Definicja pojęcia „dyplomacja” w literaturze prawa dyplomatycznego była różnie i wielorako formułowana. Jednakże definiując pojęcie dyplomacji można wskazać na jego trzy zasadnicze znaczenia.

W pierwszym, podstawowym znaczeniu, dyplomacja występuje jako pewien tor działalności państwa, oficjalna działalność organów państwowych o kompetencjach w sferze stosunków międzynarodowych, głównie przedstawicieli dyplomatycznych realizujących zewnętrzne funkcje państwa, zapewniające ochronę praw i interesów państwa i jego obywateli za granicą. Działalność ta dotyczy oficjalnych stosunków danego państwa z innymi państwami, a zmierza do realizacji celów, jakie stawiają sobie kierownicze organa władzy państwowej. Cele te odzwierciedlają się w polityce zagranicznej państwa, a dyplomacja jest orężem tej polityki.

W drugim znaczeniu pojęcie dyplomacja występuje jako opierający się na założeniach naukowych zespół metod i środków oraz sztuka osiągania celów polityki zagranicznej państwa, prowadzenia i utrzymywania stosunków między państwami, a szczególnie prowadzenia rokowań i zawierania traktatów.

W trzecim znaczeniu, terminem dyplomacja określa się dysponujący odpowiednimi kwalifikacjami zespół ludzi (służba dyplomatyczno - konsularna) oraz aparat organizacyjny (ministerstwo spraw zagranicznych, stałe i ad hoc misje dyplomatyczne) - realizujący cele i zadania polityki zagranicznej i stanowiący wyodrębnioną służbę państwową, wchodzącą w skład naczelnej administracji państwowej.

Historycy dyplomacji uważają, że przeszła ona w swej ewolucji dwa okresy. Pierwszy oznacza okres w postaci dyplomacji dwustron­nej. W jego początkowej fazie w formie jedno­razowych misji wysyłanych, w zasadzie, dla speł­nienia obowiązków reprezentacyjnych podczas uroczystości związanych z okazjonalnymi wyda­rzeniami dynastycznymi, z odniesionymi zwycięst­wami w walkach zbrojnych, czy wreszcie dla przeprowadzenia rozmów dotyczących ewentual­nych wspólnych działań i przedsięwzięć natury cywilnej lub wojskowej.

Następnym krokiem były już ustanawiane stałe misje dla utrzy­mywania bardziej trwałych więzi po­między podmiotami stosunków mię­dzynarodowych. W tej drugiej formie były to już zaczątki stałych przedstawi­cielstw dyplomatycznych, a w miarę rozbudowy stosunków, posiadających coraz bardziej rozległe zadania. Proce­sowi temu towarzyszyła także rozbudo­wa stanu osobowego misji.

W drugim natomiast okresie dają już o sobie znać przejawy dyplomacji wielostronnej. Od czasu do czasu dochodziło do spotkań kilku na raz uczest­ników życia międzynarodowego. Następnie dochodziło do podejmowania wspólnych przedsięwzięć w sprawach wychodzących poza tematykę doraźnych następstw konfliktów i dążących do tworzenia struktur przyszłej współpracy sąsiadujących ze sobą podmiotów, aż do położonych w różnych regionach i na różnych kontynentach, ale zainteresowanych określonymi sferami współdziałania.

Przełomem w tej ewolucji stał się dopiero Kongres Wiedeński w 1815 r. i datę tę przyjmuje się jako początek dyplomacji wielostronnej. Charakterystyczną jego cechą było to, iż nie ograniczył się do uzgodnień następstw przegranych przez Francję wojen napoleońskich, ale podjęta została próba zapewnienia Europie pokojowego porządku międzynarodowego w dłuższym horyzoncie czasu, wspartego wprawdzie o modną już wówczas angielską ideę „równowagi sił".

