Hipoterapia to metoda gimnastyki leczniczej na bazie neurofizjologii z udziałem konia. Jest to metoda zalecana przez lekarza, wykonywana zaś przez posiadającego stosowne kwalifikacje terapeutę - specjalistę gimnastyki leczniczej, na specjalnie przygotowanych do tego celu koniach. Metoda ta cieszy się coraz większym uznawaniem wśród specjalistów różnych dziedzin, a przede wszystkim samych pacjentów korzystających z możliwości obcowania z koniem.

Hipoterapia najczęściej jest wykorzystywana w usprawnianiu pacjentów z:

• mózgowym porażeniem dziecięcym,

• stwardnieniem rozsianym,

• wadami postawy,

• upośledzeniem umysłowym,

• autyzmem dziecięcym,

• uszkodzeniami analizatorów (wzroku, słuchu, nadwrażliwości dotykowej),

• zaburzeniami emocjonalnymi (zaburzeniami zachowania)

• niedostosowaniem społecznym

Koń do terapii

Koń („hippos”) służy jako pośrednik w terapii, przenosząc na pacjenta ruch w trakcie przemieszczania się stępem. Przebieg ruchu konia jest pokrewny chodowi człowieka. Duży koń przenosi na pacjenta w stępie od 90 do 110 wielowymiarowych impulsów ruchowych na minutę. Przetworzenie tychże rytmicznie oddziaływujących impulsów stymuluje odpowiedzi ruchowe, za pośrednictwem których - przy pomocy terapeuty - możliwe jest przeprowadzenie poprawnej fizjologicznie korekcji ruchowej. Dokonuje się to poprzez stymulację równowagi, regulację napięcia mięśniowego, koordynację, wzmocnienie mięśni i symetrię ruchów. Pozycje korekcyjne uzyskiwane za pomocą proprioceptywnej stymulacji sensomotorycznej umożliwiają odnajdywanie, rozwijanie i utrwalanie optymalnych wzorców ruchowych ciała, stosownie do jego hipotetycznej normy. Taka korekcja ruchowa oznacza równocześnie trening mięśni w momencie zmniejszenia bądź likwidacji zaburzeń ich równowagi wewnętrznej poprzez regulację napięcia mięśniowego, jak również wykorzystanie potencjalnych bądź istniejących jeszcze funkcji stawów.

W hipoterapii bierze się też pod uwagę odpowiednie cechy konia. Ma to być koń łagodny, posłuszny, o odpowiedniej budowie, prawidłowych wzorcach ruchowych. Nie istnieje żadna rasa koni, które najlepiej nadawałyby się do hipoterapii. Na przydatność konia w tej dziedzinie wskazywać mogą niektóre cechy, jak: typ, charakter, temperament czy pokrój, ale warunkiem jego zastosowania w roli konia terapeutycznego jest odpowiednie wychowanie. Ostatecznie jednak czynnikiem decydującym o wyborze danego konia jest konkretny człowiek (pacjent) - dorosły bądź dziecko - i jego problem. Charakter konia jest cechą decydującą o jego przydatności do hipoterapii. Istotne jest, aby koń był: przyjaźnie nastawiony do człowieka, cierpliwy, łagodny, pojętny, godny zaufania, nielękliwy. Jego temperament nie może być zbyt gwałtowny, ale nie powinien też być zbyt ociężały; raczej spokojny i zrównoważony, ale nie otępiały. Pod względem typu (pokroju) prostokątna budowa ciała ma wiele zalet, bowiem dłuższa partia środkowa ciała, a więc dłuższy grzbiet, umożliwia wygodniejszy i lepszy dosiad w sytuacji, gdy grzbiet ten jest rozkołysany. Koń o budowie kwadratowej z krótszym bądź zupełnie krótkim grzbietem jest ze względu na nieustanne kołysanie i drganie mniej wygodny. Cechą decydującą w wyborze konia jest ocena wzajemnej harmonii jego poszczególnych części ciała. Zalecana jest średnia wielkość konia (wielkość powinna harmonizować ze wzrostem jeźdźca). Pod względem wieku koń terapeutyczny musi osiągnąć taką dojrzałość, która gwarantuje trwałe efekty działań wychowawczych. Od młodego konia - poniżej 5 lat z reguły nie można tego jeszcze oczekiwać. Konie różnych ras, a także konie tej samej rasy wykazują spore różnice w tym względzie: tak jak u człowieka są osobniki „wcześnie i późno dojrzewające”. Podanie jakiejkolwiek granicy wiekowej należy zatem traktować jedynie jako swego rodzaju punkt odniesienia. Tak więc dobrze wygimnastykowany, zdrowy koń może jeszcze w wieku 18 lat być idealnym partnerem do hipoterapii, inny zaś już w wieku 12 lat jest wysłużony i nie spełnia oczekiwań, jakie stawia się koniowi terapeutycznemu w zakresie elastyczności i sprężystości ruchów.

W hipoterapii ważny jest etap wstępny, którego celem jest oswojenie pacjenta (zwłaszcza dziecka) z koniem, oraz etap zasadniczy - zajęcia usprawniające na koniu, które wymagają bardzo starannego zaplanowania i konsekwentnej, systematycznej realizacji. Podczas hipoterapii mogą występować również elementy nauki jazdy konnej. Dziecko wykonuje takie czynności jak trzymanie wodzy i kierowanie koniem. W trakcie zajęć terapeutycznych korzysta się z różnego rodzaju sprzętu pomocniczego dla utrzymania równowagi na koniu, np.ze specjalnych pasów z uchwytem, siodeł itp.

Hipoterapia stanowi bardzo atrakcyjną formę usprawniania dzieci i znacząco wpływa na sferę psychospołeczną. Zajęcia usprawniające na koniu motywują dziecko do współpracy w usprawnianiu, a ponieważ odbywają się w warunkach naturalnych (np.w lesie, na łące), umożliwiają bezpośredni kontakt z przyrodą i jej wielozmysłowe doświadczanie. Terapeuta w czasie jazdy konnej spełnia rolę asekurującą, zapewniając bezpieczeństwo. W czasie jazdy idzie on zawsze po słabszej stronie jeźdźca, podtrzymuje, kontroluje jego postawę i wykonuje z nim ćwiczenia.

Terapeutyczna jazda konna w medycynie, pedagogice i sporcie

Na podstawie licznych obserwacji i raportów traktujących o możliwościach zastosowania konia i jego korzystnym wpływie na człowieka można było na przestrzeni ostatnich lat wyróżnić główne kierunki, rozgraniczyć dziedziny oraz najogólniej zdefiniować zasady jego terapeutycznego oddziaływania. Ustalenie pewnego porządku w zakresie wykorzystania konia i towarzyszący temu nieustanny proces weryfikacji i kwalifikacji coraz to nowych metod i sposobów jego zastosowania to rezultat licznych poważnych zabiegów, których podstawą zawsze było i jest nadal działanie praktyczne. W całym tym procesie rozwojowym powstała koncepcja przyporządkowania konia i jego terapeutycznej funkcji do trzech dziedzin równocześnie: medycyny, pedagogiki i sportu. Przez międzynarodową społeczność przyjęty został również graficzny model terapeutycznej jazdy konnej. Nakładające się częściowo na siebie trzy koła, których część wspólną stanowi umieszczony centralnie koń, uwidaczniają w punktach przecięcia się treści styczne oraz treści uzupełniające, skądinąd zupełnie niezależne (patrz rys. 1). Widoczne na schemacie zachodzące na siebie pola wskazują na fakt, iż granice tych dziedzin częściowo się pokrywają i choć każde z nich stanowi samodzielną dziedzinę, to zawierają one w sobie równocześnie treści dziedzin sąsiednich.

Rys 1. Schemat przedstawiający trzy dziedziny
terapeutycznej jazdy konnej

Medycyna

W medycynie koń wykorzystywany jest w ramach rehabilitacji ruchowej do zabiegów hipoterapeutycznych. Ta neurofizjologiczna metoda usprawniania jest wskazana w przypadku pacjentów z neurologicznymi zaburzeniami ruchu. Jest to metoda zalecana przez lekarza, wykonywana zaś przez terapeutę-specjalistę (najczęściej - rehabilitacji ruchowej, lub pedagogiki specjalnej) posiadającego dodatkowe kwalifikacje z zakresu hipoterapii, i jest stosowana wówczas, gdy konwencjonalne metody gimnastyki leczniczej, nie dają pożądanego efektu terapeutycznego lub jako metoda wspomagająca podstawowy program.

