Socjoterapia to pojęcie, z którym coraz częściej spotykamy się omawiając różne formy pomocy psychologiczno - pedagogicznej. Wydaje się, że stanowi ona doskonałe uzupełnienie oferowanej dotąd pomocy tj. psychoterapii, treningu interpersonalnego i psychoedukacji. Zawierając nowe elementy, korzysta jednocześnie z ich doświadczeń i rozwiązań teoretycznych (porównanie różnych form pomocy w tabeli - zał. Nr 1)

„Socjoterapię zaliczamy do procesów psychokorekcyjnych, leczniczych, ukierunkowanych na eliminowanie lub na zmniejszenie poziomu zaburzeń zachowania u dzieci i młodzieży. Socjoterapia jest więc formą pomocy adresowaną do dzieci i młodych ludzi w okresie dorastania, borykających się z problemami osobistymi i trudnościami życiowymi.”

W obszarze oddziaływań socjoterapeutycznych pozostają dzieci z zaburzeniami zachowania, nadpobudliwością, agresją, zahamowaniem, dzieci mające problemy szkolne wynikające z parcjalnych deficytów bądź z zaniedbania środowiska.

Bardzo często u podłoża zaburzeń zachowania leżą właśnie czynniki środowiskowe. Wiele dzieci kierowanych na socjoterapię pochodzi z rodzin dysfunkcyjnych, gdzie zaburzona jest komunikacja pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny lub w rodzinach występuje problem uzależnienia, przestępczości czy niewydolności wychowawczej rodziców. Obecnie coraz częściej dochodzi jeszcze problem bezrobocia i trudności materialnych.

Zadaniem socjoterapii jest wspomaganie dzieci i młodzieży w rozwoju i pojmowaniu rzeczywistości poprzez realizację celów rozwojowych, edukacyjnych i terapeutycznych.

Cele rozwojowe wiążą się ściśle z wiekiem uczestników zajęć i powinny uwzględniać zaspokajanie ich podstawowych potrzeb, rozwijanie indywidualnych zainteresowań oraz podejmować ważne dla określonej grupy wiekowej zagadnienia.

Cele edukacyjne wspomagają proces nabywania wiedzy o sobie samym i o innych ludziach oraz proces rozumienia świata społecznego.

Jednak istota socjoterapii polega głównie na realizacji celów terapeutycznych, które mają sprzyjać odreagowaniu napięć emocjonalnych oraz dostarczyć doświadczeń korekcyjnych, przeciwstawnych do treści doświadczeń urazowych. Terapeutyczna rola zajęć grupowych polega - przy pomocy odpowiednio dobranych ćwiczeń, zabaw - na organizowaniu takich sytuacji, które dostarczą dziecku nowych doświadczeń przeciwstawnych do doświadczeń urazowych i pozwolą wyćwiczyć i wypróbować w bezpiecznych warunkach nowe sposoby zachowania.

W pracy socjoterapetycznej stosuje się wiele metod pracy. Do najczęściej wykorzystywanych należą: rundka, burza mózgów, techniki plastyczne, śpiew i muzykowanie, inscenizacje, drama, zabawa, taniec, joga. Należy pamiętać, że obowiązuje zasada dobrowolności uczestnictwa w zajęciach, w związku z tym zajęcia powinny być dla dzieci szczególnie atrakcyjne, aby czuły się na nich dobrze i chciały przychodzić na spotkania.

Stałym elementem zajęć jest krąg. Siedzenie w kręgu umożliwia wszystkim uczestnikom bezpośredni kontakt wzrokowy, sprzyja nawiązanie kontaktu emocjonalnego, wyrównuje pozycje społeczne i zmniejsza dystans między prowadzącymi a uczestnikami.

Rola osoby prowadzącej polega na wytworzeniu atmosfery akceptacji, życzliwości, ciepła oraz życzliwej konsekwencji i stanowczości, kiedy w grupie pojawiają się zachowania destrukcyjne. Socjoterapeuta modeluje swoim zachowaniem zachowanie jej członków, pomaga dzieciom w zdobywaniu doświadczeń korekcyjnych i edukacyjnych.

W swojej pracy socjoterapeuta powinien kierować się zasadami: afirmacji. Otwartości, istnienia norm, osobistego i bliskiego kontaktu.

Działania socjoterapeutyczne należy zawsze rozpoczynać od postawienia diagnozy, która ma polegać na rozpoznaniu trudności dziecka i analizie zaburzeń w jego relacjach ze światem. W tym celu można wykorzystać wywiady z rodzicami i nauczycielem dziecka, obserwację sytuacji, w których dziecko najczęściej przeżywa trudności, testy zdań niedokończonych, testy projekcyjne jak na przykład „Rysunek rodziny”, „Dom, drzewo, człowiek”.

Kolejny etapem jest odpowiednie zaprogramowanie zajęć, tak aby sytuacje, które stwarzamy dziecku, miały funkcję korygującą. „Oznacza to organizowanie takiego typu doświadczeń, które pozwolą na zaspokojenie ważnych potrzeb emocjonalnych dzieci, a także takich, które będą stanowiły zaprzeczenie ich dotychczasowych, urazowych przeżyć”.

Scenariusze zajęć przeznaczone i adresowane są do dzieci i młodzieży przebywającej w placówkach opiekuńczo - wychowawczych i resocjalizacyjnych. Środowisko społeczne (najczęściej rodziny patologiczne) przed przybyciem dziecka do placówki nie zaspokajało na ogół jego podstawowych potrzeb psychicznych, stanowiło źródło negatywnych przeżyć emocjonalnych i nieprawidłowych wzorców zachowania.

Podczas pobytu dziecka w placówce podstawowym jego środowiskiem społecznym staje się grupa wychowawcza, w której przebywa niemal bez przerwy i która staje się dla wielu członków substytutem środowiska rodzinnego., „Grupa wychowawcza powinna w jakimś zakresie zastępować środowisko rodzinne. Z nią i w niej każde dziecko spędza najwięcej czasu, do niej przychodzi ze szkoły... w niej powinno czuć się dobrze, bezpiecznie”. (Filipczuk 1988, s. 191). Dlatego też od sposobu funkcjonowania grupy (więzi emocjonalnych, które w niej istnieją, ról, zadań przyjmowanych przez członków grupy, sposobów komunikowania się, umiejętności wyrażania emocji i sposobów rozładowywania napięć i konfliktów) zależy w dużej mierze dalszy rozwój emocjonalny i społeczny każdego z jej członków. Wyrównywanie deficytów rozwojowych i zdrowotnych nie jest celem pracy grupowej o charakterze terapeutycznym.