W wieku XX nastąpiła intensyfikacja stosunków międzynarodowych jako rezultat szybkiego tempa rozwoju cywilizacyj­nego, co pociągnęło za sobą rozrost dyplomatycznych funkcji państw we wszystkich wymiarach, tj. w obu formach, stałej i doraźnej dyplomacji dwustronnej, a także w formie dyplomacji wielostronnej. Wszystkie te trzy formy, nie bacząc na szczegółowe właściwości każdej z nich, posiadają także cechy wspólne. Nakazują one traktować wszystkie cechy dyplomacji jako komplementarne wobec siebie, a w żad­nym przypadku nie jako konkurencyjne. Uzupełniając się wzajemnie wobec siebie stanowią o jedności stosowanych środków i metod dyplomatycznych. Wszystkie one bowiem stanowią jedynie różne instrumenty spełniania się racji stanu podmiotów stosunków międzynarodowych i kierunków ich polityki zagranicznej we wszystkich daedzinach wynikającej z owej racji stanu. Specyfika ich udziału w spełnianiu się racji stanu jest oczywiście różna, jak różne są zadania do wykonania, a także jak różne są środowiska, w których działają.

W odróżnieniu od dyplomacji dwustronnej dyplomacja wielostronna realizowana jest przez więcej niż dwa podmioty. Również różny jest cel dyplomacji wielostronnej od dyplomacji dwustronnej, gdyż strony nie tylko zmierzają do zabezpieczenia swoich interesów, ale także biorą pod uwagę interesy wspólne społeczności międzynarodowej i dążą do rozwiązywania problemów mających dla niej ogólne znaczenie, zarówno w skali powszechnej, jak i regionalnej.

Dyplomacja wielostronna (multilateralna) jest metodą prowadzenia polityki zagranicznej państw w grupie państw lub wobec grupy państw. Taka grupa może zostać utworzona doraźnie w określonym celu, zazwyczaj odbycia konferencji, dotyczących uregulowania określonej kwestii o znaczeniu międzynarodowym i wówczas mamy do czynienia z „dyplomacją konferencyjną” lub może mieć taka grupa określony statut i strukturę organizacyjną oraz działać zgodnie z ustalonymi zasadami i wówczas państwa przekazują jej określone atrybuty suwerenności, na podstawie których może działać w ich imieniu w stosunkach z innymi podmiotami prawa międzynarodowego (np. Organizacja Narodów Zjednoczonych).

W przypadku dyplomacji wielostronnej chodzi głównie o działalność dyplomatyczną na forum międzyrządowych organizacji międzynarodowych, a zwłaszcza na forum tych najważniejszych o charakterze uniwersalnym, jak i regionalnym i subregionalnym. Dyplomacja wielostronna, która jest ogromnie rozbudo­wana, realizuje się głównie na dwóch płaszczyznach.

Po pierwsze na płaszczyźnie powszechnych, o uniwersalnym zasięgu, organizacji mię­dzynarodowych np. system Organizacji Narodów Zjednoczonych. Są to zarówno różnorodne agendy ONZ, takie jak: Rada Społeczno - Ekonomiczna, Komisja Praw Człowieka czy Konferencja Rozbroje­niowa. Poza tym w ramach tzw. wielkich organizacji wyspecjalizowanych, zajmujących się międzynarodową współpracą w ściśle określonych dziedzinach ludzkiej twórczości i działalności (np. Międzynarodowa Organizacja Pracy, Światowa Organizacja Zdrowia, Światowa Organizacja Ochrony Własności Intelektualnej czy Światowa Organizacja Meteorologiczna) i w ramach wielorakich, uniwersalnych i regionalnych organizacji międzynarodowych zajmujących się bardzo różnorodną problematyką (poli­tyczną - Organizacja Państw Amerykańskich; polityczno-militarną - NATO; gospodarczą - Unia Europejska; społeczno-humanitarną - Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża, nauko­wą - Europejskie Centrum Badań Nuklearnych i kulturalną - Europejskie Centrum Kultury). Poza tym na płaszczyźnie międzynarodo­wych organizacji pozarządowych, które funkcjonują właściwe we wszystkich dziedzinach ludzkiej działalności.

Po drugie na płaszczyźnie doraźnie zwoływanych międzynarodowych konferencji i spot­kań różnego szczebla władz wykonawczych, ustawodawczych czy sądowniczych a także różnorodnych organów państwowych (policji, służb granicznych, wywia­dowczych, pożarniczych, geologicznych, ekologicznych).