Zawarty w polu medycyny jej obszar wspólny z jazdą konną i z woltyżerką pedagogiczno-terapeutyczną oznacza wczesnodziecięcą terapię, mającą na celu osiągnięcie poprawy w zakresie neuro- i sensomotoryki, a także terapię dzieci wykazujących deficyty w sferze psychomotoryki oraz dzieci z chorobami psychosomatycznymi. Wspólna dziedzina medycyny i sportu zawiera w sobie wskazania ortopedyczne, środki zapobiegawcze i rehabilitację.

Lekarz i terapeuta muszą znać owe treści graniczne hipoterapii i innych dziedzin, w których koń znajduje terapeutyczne zastosowanie, aby móc ocenić, kiedy stają się one dominujące i w związku z tym może lub też powinno nastąpić przejście do pedagogiki czy sportu, albo też kiedy pacjent może już zostać zwolniony spod opieki terapeuty i nadzoru lekarskiego.

Pedagogika

Kontakt z koniem w ramach jazdy konnej i woltyżerki pedagogiczno-terapeutycznej przyczynia się do wywoływania pozytywnych zmian w zachowaniu, mających charakter indywidualistyczny, psychologiczny, psychoterapeutyczny, społeczny i rehabilitacyjny. Dzięki połączeniu elementów sportowych z faktem bliskiego, osobistego kontaktu z pośrednikiem, jakim jest koń, angażowany jest cały człowiek jako istota cielesna, duchowa, umysłowa i społeczna.

Sport

Koń daje ludziom o różnym stopniu i rodzaju niepełnosprawności możliwość uprawiania sportu jeździeckiego. Oznacza to dla nich równocześnie możliwość funkcjonowania w normalnej społeczności, korzystania z pełnym zaangażowaniem i motywacją z różnych form aktywności sportowej: od zabaw jeździeckich, przez jazdę rekreacyjną aż do wyczynowego sportu turniejowego. W ostatnich latach coraz większą popularnością cieszy się powożenie zaprzęgiem konnym (z udziałem kucyka). Zabiegi o charakterze zapobiegawczym i rehabilitacyjnym przy pomocy konia także mogą mieć charakter zadania terapeutyczno-sportowego.

Formy hipoterapii

1. Fizjoterapia na koniu - przywracanie sprawności fizycznej poprzez gimnastykę leczniczą wykonywaną na koniu poruszającym się stępem - to forma terapii zlecana przez lekarza, a prowadzona powinna być tylko przez fizjoterapeutów bądź lekarzy specjalistów rehabilitacji,

2. Psychopedagogiczna jazda konna - jazda konna oraz powożenie (powozy, riksze, specjalne zaprzęgi) prowadzona w celu usprawniania intelektualnego, poznawczego, emocjonalnego i fizycznego. Zawiera elementy działania edukacyjnego, pedagogiki, psychoterapii, terapii zajęciowej i logopedii. Powinna być prowadzona wyłącznie przez pedagogów, psychologów i psychiatrów posiadających kwalifikacje jeździeckie, bądź przy współudziale instruktorów jeździectwa ( posiadających uprawnienia PZJ).

3. Terapia z koniem - wykorzystuje konia do celów leczniczych, zbliżenie pacjenta i zwierzęcia daje efekt terapeutyczny, poprawia komunikację ze światem zewnętrznym oraz otoczeniem zewnętrznym. Powinna być prowadzona wyłącznie przez terapeutów posiadających kwalifikacje jeździeckie.

Oddziaływanie konia a rehabilitacja psychoruchowa

• Hipoterapia - to działanie mające na celu przywracanie zdrowia i sprawności przy pomocy konia i jazdy konnej.

• Hipoterapia - metodą usprawniania dzięki obecności konia - współterapeuty.

• Koń i jego ruch - to niespotykane w innych metodach terapeutycznych możliwości rehabilitacji psychoruchowej osób niepełnosprawnych.

Elementy ruchowe

W hipoterapii wykorzystuje się niemal wyłącznie tylko jeden rodzaj chodu konia - stęp.. Warunkiem poprawnego jej wykonywania jest przeprowadzenie funkcjonalnej analizy ruchu konia i jeźdźca - pacjenta. Zadaniem terapeuty jest wzajemne dostrojenie długości fali nadawcy (impulsy ruchowe konia) i odbiorcy (odpowiedzi ruchowe pacjenta).

Stęp

Wysyłane przez grzbiet konia impulsy kołyszące są wypadkową anatomii i fizjologii konia oraz rytmu, szybkości i kierunku jego ruchu. Przebieg ruchu w stępie jest czterotaktowy, bowiem poruszają się kolejno pary nóg po tej samej stronie, ale nie równocześnie: lewa tylna/lewa przednia, prawa tylna/prawa przednia. W 8 fazach ruchowych jednej sekwencji kroków po momencie podparcia na trzech kończynach następuje na przemian podparcie na dwóch kończynach znajdujących się po przekątnej bądź po tej samej stronie. Wraz z podsunięciem kończyny tylnej pod tułów następuje obniżenie zadu i uniesienie się grzbietu, gdy przenoszona jest ona do tyłu, zad unosi się, zaś grzbiet opada. To kołysanie się grzbietu konia wprawia jeźdźca w ruch w górę/w dół.

W momencie wyrzucania tylnej kończyny do tyłu zaczyna oddziaływać siła popychająca skierowana poziomo, powodująca powstanie przyspieszeni, po przeniesieniu tej nogi do przodu, w chwili stawiania jej na podłożu (koniec ruchu posuwistego) następuje hamowanie. W ten sposób na ciało jeźdźca przenoszony jest ruch typu w przód - w tył, będący wynikiem bezwładności masy.

W momencie podparcia na lewej lub prawej parze nóg (4 i 8 faza stępu) następuje naprzemienne opadanie nie podpartej strony ciała konia, pociągające za sobą równocześnie obniżenie miednicy i nogi pacjenta po tej samej stronie, co powoduje kołysanie jeźdźca z boku na bok.

Naprzemienne wysuwanie się rozkołysanych bioder do przodu z następującą po nich fazą podparcia na przekątnej (2 i 6 faza stępu) lub bocznej parze nóg (4 i 8 faza stępu) powoduje kołysanie jeźdźca to w jedną, to drugą stronę, tworząc ruchy rotacyjne. Są one przenoszone na kręgosłup i powodują w rezultacie przeciwstawne sobie ułożenie miednicy i łopatek: miednica i łopatki konia i jeźdźca układają się równolegle do siebie. Tak więc w 4 fazie wysunięte są równocześnie do przodu lewa strona miednicy i prawa łopatka, natomiast w fazie 8 prawa strona miednicy i lewa łopatka.

Zrozumienie tych procesów jest podstawą zrozumienia funkcji kręgosłupa w akcie wyprostu tułowia według wzorca typowego dla chodu człowieka, który to wyprost stanowi cel naszej terapii.

We wszystkich rodzajach chodu konia występuje równoczesne uruchomienie przekątnej pary kończyn, najwyraźniej widoczne w kłusie, słabiej w galopie, zaś najmniej widoczne w stępie. Poprzez przenoszenie tych impulsów ruchowych następuje stymulacja odpowiedzi ruchowych u jeźdźca, których zadaniem jest odpowiednie przetworzenie owych ruchów ukośnych (przekątnych) za pomocą precyzyjnych, kontrrotacyjnych ruchów kręgosłupa na różnych jego wysokościach.

Przekątne wzorce ruchowe odgrywają decydującą rolę w procesie neurofizjologicznego rozwoju motoryki dziecka, a później w prawidłowym jej funkcjonowaniu u człowieka dorosłego. Mają one również ogromne znaczenie w leczeniu jej nieprawidłowości rozwojowych czy zaburzeń. Imitacja tego rodzaju ruchów ukośnych w postawie wyprostowanej, z możliwością rytmicznego przemieszczania się w przód wraz z koniem w sposób typowy dla chodu człowieka, nie jest możliwa do osiągnięcia w takim stopniu w żadnej innej metodzie rehabilitacji ruchowej.

