ściany jelita grubego są tzw. taśmy.
a) cecum (jelito ślepe) - inaczej - kątnica. Leży w połowie odległości między pępkiem a prawym guzem biodrowym (w prawym dole biodrowym przy tylnej ścianie jamy brzusznej). Ma szerokość i długość od 5 do 7 cm Ma ściany podobnie jak okrężnica pofałdowane - 3 rzędy. Górną granicę stanowi płaszczyzna ujścia jelita krętego, które wnika do przyśrodkowej ściany jelita ślepego. Ujście to ograniczone jest na wewnętrznej powierzchni ściany jelita ślepego zastawkę krętniczo-kątniczą /valva ileocecalis/, która przedstawia się w postaci dwóch fałdów ujmujących poprzecznie leżący szczelinowaty otwór jelita krętego. Na obu końcach fałdy łączą się wędzidełkiem zastawki krętniczo-kątniczej przednim i tylnym /frenulum valvae ileocecalis anterius et posterius/. Poniżej ujścia jelita, z jego dolnego obwodu znajduje się okrągłe ujście wyrostka robaczkowego.
Wyrostek robaczkowy /appendix vermiformis/
Ma około 8 cm długości, średnicy 0,5-0,6 cm Jest cewkowatym uwypukleniem jelita ślepego o bardzo zmiennych wymiarach. Jelito ślepe ma w życiu płodowym kształt lejka, którego zwężony odcinek przechodzi bezpośrednio w wyrostek robaczkowy. W przeważającej liczbie przypadków boczna i dolna ściana jelita ślepego powiększa się w toku rozwoju, a wskutek tego podstawa wyrostka robaczkowego przesuwa się w kierunku przyśrodkowym i ku tyłowi. Przy prawidłowym położeniu jelita wyrostek robaczkowy może zwisać ku dołowi w kierunku miednicy mniejszej lub zajmuje różne położenia w kącie między jelitem ślepym a końcowym odcinkiem jelita krętego lub też leży po prawej stronie bądź poza jelitem ślepym. Prócz tego położenie wyrostka robaczkowego bywa zmienne - zależnie od zmiennego położenia jelita ślepego. Ściany są gładkie, silnie umięśnione. W nim znajdują się liczne grudki chłonne, tkanka limfatyczna (limforetikularna) o znaczeniu wyjałowiającym (to tzw. „migdałek jelitowy” - tonsilla intestinalis).
b) colon (okrężnica)
W niej wyróżnia się szereg odcinków. Jest to najdłuższa część jelita grubego. Ma od 120-150cm długości. Otacza jelito cienkie „ramą”
okrężnica wstępująca /colon ascendens/, ma długość około 18 cm• Biegnie od talerza kości biodrowej prawego ku górze aż pod wątrobę, gdzie zgięciem okrężnicy prawym /flexura coli dextra/ przechodzi w okrężnicę poprzeczną. Okrężnica przeważnie przebiega w linii prostej, a jej położenie zależy od umiejscowienia jelita ślepego.
okrężnica poprzeczna /colon transversum/, długości około 55cm,• biegnie łukiem wypukłym ku przodowi i dołowi ku stronie lewej, gdzie poniżej śledziony przechodzi zgięciem okrężnicy lewym /flexura coli sinistra/ w okrężnicę zstępującą. Okrężnica poprzeczna łączy się z tylną ścianą jamy brzusznej krezką okrężnicy poprzecznej /mesocolon transversum/ oraz wiązadłem żołądkowo-okrężniczym /ligamentum gastrocolicum/ z krzywizną większą żołądka.
okrężnica zstępująca /colon descendens/, długości ok. 20cm, zbiega• prawie w linii prostej w dół od lewego zgięcia okrężnicy i kończy się na wysokości grzebienia kości biodrowej lewej, przechodząc w okrężnicę esowatą.
okrężnica esowata /colon sigmoideum/, umocowana krezką /mesocolon• sigmoideum/ do ściany jamy brzusznej, ma położenie i kształt bardzo zmienne, zależne od długości, która waha się w granicach 15-90cm. Na wysokości II-III kręgu krzyżowego przechodzi w prostnicę.
Budowa ściany jelita:
grubsza, chociaż też zwęża się ku odbytowi•
w niektórych częściach pokryta jest otrzewną, a w niektórych nie•
mięśniówka układa się bardzo charakterystycznie - układa się w trzy taśmy, a nie równomiernie•
skrócenie jelita, występują trzy rzędy garbów między jelitami•
Od wewnątrz:
nabłonek jednowarstwowy cylindryczny, gruczołowy
błona śluzowa nie tworzy fałdów!
Treść pokarmowa jest przesuwana dalej.

Taśmami okrężnicy /teniae coli/ nazywa się trzy silnie rozwinięte pasma podłużnych włókien błony mięśniowej jelita, które ciągną się od podstawy wychodzącego z jelita ślepego wyrostka robaczkowego, wzdłuż całego jelita grubego aż do początku odbytnicy. Taśmy jelita grubego mają w różnych jego odcinkach rozmaite położenie. W okrężnicy wstępującej i zstępującej jedna taśma znajduje się na powierzchni przedniej jelita, jako tzw. taśma swobodna /tenia libera/, dwie pozostałe leżą z tyłu. Boczna z tych dwu taśma staje się na okrężnicy poprzecznej górno-przednią i z nią zrasta się sieć wielka - taśma krezkowa /tenia omentalis/, przyśrodkowa zaś staje się tylną i stanowi miejsce przyczepu krezki okrężnicy poprzecznej - taśma krezkowa /tenia mesocolica/. Taśma przednia pozostaje na okrężnicy poprzecznej taśmą swobodną, zwraca się jednak ku dołowi. Na okrężnicy esowatej do taśmy tylno-przyśrodkowej przyczepia się krezka okrężnicy esowatej /mesocolon sigmoideum/. Ściągnięte taśmami ściany jelita tworzą fałdy wystające do jego światła - fałdy półksiężycowate okrężnicy /plicae semilunares coli/, podczas gdy na powierzchni zewnętrznej pojawiają się wypuklenia okrężnicy /haustra coli/. Na powierzchniach zewnętrznych jelita ślepego i okrężnicy, w bruzdach pomiędzy opisanymi wypukleniami, leżą wypełnione tkanką tłuszczową wypustki błony surowiczej, zwane przyczepkami sieciowymi /appendices epiploicae/.
c) rectum /odbytnica, prostnica/
Zaczyna się na wysokości II-III kręgu krzyżowego biegnie ku dołowi. Zaczyna się jako bezpośrednie przedłużenie okrężnicy esowatej, a kończy się otworem zwanym odbytem (anus).

---