W związku z powyższym można wskazać, iż pojęcie dyplomacji wielostronnej obejmuje całokształt interakcji:

• państw w wielostronnych stosunkach z innymi państwami w celu realizacji określonego celu,

• państw w stosunkach z podmiotami zbiorowymi,

• państw członkowskich określonej organizacji międzynarodowej we wzajemnych stosunkach,

• zbiorowych podmiotów w ich wzajemnych stosunkach,

• państw w stosunkach dwustronnych w sprawach odnoszących się do konkretnych problemów międzynarodowych.

Prawo dyplomatyczne organizacji międzynarodowych jest zbiorem norm regulujących stosunki między państwami a organizacjami międzynarodowymi - reguluje status prawny, przywileje i immunitety stałych misji i stałych przedstawicielstw państw przy organizacjach międzynarodowych a także delegacji, organów i konferencji, status prawny, przywileje i immunitety samych organizacji międzynarodowych i ich funkcjonariuszy i ekspertów. Sytuacja prawna organizacji międzynarodowych jest regulowana co do zasady w formie umów.

Źródłami prawa dyplomacji wielostronnej są:

• powszechne zasady prawa międzynarodowego regulujące stosunki międzynarodowe,

• normy ogólnego prawa dyplomatycznego,

• specjalne normy odnoszące się do dyplomacji wielostronnej,

• prawo wewnętrzne państw stanowiące ułatwienia oraz przywileje dla podmiotów dyplomacji wielostronnej.

Należy omówić także prawo legacji organizacji międzynarodowych. W praktyce zdecydowanie przeważa bierne prawo legacji, chociaż niektórzy autorzy wiążą wyposażenie określonych organizacji w prawo legacji z podmiotowością prawnomiędzynarodową danej organizacji. Szczególnie przyznaje się taką podmiotowość takim organizacjom międzynarodowym jak: Organizacja Narodów Zjednoczonych, organizacje wyspecjalizowane ONZ, Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego, Unia Europejska, przy których akredytowane są zwłaszcza stałe misje państw o charakterze dyplomatycznym. Dlatego też pojawiają się opinie, iż takie organizacje korzystają, zarówno z biernego, jak i czynnego prawa legacji.

W większości organizacji międzynarodowych bierne prawo legacji wyraża się w przyjmowaniu, na posiedzeniach swych organów i konferencjach delegacji ad hoc, reprezentujących rządy (państwa). Także same organizacje wysyłają swoje misje ad hoc w różnych celach związanych z ich działalnością.

Dyplomacja wielostronna realizowana jest zarówno przez stałe przedstawicielstwa przy organizacjach międzynarodowych i czasami przez specjalne ciała i organy, jak również, a nawet przede wszystkim, na konferencjach międzynarodowych.

W praktyce organizacji międzynarodowych wykształciły się dwie kategorie misji państw przy organizacjach międzynarodowych - o charakterze stałym oraz o charakterze tymczasowym.

Stali przedstawiciele państw akredytowani przy danej organizacji międzynarodowej stoją, co do zasady, prze kilka lat na czele stałej misji, w skład której wchodzi personel dyplomatyczny, techniczno - administracyjny i służba.

Tymczasowi przedstawicie państw - delegaci, eksperci - wysyłani są doraźnie do wzięcia udziału w pracach sesji organizacji lub jej poszczególnych organów, albo zwoływanych przez te organizacje konferencji.

Państwa członkowskie organizacji międzynarodowych mogą ustanawiać stałe misje przy danej organizacji, jeśli pozwalają na to przepisy organizacji, w celu:

• reprezentowania państwa wysyłającego,

• zapewnienia łączności i więzi pomiędzy państwem wysyłającym a organizacją,

• prowadzenia negocjacji z organizacją i pod jej auspicjami,

• zapewnienia udziału i prowadzenia działalności w organizacji

• przesyłania sprawozdań rządowi państwa wysyłającego

• ochrony interesów państwa wysyłającego w organizacji,

• przyczyniania się do realizacji celów i zasad organizacji.

W przypadku państw, które nie są członkami danej organizacji, istnieje możliwość, o ile pozwalają na to przepisy danej organizacji międzynarodowej, ustanawiania stałych misji obserwatorów, w celu zapewnienia reprezentacji państwa wysyłającego, ochrony jego interesów w ramach organizacji, przesyłania sprawozdań rządowi państwa wysyłającego, rozwijania współpracy z organizacją a także prowadzenia z nią rokowań.