Wzmocnienie tego oddziaływania ruchowego w stępie można osiągnąć poprzez zmianę kierunku jazdy konia, skręty w trakcie jazdy po narożnikach, wężykiem czy po okręgu. Zewnętrzna i wewnętrzna (w stosunku do łuku jazdy) połowa ciała pacjenta podlegają w danym momencie różnym (niejednakowym) obciążeniom. Jeszcze trudniejsze zadanie dla koordynacji tułowia stanowią tzw. chody boczne, czyli ciągi, gdy przednia i tylna część ciała konia idą po różnych śladach, a ponadto występuje krzyżowanie kończyn.

Analiza ruchów konia i jeźdźca

We wszystkich rodzajach chodu równoważenie ciała konia odbywa się poprzez podparcie na przekątnej parze nóg. Nie jest ono przy tym tylko biernym ciężarem wprawianym w ruch dzięki aktywnej pracy nóg, wybalansowanie tułowia jest raczej wynikiem fizjologicznych funkcji kręgosłupa. Kręgosłup konia również posiada fizjologiczne krzywizny, których wyrównywanie i prostowanie w typowym dla chodu zmiennym rytmie powoduje kołysanie się grzbietu konia. Prostowanie z wysklepieniem grzbietu oznacza jego wydłużenie, a tym samym przeniesienie obciążenia na miednicę, ten ruch miednicy, widoczny w postaci obniżenia się zadu końskiego, zapoczątkowuje zwiększone ugięcie w stawie biodrowym, wygięcie zadu konia z podsunięciem nóg głęboko pod środek ciężkości konia i przejęcie ciężaru przez kończyny tylne. Funkcjonowanie oraz obciążenie obręczy barkowej i przedniej części tułowia końskiego uzależnione są w decydującym stopniu od aktu balansu części szyjnej i piersiowej kręgosłupa. Szyja jako swoisty drążek równowagi dla przenoszonych impulsów ruchowych kręgosłupa spełnia swe zadanie poprzez unoszenie się w górę i opadanie, który to ruch przyjmuje głowa, co objawia się w postaci potakiwania. Ten proces balansowania przebiega w formie przekazywanych nawzajem ciągów ruchowych.

Fazy podparcia na przekątnych parach nóg odgrywają we wszystkich rodzajach chodu konia decydującą rolę. Ukośne, rotacyjne impulsy ruchowe są przenoszone na tułów, kręgosłup i grzbiet konia. Za pośrednictwem powierzchni kontaktowej między grzbietem konia a pośladkami jeźdźca są one dalej przesyłane do jeźdźca, będąc źródłem fizjologicznej stymulacji ruchu tułowia i ciała pacjenta. A zatem, wszelkie nieprawidłowości chodu konia stymulują niepoprawne odpowiedzi ruchowe jeźdźca. Przejęcie wszystkich impulsów ruchowych pochodzących od konia jest kluczowym punktem dla hipnoterapii, gdyż to właśnie one stymulują odpowiedzi ruchowe odpowiadające fizjologicznym wzorcom ruchowym człowieka. Postrzeganie konia jako stymulatora ruchowego jest bardzo pomocne dla zrozumienia jego funkcji ruchowej. Nie należy jednak porównywać tej jego funkcji z funkcją jakiegokolwiek silnika wytwarzającego impulsy ruchowe (np. przyrządów fizjoterapeutycznych), bowiem rytm ruchu konia w stępie nie jest tak równomierny jak rytm przyrządu mechanicznego. Najdrobniejsze odchylenia w przebiegu ruchu powstałe w trakcie balansowania konia i jeźdźca objawiają się minimalnymi zmianami, które z kolei wywołują zawsze nieco zmienione odpowiedzi ruchowe u pacjenta. Zdolność pacjenta do wyczuwania rytmu jest warunkiem koniecznym, aby poprzez powtarzanie czynności ruchowych mógł on rejestrować i magazynować w mózgu nowe doświadczenia ruchowe. W tym dialogu ruchowym koń odgrywa także rolę „czytnika mięśni”, tj. aktywności człowieka, ponieważ sam ze swej strony dąży do uzyskania zgodności ruchowej z jeźdźcem i próbuje zestroić go ze swoim ruchem (np. wprawić w taki sam ruch kołyszący). Koń nieustannie pracuje nad utrzymywaniem równowagi poprzez to, że próbuje ustawić pod środkiem ciężkości jeźdźca swój środek ciężkości.

Doświadczony terapeuta potrafi z jakości chodu konia wyczytać, jak dalece pacjent jest rozluźniony, czy potrafi prawidłowo siedzieć, wczuwać się (zestroić) w ruch konia i podążać własnym ciałem za tym ruchem, przemieszczając się równocześnie wraz z koniem do przodu. Natomiast doświadczony koń terapeutyczny świetnie dozuje swój ruch w stępie stosownie do możliwości jeźdźca - pacjenta. Poprzez to próbuje możliwie najbardziej zminimalizować wszelkie zakłócenia, wynikające z deficytu ruchowego pacjenta - jego niesprawności. Koń - ten niezwykły wprost „stymulator ruchu” nigdy nie będzie mógł być zastąpiony przez żadne, nawet najbardziej unowocześnione, zdobycze współczesnej techniki.

Specyfika hipoterapii, jej możliwości i efekty

W wyniku bezpośredniego kontaktu ciała ludzkiego z koniem bez siodła, po ciele w miejscu zetknięcia rozchodzi się ciepło (temperatura ciała konia jest o ok. 1 stopień wyższa niż u człowieka). Poza tym zmiana tempa, kierunku i położenia ciała wprawianego w rytmiczny ruch na koniu doskonale stymuluje zmysł równowagi. W tej sytuacji łatwiej jest zmniejszyć bądź wyeliminować lęk przed przemieszczaniem się, a także uzyskać poprawę w zakresie ogólnej orientacji przestrzennej. Poprzez stymulację receptorów dotykowych oraz proprioreceptorów koń oddziaływuje na zmysł dotyku, czucie powierzchowne i czucie głębokie, a zatem dzięki treningom udaje się zmniejszyć lub zlikwidować nadwrażliwość dotykową (przeczulicę). Terapia na koniu, obejmująca całe ciało człowieka, działa także pozytywnie na układ oddechowy (całe ciało człowieka jest w rytmicznym ruchu). A zatem, przy istnieniu odpowiednich wskazań, można uzupełniająco (wspomagająco) wykorzystać hipoterapię także w postępowaniu logopedycznym.

Zdobywanie orientacji w przestrzeni, nabywanie umiejętności planowania ruchu, poprawa percepcji dotykowej i zdolności reakcyjnej, ogólnej sprawności (poprawa oddychania i krążenia) i świadomości własnego ciała pozwala podczas terapii konnej opanować i ugruntować tzw. funkcje podstawowe, czego rezultatem może być daleko idące psychosomatyczne i somatopsychiczne sprzężenie zwrotne efektu terapeutycznego.

Koń uaktywnia jeźdźca

Rytmiczne pobudzające ruchy towarzyszące jeździe konnej wzmagają wydzielanie hormonów (szczególnie adrenaliny), stymulujących układ wegetatywny. Następuje wyraźny wzrost aktywności ruchowej, koncentracji uwagi i dobrego samopoczucia. Ma to szczególne znaczenie w terapii osób niepełnosprawnych.

Koń usprawnia pracę organów wewnętrznych

Dzięki stymulacji układu hormonalnego i wegetatywnego, jazda konna poprawia krążenie, oddychanie, pracę jelit a nawet pracę układu odpornościowego.

Działanie to jest szczególnie aktywne podczas jazdy stępem.

Koń daje wrażenie chodu ludzkiego

Trójwymiarowy ruch grzbietu końskiego w stępie przekazywany miednicy jeźdźca jest identyczny z ruchami miednicy prawidłowo kroczącego człowieka. W tym samym czasie barki i luźno zwisające kończyny dolne również zachowują się tak, jak u idącego człowieka. Daje to możliwość nauki chodzenia „bez chodzenia”. Hipoterapia może stanowić pierwszy etap tej nauki, bądź stać się jej przełomowym momentem.