Zdecydowanie większość placówek wychowawczo - opiekuńczych oraz resocjalizacyjnych zalicza się do kategorii instytucji o charakterze totalnym. Totalny ich charakter wyraża się w:

• Jedności miejsca i zdarzeń, tzn. że niemal wszystkie czynności życia codziennego odbywają się na jednym terenie i w podobnym czasie, bez możliwości indywidualnego pokierowania nimi,

• Dychotomicznym podziale na personel pedagogiczny i wychowawców, co oznacza, iż istnieje ścisłe rozgraniczenie w zakresie praw i obowiązków oraz norm istniejących w obu grupach i niemożliwe jest ich wzajemne przenikanie się, a co jest możliwe, a nawet pożądane, w prawidłowo funkcjonującej rodzinie

Kolejne cechy instytucji totalnej to: konieczność ciągłego obcowania z tym samym kręgiem ludzi (zarówno w ramach struktur poziomych, jak i pionowych). W ramach każdej z tych struktur, a szczególnie pomiędzy nimi, istnieją sztywne rytuały sposobów porozumiewania się oraz wzorce zachowań. Istnieje ścisła hierarchizacja ról zawodowych, powiązanych ze sobą głównie za pomocą więzi służbowych.

Negatywnymi konsekwencjami cech instytucji totalnej są:

• Pojawiające się i nie znajdujące ujścia w codziennym życiu instytucji napięcia emocjonalne, zarówno w ramach wyżej wymienionych struktur poziomych jaki i pomiędzy nimi,

• Zablokowanie procesu komunikacji i nieprawidłowy obieg informacji w instytucji,

• Tworzenie się struktur nieformalnych (kliki grupy „wzajemnej adoracji”, grupy podkulturowe), w ramach których możliwe jest zarówno odreagowanie napięć jak i otwarta komunikacja, i które często podejmują realizację innych celów niż formalne cele instytucji. Struktury te powstają zarówno w obrębie grup stojących w hierarchii „wyżej” (dyrekcja, personel pedagogiczny) jak i „niżej” (wychowankowie, personel obsługowy).

Dzieci trafiające do placówek opieki całodobowej to najczęściej dzieci z nie zaspokojonymi, nieraz od początku ich życia, potrzebami tak biologicznymi (rzadziej) jak i psychicznymi (prawie zawsze). Zadaniem placówki jest dążenie do zaspokojenia tych potrzeb na bieżąco oraz kompensacja zaniedbań w tej dziedzinie. Bardzo ważne jest, aby w placówce zaspokoić dzieciom takie potrzeby jak potrzeba aktywności, samodzielności, samorealizacji, a także potrzeba bezpieczeństwa psychicznego, akceptacji, szacunku i więzi emocjonalnych. Jest bardzo trudne zadanie, chociażby ze względu na ograniczenia regulaminowe.

Ogólna charakterystyka dzieci z placówek opieki całodobowej, ze zwróceniem uwagi na cechy odróżniające je od dzieci stanowiących przeciętną populację „szkolną”, ma podstawowe znaczenie dla konstruowania i prowadzenia zajęć socjoterapeutycznych.

Dzieci z placówek są, jak wiadomo, przeciętnie gorzej rozwinięte w stosunku do wieku życia pod względem fizycznym, intelektualnym i emocjonalnym niż dzieci „szkolne”. Wpływają na to czynniki dziedziczne i środowiskowe (niedostateczna opieka ze strony rodziny, niedoinwestowanie emocjonalne i intelektualne). Ponadto dzieci trafiające do placówek przejawiają różnego rodzaju zaburzenia emocjonalne oraz zaburzenia zachowania; są to najczęściej: nadpobudliwość psychoruchowa i objawy nerwicowe - lęki, trudności z zasypianiem, moczenie się, tiki. Zaburzenia zachowania objawiają się przede wszystkim agresją słowną i fizyczną, negatywizmem, częstymi kłamstwami, wagarami, tendencjami do zachowań aspołecznych (szantaż, kradzieże, rozboje). Kolejnym czynnikiem odróżniającym dzieci „placówkowe” od przeciętnej populacji szkolnej jest konieczność dostosowania się do regulaminu placówki i jego ograniczeń.

Pomysł na stworzenie takich, a nie innych scenariuszy zajęć powstał po odbytej hospitacji w Pogotowiu Opiekuńczym w Witkowicach. Kompensacja doznanych przez wychowanków krzywd i urazów psychicznych wymaga na ogół długich lat pracy terapeutyczno - wychowawczej i zapewnienia im pozytywnych doświadczeń. Historie ich życia i warunki rozwoju powodują, iż trudniej niż innym dzieciom przychodzi im zdobycie takich doświadczeń, a także umiejętności korzystania z nich. Uważamy zatem, że należy podjąć próbę poprawienia warunków życia społecznego wychowanków w ich najbliższym otoczeniu, tzn. w grupie wychowawczej, która będąc dla dzieci ważną grupą odniesienia jest jednocześnie wzorem kontaktów społecznych (pozytywnych i negatywnych). Dlatego bardzo ważna jest praca wychowawcza zmierzająca do wytworzenia pozytywnej atmosfery w grupie. Należy podkreślić, iż praca z grupą według określonych scenariuszy socjoterapeutycznych zajęć może stanowić jedynie cenne uzupełnienie codziennej, ukierunkowanej na podobne cele, ale realizowanej innymi metodami pracy wychowawczej w grupie.

Jest rzeczą powszechnie wiadomą, iż relacje w grupie wychowawczej dostarczają jej uczestnikom wielu problemów do rozwiązania, powodują długo- i krótkotrwałe konflikty i często dodatkowo stymulują i tak na ogół wysoki poziom napięcia i agresji wśród członków grupy. Nauka sposobów radzenia sobie z problemami, zapewnienie podstawowego poczucia bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego stwarzają szansę uchronienia członków grupy przed dodatkową dozą destrukcji w ich życiu.