Organizacja międzynarodowa ma obowiązek notyfikowania państwu swej siedziby o zamiarze ustanowienia przez dane państwo przy niej stałej misji. Przez pojęcie państwo siedziby organizacji należy rozumieć państwo, na którego terytorium organizacja albo ma swoją siedzibę, albo w którym odbywa się zebranie jednego z jej organów lub konferencja. Państwo, , na terytorium którego znajduje się siedziba musi liczyć się z tym, że jego przepisy wizowe, imigracyjne, celne, jurysdykcyjne, pobytowe będą w znacznej mierze ograniczone z uwagi na to, aby organizacja mogła osiągnąć cele I funkcjonować bez przeszkód.

Omawiając pojęcie dyplomacji wielostronnej należy także zwrócić uwagę na delegacje do organów oraz na konferencje organizacji międzynarodowe. Status tych delegacji jest określany każdorazowo albo w aktach założycielskich organizacji międzynarodowych, albo w innych umowach np. dotyczących statusu prawnego, przywilejów i immunitetów organizacji międzynarodowych.

Poza tym istotne jest także znaczenie funkcjonariuszy międzynarodowych, którzy są członkami aparatu urzędniczego stałych organów organizacji międzynarodowych . Funkcjonariusze korzystają ze statusu oraz prerogatyw, które przyznały im państwa członkowskie danej organizacji międzynarodowej. Jednakże ich status różni się od statusu dyplomatów. Funkcjonariusze nie reprezentują bezpośrednio państw, ale organizacją międzynarodową. Nie podlegają w całym okresie pełnienia swej funkcji władzy własnego państwa, ale władzom organizacji międzynarodowej, której są funkcjonariuszami. Status funkcjonariuszy międzynarodowych a także zakres ich przywilejów i immunitetów, opiera się, zarówno na normach traktatowych, jak i na przepisach wewnętrznych państw siedziby organizacji międzynarodowej a także na przepisach wewnętrznych samych organizacji, które gwarantują podległość funkcjonariuszy tylko danej organizacji międzynarodowej i zapewniają ich niezależność od państw, których są obywatelami. Funkcjonariusze międzynarodowi nie mogą prowadzić działalności prywatnej ani tez kontynuować dotychczasowej narodowej służby publicznej. Są oni zobowiązani do działania w interesie wszystkich państw, których wolą powołana została do życia organizacja międzynarodowa.

Warto także zwrócić uwagę, iż państwa powołując do życia organizacje międzynarodową wyposażają ją w pewien zakres przywilejów i immunitetów, które są niezbędne do skutecznego i należytego wykonywania funkcji służących realizacji celów danej organizacji. Zakres tych przywilejów i immunitetów bywa różny, najczęściej związany z charakterem i znaczeniem funkcji i celów organizacji. Określane są ono zazwyczaj każdorazowo na podstawie umów a także aktów jednostronnych lub wyjątkowo, w przypadku konferencji organizowanych ad hoc na podstawie zasad prawa zwyczajowego. Jeżeli chodzi o zakres przywilejów i immunitetów członków stałych przedstawicielstw dyplomatycznych przy organizacjach międzynarodowych, to jest on wzorowany na konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych z 1961 r. Jedną z najważniejszych różnic jest procedencja między szefami stałych przedstawicielstw dyplomatycznych tej samej rangi według nazwy państwa w porządku alfabetycznym języka używanego w organizacji.

W kwestii dyplomacji wielostronnej należy także omówić konferencję, gdyż są one swego rodzaju „duszą” dyplomacji wielostronnej. Wyróżnia się trzy rodzaje konferencji ze względu na formę realizacji ich zadań:

• konferencje deliberacyjne,

• konferencje uchwałodawcze - konstytutywne,

• konferencje informacyjne do przekształcania się w deklaratoryjne.

Każda z tych konferencji może być samoistną z punktu widzenia procedury i mechanizmu obsługi albo zależną od odpowiednich stałych struktur organizacji międzynarodowych, jeśli odbywa się pod auspicjami organizacji zgodnie z jej programem działania, bądź na jej wniosek lub z mandatu.