Koń koryguje postawę ciała

Konieczność utrzymania prawidłowego dosiadu zmusza do aktywnego prostowania się. Wzmocnieniu ulegają mięśnie grzbietu, brzucha i obręczy biodrowej. Prowadzi to do zmniejszenia przodopochylenia miednicy. Dzięki wzmocnieniu mięśni kształtuje się nowa, prawidłowa postawa ciała.

Koń reguluje wymagania posturalne jeźdźca

Chód konia stymuluje ciągłe przemieszczanie środka ciężkości jeźdźca w płaszczyznach: strzałkowej, czołowej i poprzecznej. Efekty rytmicznego powstawania ruchów można z łatwością wzmacniać poprzez zmianę tempa, kierunku jazdy (np.: ruch do przodu, w tył, skręcanie, zwiększanie i zmniejszanie tempa). Zwiększa się lub zmniejsza wówczas ilość przemieszczeń miednicy oraz stopień wymagań posturalnych. Zmiany zaś kierunków zakrętów (np. poruszanie się po „ósemce”) zwiększają wymagania posturalne pacjenta poprzez dodanie siły odśrodkowej, wymagającej od niego odpowiednich reakcji, by móc utrzymać się na koniu. W ten oto naturalny sposób, przez zmianę tempa i kierunku ruchu koń nie tylko stymuluje specyficzne ruchy, ale takoż samo ich intensywność, stosownie do indywidualnych potrzeb jeźdźca.

Koń zmniejsza spastyczność mięśni

Uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego może spowodować wzmożone napięcie mięśni (spastyczność), szczególnie kończyn górnych i dolnych. Podstawowym warunkiem usprawniania jest obniżenie spastyczności. Podczas hipoterapii dzieje się to automatycznie i jest możliwe dzięki:

• rozgrzaniu mięśni (temp. ciała konia jest wyższa od temp. ciała ludzkiego),

• rytmicznemu kołysaniu w stępie,

• przeciwstawnym skrętom biodra - barki (dysocjacji) spowodowanym ruchem konia,

• ułożeniu kończyn dolnych w trójzgięciu i odwiedzeniu podczas dosiadania konia.

Koń hamuje przetrwałe odruchy postawy

Nieprawidłowe, mimowolne odruchy towarzyszące niektórych postaciom mózgowego porażenia dziecięcego utrudniają usprawnianie. Hipoterapia stwarza możliwość stopniowego eliminowania tych automatyzmów dzięki:

• łagodnym, kołyszącym ruchom w stępie,

• dysocjacji biodra - barki oraz trójzgięciu i odwiedzeniu kończyn dolnych,

• unikaniu drażnienia pewnych okolic ciała (np. podeszwy stopy - jazda bez strzemion),

• unikaniu pewnych ruchów i ułożeń dzięki przestrzeganiu zasady symetrycznego dosiadu,

• spokojnemu i wyciszającemu prowadzeniu terapii.

Koń przywraca zaburzoną symetrię mięśni tułowia

Łagodne, rytmiczne, równomiernie kołysanie w stępie, naprzemian napina i rozluźnia mięśnie posturalne prawej i lewej strony ciała. Mięśnie napięte i przykurczone ulegają stopniowemu rozluźnieniu i rozciągnięciu. Mięśnie słabszej wiotkiej strony ulegają wzmocnieniu. Dzięki temu po pewnym okresie jazdy stępem w prawidłowym dosiadzie dochodzi do symetrycznej równowagi mięśniowej.

Koń zapobiega przykurczom i ograniczeniom ruchomości w stawach

Wspomniany łańcuch ruchów „grzbiet konia - miednica - kręgosłup - barki, kończyny jeźdźca” uruchamia rytmicznie i łagodnie kolejno wszystkie mięśnie i stawy. Hipoterapia i jazda konna zmniejsza przede wszystkim przykurcze przywodzicieli ud i ograniczenia ruchomości obręczy biodrowej.

Koń zwiększa możliwości lokomocyjne

Osoby niepełnosprawne cierpią na ogół z powodu ograniczonych możliwości ruchowych. Siedząc na koniu, popędzając go pracą bioder, kręgosłupa - odbierają wrażenie prawidłowego chodu. Koń oddaje do dyspozycji osoby niepełnosprawnej swoje cztery, zdrowe nogi stwarzając tym samym nieograniczone możliwości lokomocyjne. Takie przeszkody jak odległość, nierówność terenu, piasek czy woda przestają istnieć. Towarzyszą temu piękne i niezapomniane przeżycia.

Koń może usprawniać bardzo łagodnie

Jest to możliwe dzięki jego specyficznej budowie i łagodnemu oddziaływaniu ruchu konia w stępie. W hipoterapii istnieje cały szereg odpowiednich ułożeń, podporów i technik asekuracji, regulujących stopień uruchamiania, wysiłku i bodźcowania organizmu. Dzięki temu hipoterapię można zaoferować nawet pacjentom ze znacznymi deficytami fizycznymi i psychicznymi.

Koń pobudza zmysły i zapewnia bogactwo wrażeń

Dotyk końskiej sierści, łaskotanie grzywy, rozmaitość kształtów, odgłos kroków, przyjazne parskanie i mile lub mniej mile kojarzony zapach stymulują zmysły dotyku, słuchu, wzroku i węchu. Towarzyszy temu ciągłe wytrącanie z równowagi i konieczność jej natychmiastowego odnajdywania. Czucie głębokie (proprioceptywne) jest stymulowane przez nieustające przeciwstawne bodźce dopływające z mięśni, ścięgien i stawów całego ciała. Wszystko to niezwykle rozwija zaburzoną zdolność równoczesnego odbierania bodźców i ich kojarzenia. Dzięki temu kształtuje się poczucie własnego ciała i orientacji przestrzennej.

Koń stanowi źródło bodźców równoważnych

Hipoterapia daje nieograniczone możliwości stopniowania i różnicowania bodźców równoważnych. Dzięki przyspieszeniom poziomym i pionowym: kołysaniu, zmianom kierunku jazd, zatrzymaniu się, ruszaniu, przyspieszaniu i zwalnianiu tempa jazdy, zastosowaniu specjalnych ułożeń, odpowiednich ćwiczeń i zabaw - ruch konia staje się potężnym generatorem bodźców równoważnych.

Koń mobilizuje i motywuje do aktywności

Koń żywy i reagujący na otoczenie wymaga od osoby niepełnosprawnej aktywności, nie pozwala jej na pozostanie biernym, jak to bywa w niektórych innych formach terapii. Osoby niepełnosprawne, szczególnie dzieci poddawane żmudnemu i systematycznemu usprawnianiu często ulegają zniechęceniu i nie chcą współpracować z terapeutą. Problemu tego nie obserwuje się podczas treningów hipoterapeutycznych, gdyż zaangażowanie pacjenta w terapię jest ogromne i niesłabnące. Trud usprawniania staje się prawie niezauważalny, a sama terapia przez swoją atrakcyjność jest jednocześnie nagrodą. A co ważniejsze, wszystkie te pozytywne emocje udaje się przenieść na zajęcia odbywające się przed lub po hipoterapii.

Kontakt z koniem może także uczyć

Podczas zajęć z hipoterapii pacjent dzięki swej aktywności i pozytywnemu nastawieniu do współpracy z terapeutą może opanować szereg różnych umiejętności i pojęć. Koń jest pomocny w pracy pedagoga specjalnego, psychologa, logopedy. Obcowanie z koniem i jego otoczeniem nie tylko wzbogaca wiedzę pacjenta o świecie, ale uczy go również samodzielności, odpowiedzialności i współpracy z innymi. W czasie hipoterapii udaje się przeprowadzić wiele cennych zajęć psychoedukacyjnych. W dużej mierze jest to zależne od pomysłowości zespołu terapeutycznego oraz od współpracy z pacjentem. Dziecku siedzącemu na koniu łatwiej opanować pojęcia przestrzenne (obserwacje z góry), schemat własnego ciała, nauczyć się liczyć do czterech (nogi konia), naśladować odgłosy (onomatopeje) oraz wymawiać trudne głoski i wyrazy.