Założenia teoretyczne scenariuszy zajęć wynikają z powszechnie znanych, podstawowych prawidłowości i zasad z zakresu psychologii ogólnej i społecznej, opisywanych w:

• Teorii hierarchii potrzeb i roli zaspokojenia potrzeb w życiu człowieka,

• Teorii atrakcyjności społecznej i zasad rządzących lubieniem i sympatią,

• Teorii małych grup społecznych i rozwiązywania konfliktów w małych grupach,

• Teorii dotyczących samoświadomości jednostki.

Zajęcia podzielone są na trzy etapy, które jednak nie są wyraźnie od siebie oddzielone:

1. Etap integracji grupy i budowania bezpieczeństwa

2. Etap budowania pozytywnych relacji pomiędzy członkami grupy i odnajdywanie cech wspólnych w grupie, a zarazem odkrywanie własnej indywidualności, tożsamości i podmiotowości poprzez m.in. naukę rozpoznawania swoich emocji, podniesienie poczucia własnej wartości, podkreślenie podmiotowości uczestników etc.,

3. Etap nauki korzystania ze swoich pozytywów i zdolności konstruktywnego rozwiązywania konfliktów.

Cele ogólne:

• Poprawienie kontaktów - kontakt każdego wychowanka z każdym,

• Współpraca między wychowankami dla lepszego zespolenia,

• Wzajemne otwieranie się przed innymi i głębsze poznanie,

• Wspólne przeżywanie miłych zdarzeń: gry i zabawy (podchody, ognisko, dyskoteka, itp.),

• Udzielanie wzajemnej pomocy przy odrabianiu zadań i rozwiązywaniu problemów,

• Wzmacnianie u wychowanków szacunku do siebie,

• Pogłębianie wiedzy o sobie (zdobywanie doświadczeń poprzez poruszania emocji i umysłu),

• Rozpoznawanie indywidualności na tle grupy,

• Prawdziwy kontakt wychowawcy z grupą,

• Zdobycie informacji o uczuciach o ich zainteresowaniach,

• Głębsze spojrzenie na siebie,

• Obserwacja w innych niż ośrodku okolicznościach, np. na wycieczce,

• Odczuwanie pozytywnych więzi z grupą

• Wychowanek umie współpracować z grupą podczas wykonywania zadań, ma okazję czynnie się zaangażować we wspólną zabawę,

• Pomoc w nawiązywaniu satysfakcjonujących kontaktów koleżeńskich,

• Ćwiczenie pamięci, spostrzegania,

• Tworzenie atmosfery życzliwości i bezpieczeństwa,

• Odreagowanie napięcia,

• Wzmocnienie wiary w siebie,

• Przezwyciężanie własnej nieśmiałości,

• Zapewnienie poczucia przynależności do grupy: zaspokojenie potrzeby zabawy, przeżywanie radości,

• Wyrażanie własnych poglądów, przeżyć i doświadczeń związanych z przyjaźnią,

• Dzielenie się swoimi poglądami na forum grupy,

• Budowanie poczucie bezpieczeństwa, zaufania,

• Zapewnienie poczucia akceptacji,

• Tworzenie klimatu otwartości,

• Uczenie się rozpoznawania uczuć i nazywania ich,

• Poznanie różnych sposobów radzenia sobie z przykrymi uczuciami np. złością,

• Przezwyciężanie nieśmiałości,

• Rozwijanie ekspresji ciała,

• Odreagowanie negatywnych emocji.

Organizacja zajęć:

Zajęcia mogą być zorganizowane inaczej niż w szkole. Warto np. ustawić krzesełka w kręgu, aby każdy mógł się czuć tak samo ważny i tak samo blisko innych lub udać się w plener.

Aktywność uczniów:

• Dyskusja ośmiela wychowanków niepewnych siebie, uaktywnia milczących, uczy tolerancji i współpracy.

• Praca w podgrupach zwiększa pozytywną rywalizację, włącza większą część uczestników do pracy.

• Burza mózgów - odpowiedzi na zadawane pytania, zarówno realne, jak i fantastyczne, zapisywane są na tablicy. Wspólnie jest wybieranie najlepszego rozwiązania lub wielokrotności rozwiązań. Technika ta pozwala na pobudzanie wyobraźni, rozwijanie pomysłowości.

• Rysunek daje możliwość ekspresji, ma zwiększyć poczucie akceptacji i bezpieczeństwa na zajęciach. Nie jest oceniany plastycznie. Jest formą zabawy, która pozwala na poznanie lub głębszą refleksję.

ZAJĘCIA I

Cele:

• Poznanie się uczestników ze sobą nawzajem i z prowadzącym zajęcia,

• Zawarcie wstępnego kontraktu

• Rozwój poczucia bezpieczeństwa w grupie - integracja grupy.

1. Prowadzący zajęcia przedstawia się i podaje krótką informacje o celu zajęć. Należy poinformować uczestników, że celem zajęć jest lepsze wzajemne poznanie się, poznanie swych mocnych stron, nauczenie się bycia razem, przebywania w grupie, radzenie sobie z trudnymi sytuacjami, jakie się w grupie pojawiają oraz wspólna zabawa. Należy zapytać uczestników, czy chcą uczestniczyć w takich zajęciach.

2. Przedstawiamy się za pomocą imion - każdy następny powtarza imię swoje i poprzedników.

3. Przedstawianie się przy pomocy kłębka wełny lub sznurka: uczestnik mówi swoje imię, gdzie mieszka oraz co lubię, a czego nie lubię w ludziach. Prowadzący zajęcia rozpoczyna zabawę.

4. Zabawa „Wszyscy, którzy” Prowadzący mówi hasło, np. „wszyscy, którzy lubią czekoladę - zamieniają się miejscami”. Na hasło ci, których dotyczy to stwierdzenie zamieniają się miejscami. Ten, kto podawał hasło szuka dla siebie miejsca.

5. Prowadzący zajęcia podaje ogólne normy, które mają obowiązywać na zajęciach. Należy wypisać je na tablicy:

• To co się tu dzieje, pozostaje między nami,

• Na zajęciach nie atakujemy się nawzajem fizycznie ani psychicznie (nie obrażamy się, nie używamy wulgarnych słów)

• Jeśli coś nam się nie podoba mówimy o tym głośno.

6. Prowadzący rozdaje kolorowe karteczki i każdy pisze na nich:

* ulubiony kolor

* ulubioną potrawę

* ulubione zwierzę

* miejsce, w którym chciałby się teraz znaleźć

Przez parę minut podchodzimy do siebie i odczytujemy swoje karteczki.