Konferencja deliberacyjne to forum ogólnej prezentacji poglądów i stanowisk dotyczący wybranych, specyficznych problemów, kończące się przeważnie uzgodnieniem ocen ujmowanych w formę rezolucji, deklaracji, apeli i adresów jako drogowskazu przyszłych zachowań i działań uczestników. Tego rodzaju konferencje przewidują elementy negocjacji, choć wymienione dokumenty końcowe nie mają znamion obowiązującego prawa.

Konferencje uchwałodawcze stanowią swoisty wewnętrzny mechanizm uzgadniania i opracowywania wiążących rekomendacji dla rządów względnie instrukcji dla rządowych organizacji międzynarodowych w zakresie ich wzajemnej współ­pracy. Oznaczają forum uzgodnień wytycznych względnie instrukcji dla sekretariatów organizacji międzynarodowych określające sposoby, w jakie finansowane przez rządy programy powinny być zarządzane. A także forum dla negocjacji projektów porozumień (umów, konwencji, traktatów) lub innych formalno - prawnych instrumentów międzynarodowych, które, po zatwier­dzeniu zgodnie z procedurą konstytucyjną każdego z uczestników — sygnatariuszy, stać się mają częścią ich prawa wewnętrznego.

Konferencje informacyjne stanowią forum ułatwiające wymianę informacji międzynarodo­wej o działaniach wszelkiego rodzaju podmiotów stosunków międzynarodowych w określonych sferach ich współpracy i zamierzeniach w tej dziedzinie, umoż­liwiających państwom podejmowanie bardziej kwalifikowanych i skoordynowanych przedsięwzięć. A także ze względu na przekształcanie się w deklaratoryjne stanowią forum składania deklaracji o dobrowolnych wkładach na przewidywane fundusze celowe, względnie obowiązkowych do budżetu organiza­cji, co niewątpliwie znacznie ułatwia uczestnikom w określaniu wysokości obu rodzajów kontrybucji.

Działania w ramach dyplomacji konferencyjnej opierają się na swego rodzaju schemacie koniecznych do podjęcia elementów organizacyj­nych, które mogą znacznie ułatwić solidne przygotowanie i sam przebieg konferencji. Grupują się one wokół trzech faz procesu konferencyjnego: — inicjowanie, przygotowanie i sama konferencja.

Faza inicjowania jest podejmowana przez zainteresowane rządy bądź sekre­tariaty organizacji wedle albo rekomendacji poprzedniej sesji tej konferencji albo wedle mandatu przewidzianego w statucie lub regulaminie organizacji, zakładające­go określoną periodykę odbywania sesji. Z inicjatywą mogą występować także organizację pozarządowe, gdy przewidywana ranga tematyki konferencji wymaga szczebla rządowego.

Faza przygotowawcza polega na to uzgadnianiu i podejmowaniu koniecznych kom­ponentów organizacyjnych, które mogą znacznie ułatwić podjęcie samej decyzji dotyczącej otwarcia konferencji i udziału w niej przewidywanych uczestników.

Ostatnia jest faza obrad. Wieloletnia praktyka konferencyjna dowodzi, iż mimo dobre­go przygotowania organizatorzy nie są niekiedy w stanie zapewnić bezkonfliktowego przebiegu konferencji. Jednakże w dyplomacji wielostronnej rzeczą naturalną jest napotykanie na sprzeczne interesy podmiotów stosunków międzynarodowych w stopniu daleko szerszym aniżeli w dyplomacji dwustronnej.

Podejmowanie decyzji przez konferencję odbywa się, co do zasady, w oparciu o jedna z dwóch metod:

• w drodze głosowania

• w drodze konsensusu, a więc w drodze nie kwestionowanej zgody na przyjęcie określonej decyzji bez głosowania,

Głosowanie może mieć charakter jawny lub dyskretny. Jawne głosowanie odbywa się przez podniesienie rąk, przy pomocy urządzeń elektronicznych lub głosowanie imienne, natomiast głosowanie dyskretne odbywa się przy pomocy kartek na których delegaci wypisują swe preferencje. Jest ono szczególnie stosowane w głosowaniach na kandydatów do struktur organizacji jeśli jest ich więcej od miejsc mandatowych. W przypadku głosowania ważną sprawą jest regulaminowa zasada wymagania określonej procentowo ilości głosów dla uznania decyzji za przyjętą.