Koń relaksuje, odpręża, a kiedy trzeba pobudza

Kontakt z koniem, poddanie się jego łagodnym, kołyszącym ruchom sprzyja relaksowi i odprężeniu. Świat widziany z końskiego grzbietu jest większy i piękniejszy. Obcowanie z tym dużym, imponującym, przyjacielskim zwierzęciem ma wpływ na równowagę emocjonalną i powoduje osłabienie reakcji nerwicowych. W przypadku dzieci ospałych, nieśmiałych, zahamowanych psychoruchowo koń oddaje przysługę w postaci ich ożywienia, rozbawienia, pobudzenia do większej aktywności, co zwiększa gotowość do innych działań pacjenta.

Koń uniwersalnym i naturalnym „stanowiskiem” terapeutycznym

W hipoterapii stosuje się różnorodne sposoby pozycjonowania jeźdźca. W przypadku dzieci niepełnosprawnych konieczna jest też właściwa asekuracja i zapewnienie bezpieczeństwa podczas zajęć. Koń może zastępować materac (szeroki zad), terapeutyczną piłkę, lub wałek (kłoda), klin (szyja), bądź drabinkę do podciągania (grzywa). Idąc stępem wprowadza pacjenta leżącego na nim na brzuchu - w ruchy zbliżone do pełzania, pacjenta opartego na łokciach i kolanach - w ruchy zbliżone do czworakowania, pacjenta siedzącego - w ruchy zbliżone do chodzenia. Nie ma innego takiego „przyrządu”, który byłby tak uniwersalny.

Konwencjonalne metody rehabilitacji ruchowej w hipoterapii

Hipoterapia jest jasno zdefiniowaną i opisaną metodą, stosowaną we wskazaniach neurofizjologiczno-motorycznych i jako taka winna zostać zaliczona do grona klasycznych metod rehabilitacji ruchowej.

Terapia wg Bobath`ów

Twórcy i propagatorzy tej metody w trakcie terapii dzieci z porażeniem mózgowym zaobserwowali, że fizjologiczny rozwój motorycznych wzorców ruchowych jest w określonych fazach wzrostu zdeterminowany, w związku z czym w diagnostyce mózgowego porażenia dziecięcego można przewidywać pewne nieprawidłowości rozwojowe. Możliwie jak najwcześniejsze zastosowanie odpowiednio ukierunkowanej terapii metodami rehabilitacji ruchowej ma zapobiegać ich powstawaniu. Torowanie drogi dla poprawy funkcji nerwowo-mięśniowych powinno więc uwzględniać aktualne stadium rozwojowe dziecka, a więc poziom jego fizjologicznego rozwoju. Opracowana wariantowo i odpowiednio zróżnicowana, metoda może być zastosowana również u dorosłych z neurogennymi zaburzeniami ruchu o charakterze zapalnym, zwyrodnieniowym czy urazowym. Celem terapii jest poprawa bądź normalizacja różnorodnych nieprawidłowości o podłożu nerwowym, osiągana poprzez normalizację napięcia. Wymaga to jednak od terapeuty wiedzy z dziedziny neurofizjologii, pewnych umiejętności technicznych oraz sztuki wczuwania się (empatii). Po wypracowaniu najbardziej korzystnej dla danego pacjenta pozycji wyjściowej można przystąpić do ćwiczeń mających na celu poprawę istniejących bądź opanowanie nowych wzorców ruchowych. Stymulowanie tychże wzorców ruchowych odbywa się za pomocą określonych, ściśle ukierunkowanych bodźców ruchowych, które-terapeuta może wysyłać poprzez umiejętne wykorzystanie istniejących możliwości ruchowych pacjenta. Dopiero długotrwałe powtarzanie tego ruchu w określonym rytmie pozwala na jego utrwalenie i umożliwia dobrowolne i świadome przejęcie go przez pacjenta (nawyk ruchowy).

Zastosowanie w hipoterapii.

Zdaniem Bobatha, poprzez normalizację napięcia mięśni odpowiadających za prawidłową postawę i prawidłowy wzorzec ruchowy oraz wyhamowanie reakcji nieprawidłowych możliwa jest stymulacja prawidłowych bądź skorygowanych reakcji nerwowo-mięśniowych, tj. przebiegu ruchów.

Hipoterapia spełnia wszystkie te kryteria terapeutyczne, a ponadto dzięki koniowi pozwala na osiągnięcie dodatkowego, bardzo istotnego, terapeutycznego składnika ruchowego, jakim jest typowy dla chodu człowieka trening tułowia w pozycji wyprostowanej, w siadzie, z możliwością równoczesnego przemieszczania się w przestrzeni. Natomiast przy zmianie tempa, kierunku i położenia poruszanego w ten sposób rytmicznie ciała ma miejsce stymulacja organów równowagi i trening tzw. funkcji podstawowych. Nie bez znaczenia jest również osobliwe oddziaływanie motywacyjne samego konia, niezastąpione szczególnie w przypadku dzieci, pozwalające na przeprowadzenie (w sposób niemal „niezauważalny”) prawidłowej i optymalnej w swej skuteczności rehabilitacji ruchowej.

Hipoterapia zawiera więc wszystkie terapeutyczne aspekty metody Bobatha, a ponadto wykazuje wiele innych pozytywnych oddziaływań, wykraczających poza sferę neurofizjologiczno-motoryczną.

Terapia wg Kabata

Metoda Kabata (amerykańskiego neurofizjologa i lekarza), została po raz pierwszy opisana w roku 1945. Zasada tej terapii polega na tym, że wysyłane poprzez stymulację ruchu bodźce wywołują określone reakcje zwrotne, które następnie służą jako impulsy do stwarzania nowych możliwości ruchowych. Najskuteczniejsze wzorce ruchowe mają przebieg ukośno-spiralny; ćwiczy się je za pomocą rozciągania i skracania mięśni poszczególnych części ciała poprzez zginanie, prostowanie, odwodzenie i przywodzenie oraz rotację. Pacjent jest układany przez terapeutę w odpowiednich do ruchów pozycjach, które stara się - częściowo wbrew oporowi - utrzymać. Ruchy te powodują powstawanie bodźców wewnątrz tkanek ciała oraz stymulują utrwalanie wzorców ruchowych w centralnym systemie nerwowym. Wzorce te mogą być następnie uruchamiane i wykorzystywane do sterowania nerwowego odpowiednimi procesami ruchowymi na obwodzie. Umiejętność celowego zastosowania wybranych kombinacji ruchowych wymaga wiedzy z dziedziny anatomii, neurofizjologii i genetyki oraz uprzedniego dokonania analizy poszczególnych funkcji. Reakcje wyzwolone wewnątrz tkanek ciała na skutek działania bodźców stanowią proprioceptywną stymulację nerwowo-mięśniową. Istotne jest przede wszystkim rytmiczne powtarzanie bodźców celem utrwalenia nowych wzorców ruchowych.

Zastosowanie w hipoterapii.

Hipoterapia także wywołuje powstawanie proprioceptywnych bodźców nerwowo-mięśniowych poprzez wprawianie w ruch mięśni, ścięgien, stawów i torebek stawowych. Pochodzące od konia impulsy kołyszące stymulują ruchy ukośno-spiralne. Jazda na zakręcie z towarzyszącym wygięciem ciała konia powoduje dodatkową intensyfikację tych ruchów. Dodatkowe efekty wspierające (wytrzymanie tych ruchów oraz rytmiczne ich powtarzanie) osiąga się poprzez wprowadzenie tzw. chodów bocznych konia, kiedy przód i zad konia poruszają się dwoma różnymi śladami.

Terapia wg Vojty

Pediatra Vaclav Vojta opublikował w roku 1974 książkę „Mózgowe zaburzenia ruchu w wieku niemowlęcym”. Jego metoda terapeutyczna opiera się na przejmowaniu i stymulacji odruchów w celu torowania drogi poprawnym, skorygowanym wzorcom odruchowym względnie ruchowym. Znajomość całego zespołu prawidłowych odruchów jest warunkiem ich zastosowania. Wykorzystuje się tutaj czynności pewnych grup mięśniowych podczas odruchowego pełzania i obrotu; składają się one z ukośnych ruchów przeciwnych. Poprzez stymulację aktywności odpowiednich grup mięśniowych mięśnie, które pracują według patologicznych wzorców odruchowych bądź nie pracują wcale, zostają włączane w system skorygowanych i fizjologicznych czynności grup mięśniowych. W ten sposób powstają wzorce ruchowe przeznaczone dla centralnego systemu nerwowego, do torowania których służy ogromna ilość najróżniejszych receptorów w całym aparacie ruchowym.