7. Uczestnicy przedstawiają pantomimicznie, co potrafią robić dobrze (np. jazda na rowerze, granie w piłkę), a inni uczestnicy zgadują, co przedstawiał.

8. Pożegnanie - krąg, wszyscy uczestnicy wstają i puszczają „prąd”. Jest to uścisk dłoni niewidoczny dla innych, który musi dojść z powrotem do osoby, która „prąd” puściła.

ZAJĘCIA II

Cele:

• Wzajemne poznanie się,

• Wzrost poczucia bezpieczeństwa - integracja grupy,

• Rozwój empatii,

• Dostarczanie wiedzy (informacji) na temat uczuć, jakie przeżywają ludzie.

1. Powitanie - „iskierka”. Zabawa „wywiad grupowy”, która polega na tym, iż jedna osoba stoi na środku sali, a grupa zadaje jej pytania. Istnieje możliwość odmówienia odpowiedzi na pytanie.

2. „Co ludzie czują”. Uczestnicy odczytują z kartek lub podają z pamięci kilka przykładów sytuacji, w których wyraźnie zarysowują się emocje. Prosimy aby grupa podała nazwę emocji. Następnie dzielimy emocje na pozytywne i negatywne. Odróżniamy emocje od stanów, myśli, czynności itp.

3. Każdy uczestnik wybiera jedną emocję z listy i pokazuje ją pantomimicznie - grupa zgaduje.

4. Pożegnanie - „iskierka”.

ZAJĘCIA III

Cele:

• Ciąg dalszy integracji grupy

• Ciąg dalszy zdobywania wiedzy o uczuciach

• Poszerzanie wiedzy o uczuciach i sposobach ich wyrażania (werbalnym i niewerbalnym)

• Uświadomienie różnicy między tym, co wyobrażamy sobie na temat cudzych zachowań i ich intencji, a tym, co rzeczywiście oznaczają.

1. Powitanie - „iskierka”

2. Zabawa pt. „Zabójcy”. Uczestnicy siadają w kręgu, losują kartki, z których jedna wyznacza „zabójcę”. Zabójca zabija poprzez mrugnięcie okiem do uczestnika. Ten pada zabity. Reszta grupy obserwuje i próbuje odkryć, kto jest zabójcą.

3. Przypominamy listę emocji. Uczestnicy dzielą się na pary. W parze jest jeden rzeźbiarz i jeden model. Każdy rzeźbiarz rzeźbi jakąś emocję używając modela. Reszta odgaduje co to za emocja.

4. Każdy z uczestników ma za zadanie za pomocą słowa „ryba” oddać jakieś uczucie:

1. oddanie uczucia tylko słowem

2. oddanie uczucia słowem i gestem

3. oddanie uczucia tylko gestem

5. Wybieramy chętnych do zabawy. Każdy z nich wychodzi z sali, po czym wraca i wykonuje wobec kogoś lub całej tej grupy gesty i ruchy, które zachęcałyby do czegoś. Grupa odgaduje, czego on chce, ewentualnie co czuje i co myśli. Prowadzący pomaga w odgadywaniu. Omówienie - rozróżnianie zachowań od intencji, uczuć i myśli.

6. Zakończenie - „iskierka”.

ZAJĘCIA IV

Cele:

• Ciąg dalszy integracji grupy,

• Rozwój empatii w grupie poprzez zauważanie podobieństw między uczestnikami,

• Podnoszenie poczucia własnej wartości,

• Poszerzanie wiedzy o uczuciach, ich podłożu i konsekwencjach.

1. Powitanie - „iskierka”,

2. Zabawa ruchowa np. wstępowanie do koła i występowanie z niego.

3. „Rybacy i rybki” - jedna część grupy tworzy sieć łapiąc się za ręce, a druga usiłuje przedrzeć się przez nią. „Sieć” trzyma się za ręce i stara się nie przepuścić „Rybek”.

4. Zabawa w marzenia. Prosimy uczestników o zamknięcie oczu i każdy ma wyobrazić sobie, o co poprosiłby złotą rybkę, gdyby nagle mogła ona spełnić jego dwa życzenia. Każdy uczestnik wypowiada głośno swoje życzenia. Gdy ktoś nie chce mówić, nie zmuszamy go. Możemy na koniec poukładać marzenia w 3 grupy, np. praca - szkoła, życie osobiste, dobra ogólne.

5. Przypominamy nazwy uczuć i rozdajemy uczestnikom kartki z rozpoczętymi zdaniami, np.

• Czuję złość, gdy ................

• Czuję radość, zadowolenie, gdy .................

• Czuję smutek, rozpacz, gdy ...............

• Czuję szacunek, podziw, gdy .............

• Czuję strach, lęk, gdy .............

• Czuję wstyd, gdy ............

Dzieci mają za zadanie uzupełnić nie dokończone zdania, a następnie zastanowić się w grupie, w jakich sytuacjach ludzie przeżywają najczęściej spotykane uczucia, np.

1. złość, gniew

2. radość, zadowolenie

3. smutek, rozpacz

4. szacunek, podziw,

5. strach, lęk

6. wstyd.

6. Grupa wspólnie wypełnia tabelę:

Co przeżywam? UCZUCIA	Co wtedy robię? ZACHOWANIE	Co chcę osiągnąć? CO MI TO DAJE?	Czy mogę to osiągnąć inaczej? ZACHOWANIA
Gniew, złość	Krzyczę na kogoś	Rozładowanie napięcia	Pobiegać, pokrzyczeć

W omówienie tego ćwiczenia podkreślamy wpływ uczuć na nasze postępowanie i powiązanie naszych zachowań z postępowaniem wobec nas innych ludzi.

7. Pożegnanie - „iskierka”

ZAJĘCIA V

Cele:

• Ciąg dalszy integracji grupy i wzmocnienie poczucia bezpieczeństwa w grupie,

• Praca nad rozwojem empatii wśród członków grupy,

• Lepsze poznanie się wzajemne oraz wzrost poczucia własnej wartości;

• Kontynuacja zdobywania wiedzy o uczuciach, ich powiązaniu z zachowaniem człowieka i konsekwencjach stąd płynących.