Przyjmowanie decyzji w drodze konsensusu stanowi metodę przyjmowania przez określoną zbioro­wość, określonych decyzji bez uciekania się do głosowania, jako dowód osiągnięcia przez nią stanu jednomyślności.

Warto także zwrócić uwagę, iż dyplomata podejmujący się zadań dyplomacji wielostronnej powinien posiadać specyficzne kwalifikacje, takie jak:

• znajomość historii działalności organizacji, ich sukcesów i porażek,

• świadomość miejsca i roli w strukturze i hierarchii systemu organizacji,

• znajomość funkcjonowania mechanizmów organizacji oraz ich wszel­kich formalnych, statutowych i regulaminowych zasad procedury,

• znajomość stenografii lub zasad krótkiego zapisu,

• czynna znajomość co najmniej trzech języków obcych;

• znajomość autorytetu i roli działających w organizacji wybitnych dyplomatów;

• dokładna znajomość zainteresowania, potrzeb i zamierzeń krajowych instancji i instytucji wobec organizacji.

Poza tym należy podkreślić, iż stopień i głębia koniecznej znajomości organizacji musi zostać dopasowana do profilu konkretnych działań. W dyplomacji konferencyjnej występują co najmniej cztery rodzaje specjalizacji, są nimi zatrudnienie w sekretariacie jednej z organizacji, reprezentowanie kraju w charakterze przedstawiciela do jednej z organizacji międzynarodowej, uczestnictwo w doraźnych spotkaniach wielostronnych, sprawowanie funkcji pracownika dyplomatycznego w przedstawicielstwie kraju.

Bibliografia

• Białocerkiewicz J., Prawo międzynarodowe publiczne. Zarys wykładu, Toruń 2007.

• Ciupiński A., Dyplomacja wielostronna, Warszawa 2003.

• Konwencja wiedeńska z 14 marca 1975 r. o reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi o charakterze uniwersalnym.

• Nahlik S. E., Narodziny nowożytnej dyplomacji, Kraków 1971.

• Przyborowska - Klimczak A., Staszewski W., Prawo dyplomatyczne i konsularne, Wybór dokumentów, Lublin 2003.

• Sutor J., Leksykon dyplomatyczny, Warszawa 2005.

• Sutor J., Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 2000.

• Wilk M. (red), Dyplomacja, Łódź 2002.

J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 2000, s. 29.

S. E. Nahlik, Narodziny nowożytnej dyplomacji, Kraków 1971, s.VI.

J. Sutor, Prawo …, op. cit., s.29.

B. Sujka, Dyplomacja dwu- i wielostronna, [w:] M. Wilk (red), Dyplomacja, Łódź 2002, s. 115.

B. Sujka, op. cit., s. 116.

A. Ciupiński, Dyplomacja wielostronna, Warszawa 2003, s. 16.

Tamże, s. 18.

J. Sutor., Leksykon dyplomatyczny, Warszawa 2005, s. 105.

B. Sujka, op. cit., s. 123

A. Ciupiński, op. cit., s. 18.

J. Sutor, Prawo …, op. cit., s. 246.

A. Ciupiński, op. cit., s. 18 - 19.

J. Sutor, Prawo …, op. cit., s. 248.

J. Sutor., Leksykon…, op. cit., s. 105.

J. Sutor, Prawo …, op. cit., s. 249.

Art. 6 Konwencji z 14 marca 1975 r. o reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi o charakterze uniwersalnym [w:] A. Przyborowska - Klimczak, W. Staszewski, Prawo dyplomatyczne i konsularne, Wybór dokumentów, Lublin 2003, s. 126.

J. Sutor, Prawo …, op. cit., s. 250.

J. Białocerkiewicz, Prawo międzynarodowe publiczne. Zarys wykładu, Toruń 2007, s. 339.

J. Sutor, Prawo …,op. cit., s. 253.

Tamże, s. 254.

J. Białocerkiewicz, op. cit., s. 340.

B. Sujka, op. cit., s. 124.

Zob.: B. Sujka, op. cit., s. 125 - 126, A. Ciupiński, op. cit., s. 77 - 88.

Zob. szerzej na temat różnic w pojmowaniu konsensusu: B. Sujka, op. cit., s. 129 - 130.

B. Sujka, op. cit., s. 133.

13

---