Zastosowanie w hipoterapii.

Wypracowane przez terapeutę w trakcie zabiegów hipoterapeutycznych odpowiednie pozycje korekcyjne można wykorzystać dla celów stymulacji odpowiednich wzorców ruchowych. Ruchy kontrrotacyjne, to ciągłe odpowiedzi ruchowe na kołyszące impulsy ruchowe, pochodzące od konia; mechanizm ich wyzwalania działa centralnie, za pośrednictwem tułowia, a nie poprzez określone odruchy, jak w metodzie terapeutycznej Volty. Rytmicznie powtarzana stymulacja ruchowa przy udziale konia wspomaga proces opanowywania tych wzorców.

Terapia wg Brunkow

Roszuitha Brunkow opracowała swoją metodę terapeutyczną w trakcie wieloletniej intensywnej pracy w klinice, jednakże nigdy jej nie opublikowała. Jednakże wiele swych doświadczeń i zapisków przekazała dr V. Vojcie. Po jej śmierci założono „Grupę roboczą R Brunkow”, na zlecenie której doświadczeni specjaliści rehabilitacji ruchowej metodę tę rozwinęli dalej i upowszechnili.

Celem terapii wg tej metody jest torowanie i automatyzacja prawidłowych bądź skorygowanych wzorców ruchowych poprzez aktywizację wszystkich mięśni biorących udział w wyproście ciała. Osiąga się to poprzez maksymalne zgięcie grzbietowe rąk stóp. W tej pozycji wywierany jest nacisk na punkty podporu za pośrednictwem dgarstków i pięt. Wysyłane w ten sposób bodźce proprioceptywne wywołują wzajemne symetryczne kontrakcje, które zostają następnie przekazane dalej do tułowia za pośrednictwem kończyn górnych i dolnych. Poprzez zastosowanie odpowiednio dobranych, zróżnicowanych manipulacji w miejscach podporu aktywizowane są określone zespoły mięśniowe, a ponadto następuje systematyczne toniczne wzmacnianie wszystkich mięśni biorących udział w wyproście tułowia wraz z rozciągnięciem kręgosłupa. Zasada działania opiera się na tym, iż poprzez stymulację tonicznej aktywności mięśni za pośrednictwem obwodowych części ciała stymulowana jest fizjologiczna, dająca się kontrolować, prostująca czynność mięśni w bliższych partiach ciała, której utrwalenie jest właśnie celem terapii.

Z anatomiczno-funkcjonalnego punktu widzenia owe przekazywane dalej czynności mięśniowe wywodzą się z zespołów mięśni zbudowanych z włókien biegnących w tym samym kierunku, przeważnie ukośnie, jednakże w przeciwne sobie strony (zarówno po stronie brzusznej, jak i grzbietowej), a więc tym samym działających antagonistycznie (rys. 16). Ten rodzaj aktywności mięśni ma na celu doprowadzenie do wyprostu ciała. Wyprostowana postawa i prosty chód są utrzymywane dzięki antagonistycznej grze mięśni w zespołach brzusznych i grzbietowych, pod warunkiem jednakże, że kręgosłup a z nim cały tułów, jest odpowiednio wybalansowany. Warunkiem ekonomicznego funkcjonowania tych czynności jest istnienie fizjologicznego unerwienia, zapewniającego skoordynowaną, izometryczną pracę mięśni. Niezbędną korekcję ruchu w przypadku nieprawidłowego funkcjonowania mięśni osiąga się poprzez regulację ich napięcia i likwidację zaburzeń równowagi wewnętrznej. U człowieka sprawnego ruchowo jest to naturalny proces fizjologiczny, u człowieka z zaburzeniami ruchowymi jest to proces fizjoterapeutyczny.

Zastopowanie w hipoterapii.

Optymalna terapia ruchowa z udziałem konia możliwa jest tylko wówczas, jeżeli ciało konia również jest odpowiednio wybalansowane, tak, aby mógł on nosić w pierwszym rzędzie samego siebie, a po wtóre również pacjenta. Także u konia decydująca jest w tym względzie taka sama antagonistyczna gra mięśni po stronie brzusznej i grzbietowej: siłę nośną wytwarzają pasma mięśniowe po stronie brzusznej w momencie, gdy tylna noga konia zostaje podsunięta pod tułów; a grzbiet wysklepia się ku górze, zaś siła popychająca - w chwili wyciągnięcia kończyny tylnej ku tyłowi i opadania tułowia - powstaje w wyniku aktywności pasm mięśniowych po stronie grzbietowej. Dopiero taka izotoniczna gra mięśni, bez niekontrolowanych napięć i zaburzeń równowagi, umożliwia prawidłowe wybalansowanie kręgosłupa i tułowia konia, pozwala jego grzbietowi odpowiednio się poruszać i stwarza tym samym warunki dla ekonomicznego funkcjonowania postawy i chodu oraz wytwarzania i przekazywania tych impulsów kołyszących, które my wykorzystujemy w hipoterapii.

Zasada skośnej stymulacji mięśniowej dla uzyskania wyprostowanej postawy tułowia jest realizowana w hipoterapii poprzez precyzyjną koordynację ruchów kręgosłupa na różnych jego wysokościach, dzięki wykorzystaniu odchyleń od osi, będących wynikiem ruchów kontrrotacyjnych. Przenoszone przez konia w stępie impulsy kołyszące stymulują każdorazowo ukośne, rotacyjne odpowiedzi ruchowe tułowia, przekazywane następnie do kończyn. Te decydujące dla wyprostu i chodu funkcje są w przypadku jeźdźca naturalnymi odpowiedziami w dialogu ruchowym z koniem. Takie współdziałanie, ta skoordynowana gra między wewnętrzną stroną uda i zewnętrzną powierzchnią dłoni, w którą wprzągnięty jest ruch konia, jest konsekwentną odpowiedzią ruchową jeźdźca na aktywność ruchową konia. Z punktu widzenia analizy ruchowej oznacza to blokowanie impulsów ruchowych przenoszonych przez tułów na przemian ukośnie w rękach i stopach, a więc w punktach: opuszka stopy-strzemię oraz pięść-wodze. Terapeutyczny cel, jakim jest wyprost tułowia przy jak najmniejszym obciążeniu kręgosłupa wbrew sile ciężkości, który w metodzie. Brunkowej osiągany jest poprzez propriocepcję obwodową - to w hipoterapii istotny warunek skuteczności. Hipoterapia przewyższa tamtą metodę w kwestii rozwijania i utrwalania tych funkcji, bowiem daje możliwości rytmicznego ich powtarzania przy jednoczesnym przemieszczaniu się wraz z koniem w przód w sposób typowy dla chodu człowieka.

Funkcjonalna teoria ruchu wg Klein-Vogelbach

Fizjoterapeutka Susanne Klein-Vogelbach wskazała w fizjoterapii swe kierunki poprzez opracowanie analizy funkcjonalnej dla prawidłowych ruchów zdrowego człowieka. Stworzyła w ten sposób podstawę do przeprowadzenia analizy funkcjonalnej wszelkich odchyleń od normy, tj. niesprawności ruchowej następnie doprowadziła do włączenia tychże analiz funkcjonalnych - jako swego rodzaju konfrontacji z ćwiczeniami terapeutycznymi - do rehabilitacji ruchowej, otwierając nowe możliwości, z których dziś w terapii nie sposób już zrezygnować.

Zastosowanie w hipoterapii.

W hipoterapii uwzględnienie funkcjonalnej teorii echu jest równoznaczne z procesem uświadomienia tego wszystkiego, co zachodzi trakcie partnerskiego ćwiczenia pacjent - koń, jak również tego, co nie zachodzi, co może, powinno lub musi zachodzić. W rezultacie daje to niezastąpioną możliwość zgłębienia istoty przebiegu każdej fazy terapii z koniem i na koniu.