1. Powitanie - „iskierka”

2. Zabawa ruchowa „Supeł”

3. „Zabawa z dzieciństwa” . Prosimy, aby uczestnicy zamknęli oczy i przypomnieli sobie, w co lubili najbardziej bawić się w dzieciństwie. Proponujemy cofnąć się w czasie jak najdalej i przypomnieć sobie rodzaje ulubionych zabaw, ich miejsca, przedmioty, ludzi, którzy nam towarzyszyli, zapachy itd. Następnie po otwarciu oczu, uczestnicy dobierają się w pary z osobami, które mało znają i opowiadają sobie po kolei swoje marzenia.

4. Prowadzący kładzie w środku kręgu koszyk z włożonymi tam karteczkami, na których znajduje się krótka, pozytywna charakterystyka każdego z uczestników. Należy odgadnąć kto to jest.

5. Zabawa ruchowa - wspólne wstawanie i siadanie z rękami zaplecionymi pod pachami sąsiadów. Następnie siadamy w kręgu i staramy się maksymalnie zacieśnić koło. Później proponujemy zbiórkę całej grupy na rozłożonej gazecie.

6. Turlanie do siebie piłeczki tenisowej po rozłożonym i trzymanym przez wszystkich uczestników obrusie, ze słowami skierowanymi do określonej osoby: daję Ci ......... (uśmiech, sympatię, przyjaźń itp.) Musi to być rzecz niematerialna.

7. Pożegnanie - „iskierka”.

ZAJĘCIA VI

Cele:

• Integracja grupy

• Podniesienie poczucia własnej wartości wśród uczestników

• Diagnoza struktury grupowej: ról i pozycji uczestników grupy oraz relacji emocjonalno - społecznych między nimi.

1. Powitanie - „iskierka”

2. „Dłonie” - każdy z uczestników odrysowuje swoją dłoń na kartce, a następnie podchodzi z tym do pozostałych uczestników. Uczestnicy mają za zadanie wpisać mu tam jedną pozytywną cechę, jaką tamten według niego posiada. Na koniec każdy odczytuje swoje pozytywne cechy. Możemy zrobić listę najczęściej występujących cech pozytywnych.

3. Zabawa pt. „Bezludna wyspa”. Prosimy uczestników, aby wyobrazili sobie, że są rozbitkami na bezludnej wyspie i muszą ułożyć sobie na niej życie. Na ćwiczenie przeznaczamy 20 minut i nie dajemy szczegółowej instrukcji. Następnie omawiamy zabawę, pytamy uczestników jak się podczas niej czuli, jaka była ich rola, co osiągnęli jako grupa na koniec zabawy i dzięki czemu.

4. Zabawa ruchowa „Indiańskie znaki”

5. Pożegnanie - „iskierka”

ZAJĘCIA VII

Cele:

• Pogłębienie integracji grupy, wzajemnego poznawania siebie jako jednostki i jako członka grupy,

• Uświadomienie ról, pozycji i emocjonalnych więzi pomiędzy członkami grupy, z naciskiem na uwypuklenie tego, co jest wspólne i pozytywne w grupie

1. Powitanie - „iskierka”

2. Rzeźby grupowe - prosimy ochotnika o ustawienie tzw. Rzeźby grupy, czyli ustawienie uczestników grupy w taki sposób jak ich widzi rzeźbiący (ich relacje, pozycje, związki, przyjaźnie, antypatie itp.) Może nadawać nazwy poszczególnym fragmentom rzeźby albo całej rzeźbie. W omówieniu zadania podkreślamy podobne widzenie pewnych spraw przez uczestników grupy.

3. Prosimy, by grupa podzieliła się na podgrupy, w jakich funkcjonują i prosimy, by każda podgrupa ustaliła, jakie ma wspólne cechy (z nastawieniem na pozytywne lub użyteczne dla innych). Następnie wpisujemy te cechy do narysowanego na kartonie kwiatu (każda grupa zapisuje jeden płatek), a następnie znajdujemy wspólne cechy grupy jako całości i wpisujemy je do środka kwiatka.

4. Każdy uczestnik ma za zadanie wypisać cechy dobrej grupy po jednej stronie kartki oraz cechy ich obecnej grupy - po drugiej stronie kartki. Następnie zbieramy kartki (anonimowe), w przerwie podsumowujemy to, co napisali i omawiamy to wszystko razem z nimi: „Jaką grupę chcielibyśmy mieć i czy możemy się nią stać?”

5. Zabawa ruchowa „Zdobywanie kąta”. Kąt jest broniony przez kilka osób z jednej drużyny lub całą drużynę trzymającą się za ręce. Zdobywa go jedna osoba. Łańcuch rąk raz rozerwany nie może się złączyć. Gdy jedna osoba zdobędzie kąt (ma na to 2 minuty) - próbują kolejne osoby z drużyny przeciwnej, aż spróbują wszyscy (drużyny muszą być równe). Zwycięża ta drużyna, z której więcej osób zdobyło kąt przeciwnika.

6. Pożegnanie - „iskierka”.

ZAJĘCIA VIII

Cele:

• Zdobycie umiejętności analizy sytuacji konfliktowej (wyodrębnianie potrzeb, uczuć i zachowań),

• Nauka wyrażania uczuć i potrzeb w takich sytuacjach,

• Poznanie schematu rozwiązywania konfliktów oraz ćwiczenie tej umiejętności.

1. Powitanie - „iskierka”.

2. Zabawa „Rywalizacja oczami”. Uczestnicy dzielą się na pary, które rywalizują za pomocą oczu. Przegrywa ten, kto pierwszy mrugnie. Bawimy się, aż zostanie ostatnia para, i wskazujemy zwycięzcę.

3. Rozdajemy każdej parze po jednej kartce z opisem sytuacji trudnej (konfliktowej), np. „Jasiu wchodzi do klasy, a jego krzesło, które było podpisane, zabrał Józio i na nim siedzi. Jasiu podchodzi i żąda oddania krzesła. Józio odmawia, wywiązuje się bójka.” Uczestnicy w parach dzielą się na osoby X i Y. Każda z tych osób oddaje uczucia bohaterów historyjek według schematu:

„Czuję, kiedy Ty............, ponieważ............ i chciałbym............ np. „ja Jasiu, czuję złość, gdy widzę, że Ty bierzesz moje krzesło, ponieważ ono jest moje i chciałbym, żebyś mi je oddał” lub „Ja, Józio, czuję strach, kiedy Ty podchodzisz do mnie, ponieważ chcę zatrzymać Twoje krzesło i chciałbym, żebyś mi je zostawił.”