Analiza funkcjonalna na przykładzie „ćwiczeń terapeutycznych” i „gimnastyki z piłką” S. Klein-Vogelbach może posłużyć jako przykład prawidłowo przeprowadzonej analizy oddziaływania hipoterapeutycznego i wyznaczenia tych momentów terapeutycznych, które są osiągalne tylko przy pomocy konia. Należy do nich przede wszystkim oddziaływanie na kręgosłup. Ćwiczenia na stabilizację, boczne wygięcie, zginanie i prostowanie można-przeprowadzić przy pomocy konwencjonalnych metod rehabilitacji ruchowej np. odpowiednio prowadzonej gimnastyki z piłką. Przy pomocy konia osiągamy dodatkowe wzmocnienie efektu terapeutycznego dzięki możliwości przemieszczania się w przód w pozycji wyprostowanej w sposób typowy dla chodu człowieka. Nieosiągalny dla tradycyjnych metod jest wpływ hipoterapii na przebieg ruchów rotacyjnych kręgosłupa. Stymulacja rotacji kręgosłupa wokół jego osi podłużnej na poziomie górnego odcinka kręgosłupa lędźwiowego i dolnego odcinka części piersiowej kręgosłupa, które są decydujące dla ekonomicznego przebiegu ruchu w kręgosłupie, dokonuje się za pośrednictwem jedynych w swoim rodzaju impulsów ruchowych konia, powstałych w wyniku działania opisanego wcześniej rotacyjno-spiralnego wzorca ruchowego tułowia. Kolejnym czynnikiem podnoszącym efektywność ćwiczeń terapeutycznych, osiągalnym tylko w terapii przy udziale konia, jest rytmiczna zmiana ukośnego wzorca ruchowego - w lewo/w prawo - jak również rytmiczne powtarzanie tych ćwiczeń w rosnącym tempie. Powoduje to stabilizację zakresu rotacyjnego poprzez ograniczanie „amplitudy” ruchów rotacyjnych. Jednocześnie w efekcie wyprostu kręgosłupa i tułowia, wbrew sile ciężkości w trakcie przemieszczania się w przód następuje wzmożenie aktywności rotacyjnej.

Terapia wg Feldenkraisa

„Uświadomienie poprzez ruch” - to podstawowa koncepcja w terapii ruchowej Moshe Feldenkrais`a, której celem jest opanowanie nowych ruchów fizjologicznych, bądź poprawa ruchów patologicznych. Wprowadza on człowieka w proces ćwiczeń jako aktywnego współpracownika, poprzez uświadomienie mu przebiegających aktualnie procesów, poprzez pracę nad zdobywaniem wyczucia własnego ciała, a tym samym i kontroli nad nim. Ta funkcjonalna integracja oznacza intensyfikację efektu terapeutycznego. Jego koncept terapeutyczny opiera się jednakże wyraźnie na przekonaniu, że poprzez ściśle określony rodzaj ruchu do mózgu przekazywane są nowe informacje, które zostają tam zgromadzone, by następnie mogły być stamtąd wywołane, tj. wykorzystane w celu wykonania jakiegoś ruchu. Taka stymulacja rezerw nerwowych ma z terapeutycznego punktu widzenia zupełnie inne punkty oparcia niż wszelki trening siłowy, unieruchomienie stawów czy inne mechaniczne metody terapii. Efekt terapii można w znaczącym stopniu wzmocnić, jeśli oddziaływanie ruchowe zostanie uświadomione w sposób kinestetyczny (odnoszący się do czucia mięśniowego głębokiego).

Zastosowanie w hipoterapii.

Praca zgodnie z zaleceniami Feldenkraisa oznacza również dla hipoterapii możliwość intensyfikacji efektu terapeutycznego. Świadome włączenie pacjenta w procesy ruchowe poprzez rozwinięcie u niego umiejętności wyczucia i kontrolowania położenia własnego ciała pozwala mu aktywnie współuczestniczyć w leczeniu siebie i zwiększać jego efektywność; nie jest on tylko biernym konsumentem ćwiczeń, lecz w sposób twórczy przyczynia się do swego sukcesu.

Metody psychomotoryczne

U dzieci z zaburzeniami ruchu, zachowania i trudnościami w nauce coraz częściej stosuje się terapię za pomocą ćwiczeń psychomotorycznych. Zalecane dla zainteresowanych tą specjalistyczną dziedziną opracowania Ernstca Kepharda, Marianne Frostig, Kristy Mertens i Idy Rolf potwierdzają, że również w tych formach terapii koń może odegrać wspaniałą rolę terapeutyczną w ramach woltyżerki pedagogiczno-terapeutycznej czy nawet samego sportu jeździeckiego.

Dla terapeuty ważną rzeczą jest, aby znał wzajemne powiązania sfer neuro-, senso- i psychomotoryki i uwzględnił je w planie terapii, zwłaszcza, jeśli chodzi o dzieci z minimalnymi dysfunkcjami pochodzenia mózgowego. Symptomy zaburzeń u tych dzieci mogą być tak nieznaczne, że właściwie na początku nie podejmuje się żadnych środków terapeutycznych. Jednakże nie leczone dysfunkcje pochodzenia mózgowego mogą prowadzić do ogromnych uszkodzeń i zaburzeń funkcjonalnych.

Wcześnie zastosowana terapia psychomotoryczna (woltyżerka pedagogiczno-terapeutyczna, jeździectwo) jest w przypadku tych dzieci bezwzględnie godna polecenia. Jeśli mamy do czynienia z widocznymi zaburzeniami, to wskazana jest - przynajmniej na wstępie -odpowiednio dostosowana i ukierunkowana terapia (np. hipoterapia). Lepiej jednak działać zapobiegawczo, a w tym względzie koń może odegrać znakomitą rolę. Dlatego też właśnie tu, na pograniczu dziedzin rehabilitacji ruchowej i pedagogiki terapeutycznej, winna znaleźć swoje miejsce również wczesna terapia małych dzieci z zaburzeniami ruchowymi. Zabiegi terapeutyczne winny obejmować integrację neuro-senso-psychomotoryczną, wykształcenie schematu ciała za pomocą treningu percepcyjnego, rozwinięcie świadomości i wrażliwości cielesnej - koń może być tu znakomitym partnerem terapeutycznym.

Terapeuta-specjalista rehabilitacji ruchowej musi umieć ocenić, kiedy dane zaburzenie u dziecka czy też dorosłego musi być leczone w pierwszym rzędzie bądź wyłącznie za pomocą rehabilitacji ruchowej, kiedy jest wskazana ergoterapia, czy też pedagogika terapeutyczna, a kiedy niezbędna jest kombinacja różnego rodzaju środków terapeutycznych. W każdej z tych dziedzin koń oferuje liczne, jemu tylko właściwe, możliwości terapeutyczne.

Jak wyraziste są owe przekazywane ruchy ukośne, można łatwo zaobserwować na przykładzie dosiadu pacjenta na koniu poruszającym się stępem: impulsy ruchowe w przód/w tył, a wraz z nimi wysklepianie się i spłaszczanie zadu i grzbietu konia, będące wynikiem aktualnego ułożenia tylnej kończyny (tj. opieranie jej na ziemi i odrywanie od ziemi) przenoszą w tych fazach stępa, w których uczestniczą przekątne pary kończyn, także impulsy kołyszące z ukośnymi odpowiedziami ruchowymi. W efekcie tego ramiona zaczynają się więc w tym ruchu ukośnym poruszać wahadłowo w przód i w tył. W momencie pchnięcia prawej tylnej kończyny konia do przodu i podsuwania jej pod tułów (przyspieszenie), prawa ręka jeźdźca odchyla się mimowolnie do tyłu, zaś w momencie opierania lewej tylnej kończyny konia na ziemi (hamowanie) lewa ręka jeźdźca wychyla się do przodu. W wyniku dostosowywania się do rytmu konia powstaje naprzemienny ruch wahadłowy ramion, wywołany przez stymulację ukośnych wzorców ruchowych i precyzyjną rotacyjną aktywność kręgosłupa.

Tylko przy udziale konia możliwe jest ćwiczenie tej precyzyjnej koordynacji w stanie równowagi, w pozycji wyprostowanej, z możliwością przemieszczania się w przód w sposób typowy dla chodu człowieka.

Mechanizmy terapeutyczne omówionych powyżej, od dawna uznanych metod występują również w hipoterapii. W tej ostatniej jednak istnieją dodatkowo rozliczne możliwości wzmocnienia efektu terapeutycznego, wynikające z samego faktu zastosowania konia, który daje ogromne i niezastąpione możliwości oddziaływania terapeutycznego. Stwarza je tutaj siedząca pozycja pacjenta jako pozycja wyjściowa przed rozpoczęciem gimnastyki terapeutycznej. Stymulacja precyzyjnie skoordynowanych ruchów tułowia w pozycji wyprostowanej umożliwia ćwiczenie równowagi i wprowadzenie korekcji ruchowej w sposób jak najbardziej typowy dla fizjologicznego rozwoju człowieka.

Rozwój ludzkiej motoryki zaczyna się w ogóle od opanowania umiejętności pełzania i siedzenia, która jest warunkiem prawidłowego rozwoju funkcji głowy, ramion i nóg.

W hipoterapii wszelkie korekcje ruchowe wychodzą od tułowia. Ich wprowadzenie odbywa się w dynamicznym rytmie, co oznacza wywoływanie stosownych do możliwości danego ciała odpowiedzi ruchowych w fizjologicznym, tzn. niejednostajnym, zakłócanym rytmie (w przeciwieństwie do rytmu zadanego przez urządzenie mechaniczne). Ten sposób poruszania się (a raczej bycia „wprawianym w ruch”) daje również możliwość optymalnej regulacji napięcia. Przekazywanie typowych dla chodu człowieka wzorców ruchowych wraz z możliwością przemieszczania się w przód stymuluje wyjątkowy i niepowtarzalny trening chodu.

Powożenie jako nowa forma hipoterapii

Powożenie zaprzęgiem staje się coraz bardziej popularną formą terapii osób niepełnosprawnych. Jest coraz bardziej popularne wśród tych członków grup jeździeckich, którzy z powodu braku kontroli nad pracą mięśni, znacznej wagi ciała lub znacznego stopnia upośledzenia nie są w stanie jeździć konno. Powożenie jest więc wskazane dla osób, które z powodów fizycznych, psychicznych lub umysłowych braków nie mogą dosiadać konia. Zalecane jest również tym, którzy, po prostu, chcą się cieszyć tym sportem. Podczas jazdy powożący doznaje radosnego poczucia wolności, co wzmacnia jego poczucie własnej wartości.

W Wielkiej Brytanii rozwój tej dziedziny hipoterapii trwa od wielu lat W Stanach Zjednoczonych też cieszy się ona wzrastającą popularnością. W naszym kraju zauważa się coraz większe zainteresowanie taką formą terapii, a dzieje się tak dlatego, ponieważ tylko powożąc zaprzęgiemw towarzystwie osoby sprawnej fizycznie, osoby przywiązane do wózka na stałe mogą odczuć dawno utraconą swobodę ruchów, mają możność przemieszczania się i pełniejszego poznawania otoczenia.

W Wielkiej Brytanii zajęcia poświęcone powożeniu są najczęściej traktowane jako dodatkowe obok istniejących już grup jazdy konnej. Mimo to cały czas powstają zupełnie nowe grupy zajmujące się tylko i wyłącznie powożeniem. Obecnie istnieje już około stu takich grup mających w swoim składzie około 600 członków. Powożenie zaprzęgiem lub rikszą może mieć charakter rekreacyjny lub rekreacyjno-sportowy (z elementami współdziałania i współzawodnictwa). Ważne przy tym jest to, że taka forma hipoterapii odbywa się na świeżym powietrzu, powoźnicy i powożeni czują, że wykonują zwyczajne czynności, a ponieważ sprawiają one niewątpliwą przyjemność, nie występuje problem braku motywacji czy zmęczenia terapią. Powożenie może znakomicie uzupełniać inne formy terapeutyczno-edukacyjne.

Pierwszy pojazd dla niepełnosprawnych został zaprojektowany w 1975 r. Obecnie istnieją trzy typy takich pojazdów, które zostały skonstruowane specjalnie z myślą o niepełnosprawnych powożących, tzn. tak, aby można było łatwo i bezpiecznie zamontować na nich wózek inwalidzki. Bez znaczenia, czy niepełnosprawni powożący poruszają się na wózku czy też nie, musi im zawsze towarzyszyć osoba sprawna fizycznie - „woźnica”, jak się ją często nazywa, ponieważ bezpieczeństwo osoby niepełnosprawnej jest tu sprawą najważniejszą. Specjalnie do tego celu opracowano wzory pojazdów dla niepełnosprawnych z rampami umożliwiającymi łatwe ulokowanie i zabezpieczenie wózka. W takim pojeździe upośledzony powożący może czuć się bezpiecznie i pewnie. Dużym walorem powożenia jest to, że kucyk i zaprzęg może dojechać tam, gdzie nie mógłby dotrzeć żaden wózek inwalidzki. Powożenie jest formą terapii, ale i dyscypliną sportową, która umożliwia konkurowanie ze sobą, na równych zasadach, ludziom niepełnosprawnym z osobami w pełni sprawnymi fizycznie. W Wielkiej Brytanii w 1988 r. dwa razy urządzono zawody dla niepełnosprawnych, a już w 1989 r. zwiększono tę liczbę do pięciu. W tym także roku odbył się po raz pierwszy długodystansowy wyścig dla niepełnosprawnych. Obecnie rozważa się nowe pomysły, które pozwolą zwiększyć możliwości uprawiania tego sportu na równi z jazdą konną. Mając na uwadze te perspektywy warto przypatrzeć się uważnie najważniejszemu zagadnieniu, jakim jest zapewnienie bezpieczeństwa, tj. zmaksymalizowanie przyjemności i zminimalizowanie ryzyka. Powożenie zaprzęgiem jest zawsze sportem ryzykownym, a najlepszym sposobem radzenia sobie z wypadkami jest zapobieganie im na tyle, na ile jest to możliwe. Grupa jeżdżąca bezpiecznie to grupa odpowiednio wyszkolona.

Wskazania i przeciwwskazania do hipoterapii

Hipoterapia, rekreacja jazdą konną i jazda konna, jako sport dla osób niepełnosprawnych może być wykonywana tylko za zgodą lekarza, który zaświadcza o braku przeciwwskazań do tego rodzaju terapii lub aktywności ruchowej osoby niepełnosprawnej. Jest zalecana wówczas, gdy możliwe do uzyskania dzięki niej efekty terapeutyczne nie są osiągalne przy użyciu innych metod terapii lub jako zabieg wspomagający lub zasadniczy program usprawniania. Musi ona zatem zostać możliwie jak najwcześniej włączona do ogólnego planu leczenia za pomocą rehabilitacji ruchowej, zwłaszcza w przypadku krótkiej, lecz intensywnej terapii. W terapii długotrwałej hipoterapia może być przez jakiś czas jedyną metodą terapeutyczną.

Tak jak w przypadku jazdy konnej niepełnosprawny, który chce powozić, musi posiadać zgodę lekarza i jeśli nie ma jeszcze osiemnastu lat, zgodę rodziców. Pierwszeństwo przyznaje się osobom, które z powodu upośledzenia fizycznego nie mogą jeździć konno. Niektóre upośledzenia uniemożliwiają lub przynajmniej czynią bardzo bolesnym jazdę konną. Ci którzy są na stałe skazani na wózek otrzymują swobodę, której nigdy wcześniej nie doświadczali lub którą utracili w przeszłości.

Na podstawie:

1. Ingrid Strauß - „Hipoterapia. Neurofizjologiczna gimnastyka lecznicza na koniu”; przekład Rynadak W.; Fundacja Na Rzecz Rozwoju Rehabilitacji Konnej Dzieci Niepełnosprawnych „Hipnoterapia”, Kraków 1996 r.; ISBN 83-905136-0-9;

2. K.J.Zabłocki „Mózgowe porażenie dziecięce w teorii i terapii”, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1998, str.75-77

3. Barbara Heine - Hipoterapia - wielosystemowe podejście do leczenia zaburzeń nerwowo-mięśniowych (w:) Rehabilitacja - kwartalnik; 1998 tom 2, Nr 2; ISSN 1427-9622

---