Dzielimy się głośno z całą grupą swoimi tekstami, ewentualnie

grupa koryguje je. Wymaga to na ogół dłuższej analizy, opisów

sytuacji i odczuć bohaterów i dlatego można to ćwiczenie rozłożyć

w czasie.

4. Spośród rozdanych historyjek wybieramy jedną, którą analizujemy z grupą według schematu rozwiązywania sytuacji konfliktowej, np.:

Czego chce Jasiu - (potrzeba) - odebrać swoje krzesło.

Co czuje Jasiu - złość.

Co robi Jasiu - bije Józia.

Czego chce Józiu - (potrzeba) - zabrać krzesło.

Co czuje Józiu - strach, złość, poczucie winy (wstyd).

Co robi Józiu - bije się z Jasiem.

Wspólnie zastanawiamy się nad możliwymi rozwiązaniami sytuacji,

które zaspokoiłyby wspólne potrzeby.

Oceniamy rozwiązania i wybieramy jedno z nich - uznane przez

grupę za najlepsze.

5. Zabawa ruchowa „Kółko i krzyżyk”. Grupa dzieli się na dwa

zespoły: kółka i krzyżyki. Na hasło osoby z obu zespołów zajmują

miejsca na krzesłach ustawionych tak, jak do gry planszowej w

„Kółko i krzyżyk”. Gramy, dopóki któraś z drużyn nie wygra.

Zabawę można powtórzyć.

6. Pożegnanie - „iskierka”.

ZAJĘCIA IX

Cele:

• Utrwalenie poczucia własnej wartości wśród uczestników grupy,

• Utrwalenie umiejętności rozwiązywania sytuacji konfliktowej,

• Utrwalenie poczucia wspólnoty i solidarności grupowej.

1. Powitanie - „iskierka”

2. „Mocne strony” - prowadzący rozdaje każdemu uczestnikowi kartki z krótkim opisem jego mocnych stron. Zachęcamy uczestników do przeczytania na głos w grupie swoich charakterystyk. Następnie prosimy uczestników o napisanie na kartkach przynajmniej jednej mocnej strony dla wychowawcy grupy i prowadzących. Zbieramy te kartki i dzielimy się ich treścią (o ile chcemy).

3. Rysunki zwierząt - rozdajemy uczestnikom kartki, na których mają narysować siebie jako zwierzę. Następnie zbieramy kartki, składamy je (nie mogą być podpisane) i losujemy po jednej. Uczestnicy podają wszystkie cechy charakterystyczne dla tego zwierzęcia lub tylko cechy pozytywne), a w końcu dowiadują się, kto to zwierzę narysował. Sprawdzamy, czy nasze wnioski na podstawie rysunku są zgodne z tym, jak postrzegamy danego kolegę, koleżankę.

4. Wspólnie z grupą wymyślamy propozycję jakiegoś wspólnego działania grupowego, np. zrobienie totemu grupy lub stworzenie za pomocą różnych technik portretu naszej grupy. Realizujemy to zadanie utwierdzając w uczestnikach poczucie wspólnoty grupowej.

5. Pożegnanie - każdy z uczestników grupy dzieli się na koniec swoimi wrażeniami z zajęć. Możemy również zaproponować, że każdy uczestnik siada na środku i otrzymuje informacje zwrotne, jak był spostrzegany podczas tych zajęć, z naciskiem na informacje pozytywne. Następnie przypominamy, że mogą teraz wykorzystywać swoje umiejętności rozwiązywania konfliktów w życiu codziennym ich grupy lub w innych grupach (np. w rodzinie).

6. Pożegnanie - „iskierka”.

PODSUMOWANIE:

Dzięki programom o charakterze socjoterapeutycznym istnieje możliwość stworzenia wychowankom placówek korekcyjnych - pozytywnych doświadczeń o charakterze społecznym, które będą pełniły rolę kompensacyjną w stosunku do ich doświadczeń negatywnych. Wydaje się, że cel programu - jakim jest głównie pogłębienie poczucia indywidualności oraz podmiotowości członków grupy, a zarazem nawiązania więzi grupowej, opartej na głębszych relacjach między członkami grupy - jest w obecnie zaproponowanym schemacie zajęć możliwy do osiągnięcia. Podstawowe cele, jakie udało się zrealizować, to:

• Zwiększenie poziomu tolerancji w grupie (np. wobec osób na początku odrzucanych)

• Zwiększenie gotowości do porozumiewania się ze sobą, nie tylko przy pomocy siły,

• Lepsza kooperacja między członkami grupy,

• Wzrost motywacji do uczestnictwa w tego typu zajęciach

BIBLIOGRAFIA:

• R. Ballard, Jak żyć z ludźmi. Umiejętności interpersonalne, Warszawa 1988

• M. Chromczyńska, D. Pankowska, Polubić szkołę, Warszawa 1995

• Grupa bawi się i pracuje, opr. M. Jachimska, red. O. Tokarczuk, Wałbrzych 1984

• L. Grzesiuk, Spotkania, które leczą, Warszawa 1987

• A. Kołodziejczyk, T. Kołodziejczyk, E. Czemierowska, Spójrz inaczej. Program zajęć wychowawczo - profilaktycznych dla klas 7-8 szkół podstawowych, Starachowice 1998

• M. Król - Fijewska, P. Fijewski, Nasze Spotkania, Warszawa 1992

• G. Lindefield, Poczucie własnej wartości, Warszawa 1995

• G. Lindefield, Okiełznać gniew, Warszawa 1995

• S. Mika, Psychologia społeczna dla nauczycieli, Warszawa 1980

• M. Pasek, Narkotyki przy tablicy, Warszawa 2000

• R. Portmann, Gry i zabawy przeciwko agresji, Kielce 1999

• J. Rembowski, Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży, Warszawa 1986

• H. Rylke, W zgodzie z sobą i uczniem, Warszawa 1993

• K. Sawicka (red.), Socjoterapia, Warszawa 1998

• J. Strzemieczny, Program zajęć socjoterapeutycznych dla dzieci ze szkół podstawowych, Warszawa 1988

• W. Sztander, Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym, Warszawa 1996

• K.W. Vopel, Gry i zabawy interakcyjne, Kielce 1999

• M. Jachimska, Scenariusze lekcji wychowawczych

Załącznik 1

Forma pomocy psychologiczno - pedagogicznej	Adresat	Główny cel	Czynnik zmiany	Czego dotyczą zmiany
I. trening spotkaniowy	Osoby zdrowe psychicznie chcące rozwijać swoje właściwości psychiczne, niezbędne w podejmowaniu satysfakcjonujących kontaktów z ludźmi	Cele kreacyjno - korekcyjne (stymulowanie, wzmacnianie rozwoju osobistego i społecznego oraz ukazywanie problemów wewnętrznych i międzyludzkich występujących u większości ludzi zdrowych)	Odkrywanie samego siebie, przyjmowanie i nadawanie informacji zwrotnych	Zmiany korekcyjne i kreacyjne dotyczące głębszych warstw osobowości
II. psychoterapia	Osoby charakteryzujące się zaburzeniami zdrowia psychicznego, uwarunkowanymi psychogennie, np. nerwice, psychozy	Cele korekcyjne (leczenie) - Eliminowanie zaburzeń o charakterze psychicznym, docieranie do przeszłych doświadczeń i uświadomienie ich sobie oraz powiązanie z aktualnie występującymi wzorami zachowań. Psychoterapia koncentruje się na rozwiązywaniu osobistych problemów jednostki.	Odreagowanie emocjonalne - ujawnienie tłumionych emocji - związanych z przeżytymi sytuacjami np. lęku.	Zmiany dotyczące głębokich struktur osobowości
III. Trening Psychoedukacyjny Trening zadaniowy Warsztaty Trening umiejętności profesjonalnych	Dla osób z określonej grupy zawodowej Dla osób chcących zapoznać się z określonymi metodami i formami pracy Dla osób pragnących zdobyć określone umiejętności	Cele kreacyjne - zdobywanie nowej wiedzy, nowych doświadczeń i umiejętności psychologicznych	Ćwiczenie nowych zachowań, umiejętności, aktywne zdobywanie wiedzy poprzez ogląd doświadczenia własnego i innych członków grupy	Zmiany w sferze poznawczej i sferze umiejętności
IV. Socjoterapia	Dzieci i młodzież w okresie dorastania z problemami zaburzeń zachowania utrudniającymi kontakty społeczne i będące przyczyną niepowodzeń szkolnych	Wzmacnianie osobowości poprzez realizację celów rozwojowych, edukacyjnych i terapeutycznych Głównym celem jest stworzenie dziecku doświadczeń korygujących jego sądy urazowe.	Doświadczenia korekcyjne, odreagowanie emocjonalne, nabywanie nowych umiejętności	Zmiany sądów urazowych w czterech obszarach: Ja - Ja Ja - zadanie Ja - rówieśnicy Ja - dorośli

Załącznik 2

Ankieta ewaluacyjna dotycząca zajęć integrujących grupę

1. Moja ocena zajęć integracyjnych

1 2 3 4 5 6

niepotrzebne bardzo potrzebna

2. Czy spotkania pomogły Ci zintegrować się z innymi osobami z grupy?

TAK

NIE

3. Czy chcesz, aby tego typu zajęcia odbywały się w przyszłości?

TAK

NIE

4. Co dały Ci te zajęcia, czego się dowiedziałeś, nauczyłeś?

..................................................................................

..................................................................................

..................................................................................

5. Które zajęcia podobały Ci się najbardziej?

.................................................................................

.................................................................................

.................................................................................

6. Czego brakowało na zajęciach?

.................................................................................

.................................................................................

7. Oceń sposób prowadzenia zajęć.

1 2 3 4 5 6

słaby bardzo dobry

Dziękuję

Załącznik 3

Przykładowe zabawy dotyczące:

• wzajemnego poznawania się

• budowania zaufania

• integracji i rozwoju grupy

• rozwoju empatii i zrozumienia

WZAJEMNE POZNAWANIE SIĘ

1. Baza danych

Celem ćwiczenia jest stworzenie okazji do wzajemnego poznania się.

Materiały: kartki, długopisy, nalepki („scenki”).

Przebieg: Wychowankowie podpisują kartki swoimi imionami i wpisują odpowiedzi na pytania dotyczące różnych swoich cech (również prowadzący wypisuje swoją kartkę). Przykładowe polecenia:

• dla grup, które się nie znają: moje hobby, znak zodiaku, ulubiony kolor, pora roku, dnia

• dla grup, które się znają: co zabrałabyś na bezludną wyspę, jakie cechy charakteru cenisz u innych, co cię złości, o czym marzysz, najważniejsza cecha wymarzonej dziewczyny lub chłopaka itp.

Odpowiedzi muszą być krótkie, jedno - lub wyrazowe. Uczestnicy przypinają karteczki do piersi, a następnie chodzą po sali, zapoznając się z ich treścią.

Omówienie: Podczas czytania treści karteczek wychowankowie rozmawiają ze sobą, komentują, wymieniają uwagi. Na zakończenie chętnie mogą wypowiedzieć się, czego dowiedzieli się o kolegach, co ich zaskoczyło.

Uwagi: Ćwiczenie to można wykorzystać jako wprowadzenie do dyskusji na różna tematy, np. cenione wartości, ideał dziewczyny, ideał chłopaka.

2. Podobieństwa i różnice

Celem jest stworzenie okazji do wzajemnego poznania się członków grupy.

Materiały: arkusz papieru, pisaki.

Przebieg: wychowankowie łączą się w przypadkowe 5-osobowe grupy. W ciągu 15 minut starają się znaleźć jak najwięcej podobieństw i różnić między sobą. Zapisują je na arkuszach. Następnie każda grupa prezentuje swoje plansze na forum. Ćwiczenie można powtórzyć zmieniając skład grupy.

Omówienie: Na zakończenie można zadać wychowankom następujące pytania:

Czy dzięki temu ćwiczeniu udało ci się spotkać osoby o podobnych zainteresowaniach, cechach?

Czy dostrzeżone różnice wzbudziły twoją ciekawość i chęć lepszego poznania kolegów?

Czy widzisz możliwość realizowania jakichś wspólnych celów grupowych?

BUDOWANIE ZAUFANIA

1. Mury

Jest to okazja do refleksji nad zakresem i poziomem otwartości własnej i innych członków grupy. Stworzenie okazji do bardziej otwartego mówienia o sobie.

Materiały: kartony, pisaki.

Przebieg: Każdy rysuje mur, którym symbolicznie odgradza się od innych osób. W rysunku stara się oddać cechy swojego „wewnętrznego muru”, osłaniającego jego sferę intymną, a więc czy mur obejmuje duży, czy mały obszar, czy jest wysoki, czy niski, cienki czy gruby, czy prowadzą do niego jakieś bramy, drzwi, furtki, co kryje się za tym murem. Wychowankowie w większych grupach prezentują swoje rysunki, komentują, odpowiadają na pytania kolegów.

Omówienie: Dyskusja może dotyczyć:

• różni między ludźmi w gotowości do odkrywania swojego wewnętrznego świata przed innymi, czynników od których ona zależy

• problemu obrony własnego terytorium psychologicznego, prawa do prywatności i posiadania tajemnic.

2. O mnie inaczej

Cele: stworzenie okazji do otwartego mówienia o sobie i do lepszego poznania się. Zwiększenie bliskości emocjonalnej członków grupy. Wgląd w funkcjonowanie i normy grupy.

Materiały: talie kart od asów do waletów - po jednej na czterech uczniów.

Przebieg: Wychowankowie dobierają się w 4-osobowe grupy. Na środku kładą przetasowaną talię kart. Kolejno losują karty ze stosu i mówią coś o sobie w zakresie oznaczonym przez daną kartę: as - „moje czułe miejsca”; król - plusy i minusy życia w mojej rodzinie; dama - moje gafy i psikusy; walet - moje uczuciowe wzloty i upadki.

Jeżeli wychowankowie będą zainteresowani ćwiczeniami, mogą powtórzyć procedurę, zmieniając skład grup.

Omówienie: Na zakończenie warto zapytać wychowanków, co czuli, mówiąc o sobie innym:

Czy mówienie o sobie, swojej rodzinie i doświadczeniach życiowych sprawiło ci trudności?

Jak oceniasz poziom otwartości swój i partnerów, od czego zależał poziom otwartości w twojej grupie?

Czy ćwiczenie pozwoliło ci zobaczyć siebie i kolegów inaczej?

Uwagi: Przed przystąpieniem do gry należy poinformować wychowanków, że zakres i stopień intymności przekazywanych treści zależy od ich decyzji. Jeżeli nie chcą wypowiadać się na któryś z tematów, mogą odmówić odpowiedzi, zatrzymując jednocześnie odpowiednią kartę. W końcowym omówieniu warto zapytać tych uczniów o motyw ich decyzji, a jednocześnie podkreślić prawo każdego człowieka do intymności.

INTEGRACJA I ROZWÓJ GRUPY

1. Cegiełki

To ćwiczenie ma na celu zwiększenie uczucia solidarności grupy i uświadomienia własnego wkładu w rozwój i funkcjonowanie grupy.

Materiały: karton dla każdego ucznia, pisaki, taśma klejąca.

Przebieg: Każdy wychowanek zastanawia się, jaki wkład mógłby wnieść w realizację wspólnych zadań i imprez. Na kartonie rysuje fragment muru składającego się z cegieł. Na każdej „cegle” zapisuje jakąś swoją umiejętność czy cechę przydatną grupie. Uczniowie sklejają karton, wieszają na ścianie wspólny „mur” i zapoznają się z jego treścią.

Omówienie: W omówieniu warto zapytać wychowanków:

Jakie macie atuty, a jakie słabe strony jako grupa?

Co wspólnie moglibyście osiągnąć dzięki potencjałowi grupy?

2. Klasowe komiksy

Celem jest wgląd w funkcjonowanie i normy grupy.

Materiały: arkusz papieru, pisaki, kredki.

Przebieg: Uczniowie opracowują komiks z życia grupy. Dzielą się na kilkuosobowe grupy, z których każda wykonuje jeden rozdział komiksu poświęconego wybranej sytuacji, np. grupa na wycieczce, na wybranych zajęciach, na prywatce itp. Grupa prezentuje swoje prace, a pozostali je komentują.

Omówienie: Na zakończenie wychowankowie wypowiadają się:

Czy poszczególnym grupom udało się uchwycić najbardziej typowe zachowania grupy w różnych sytuacjach?

Co na podstawie komiksu mogłaby powiedzieć osoba postronna o waszym zachowaniu i zwyczajach?

ROZWIJANIE EMPATII I ZROZUMIENIA

1. Jak to wyjaśnić?

Celem ćwiczenia jest rozwijanie umiejętności interpretowania sytuacji z różnych punktów widzenia, ukazania zróżnicowania motywów ludzkich zachowań.

Materiały: kartki, długopisy.

Przebieg: Wychowawca informuje grupę, że ich zadaniem jest podanie przyczyn zaistniałych sytuacji, np.:

• młody człowiek biegnie ulicą,

• matka daje dziecku klapsa,

• starszy człowiek wychodzi z samoobsługowego sklepu z bułką, za którą nie zapłacił,

• uczeń kładzie koledze na krzesło pinezkę,

• na przerwie koleżanka uderza kolegę w plecy,

• ulicą idzie siedmioletnie dziecko i płacze.

Dzieci w kilkuosobowych grupach wymieniają jak najwięcej możliwych przyczyn, które spowodowały określone zachowania bohaterów sytuacji.

Omówienie: Na zakończenie warto zapytać wychowanków:

Czy i jakie trudności mieliście z wykonaniem zadania?

Czy zaskoczyła was liczba potencjalnych przyczyn zachowań ludzi?

Czy interpretując ludzkie zachowania, częściej tłumaczycie je jedną przyczyną, czy też bierzecie pod uwagę różne możliwości?

Jakie znaczenie dla relacji między ludźmi ma umiejętność uwzględniania różnych motywów ludzkich zachowań?

2. Co wyraża ta twarz?

Celem jest rozwijanie umiejętności interpretowania „mowy ciała” w odczytywaniu uczuć innych ludzi.

Materiały: ilustracje wycięte z gazet przedstawiające osoby wyrażające mimiką, gestem różne uczucia,

Przebieg: Klasa dzieli się na 4-osobowe grupy. Każda grupa otrzymuje jedną ilustrację. Uczniowie najpierw indywidualnie, a potem wspólnie zastanawiają się, jakie uczucia wyraża osoba na zdjęciu. Grupy zamieniają się zdjęciami i powtarzają procedurę.

Omówienie: Należy zwrócić uwagę na znaczenie niewerbalnej komunikacji w wyrażaniu uczuć, charakterystyczne zachowania dla wyrażania poszczególnych uczuć, problemy związane z odczytywaniem i interpretacja niewerbalnych zachowań.

17

---