Morfologia

56

Komentarz: Zidentyfikuj każdy otrzymany element jako reprezentację pewnego morfemu.

Wniosek: Forma gramatyczna, z którą masz do czynienia, nie jest morfologicznie podzielna, a zatem nie możesz przeprowadzić w odniesieniu do niej analizy morfologicznej, np. forma morfologiczna przed. Zakończ więc analizę.

Wniosek: Forma gramatyczna, z którą masz do czynienia, jest morfologicznie podzielna, np. lesi-e : dom-u = las- : dom-, lesi-e : las- = dom-u : dom- las-em : dom-em = las-u : dom-u, las-em : las-u = dom-em : dom-u.

tak

nie

tak

3. Czy wyodrębnione przez ciebie elementy posiadają to samo znaczenie?

nie

Wniosek: Wyróżnione elementy nie reprezentują jednego morfemu.

4. Czy wyodrębnione przez ciebie elementy występują w wykluczających się kontekstach?

5. Czy różnice w kształcie wyodrębnionych elementów można wyjaśnić za pomocą reguł morfonologicznych (s. )?

Wniosek: Wyróżnione elementy nie reprezentują jednego morfemu.

2. Czy masz do czynienia z formą gramatyczną morfologicznie podzielną, tj. czy możesz wskazać w obrębie danej formy gramatycznej co najmniej dwa elementy powtarzające się w identycznym znaczeniu i kształcie w kontekście innym od badanego?

1. Wskaż i zapisz tę formę gramatyczną badanego wyrazu, którą zamierzasz poddać analizie, np. formy lesie i lasem reprezentujące wyraz LAS

tak

nie

tak

nie

Wniosek: Wyróżnione elementy nie reprezentują jednego morfemu.

Wniosek: Wyróżnione elementy, np. las- i leś-, mają to samo znaczenie, np. `naturalny lub wyhodowany przez człowieka zwarty zespół roślinności z przewagą roślin drzewiastych i ze swoistą fauną'; występują w wykluczających się otoczeniach, np. *las-e i *lesi-em; różnice w ich kształcie można wyjaśnić za pomocą reguł morfonologicznych (s.), np. oboczność spółgłoskowa: wymiana spółgłoski twardej [s] na fonetycznie miękką średniojęzykową [ś]. Wyodrębnione elementy reprezentują zatem określony morfem, np. elementy las- i leś- reprezentują morfem LAS.

2. Czy zaobserwowana wymiana głosek uwarunkowana jest wyłącznie sąsiedztwem określonych morfemów?

1. Jeżeli, przeprowadzając analizę morfologiczną, w tym: fleksyjną lub słowotwórczą, zauważyłeś, że wyodrębnione morfemy przyjmują różne postaci, sprawdź, czy zaobserwowana wymiana głosek powtarza się w identycznej postaci przynajmniej w jeszcze jednym wypadku: w innych wyrazach?

nie

tak

Wniosek: Zjawisko, które zaobserwowałeś, to oboczność morfonologiczna, np. wymiana [s] : [ś]: las- : pas- = lesi-e : pasi-e.

Wniosek: Zjawisko, które zaobserwowałeś, nie jest obocznością morfonologiczną Zakończ analizę.

tak

nie

3. Czy w zaobserwowanej wymianie głosek uczestniczą spółgłoski?

Wniosek: Zaobserwowana wymiana głosek zachodzi automatycznie i uwarunkowana jest regułami, które rządzą łączliwością głosek wchodzących w skład sąsiadujących morfemów, np. wymiana spółgłosek dźwięcznych na bezdźwięczne na końcu wyrazu lub pojawienie się na granicy morfemów głoski [e] w celu rozbicia trudnych do wymówienia zbitek spółgłoskowych, por. roze-brać : roz-biorę.

tak

nie

Wniosek: Wymiana głosek, z którą masz do czynienia, to oboczność spółgłoskowa, a zatem ma tutaj miejsce jedna z następujących sytuacji:

1. wymiana spółgłoski twardej na fonetycznie miękką:

• zębowej na środkowojęzykową, np. kot : kocie,

• wargowej na wargową zmiękczoną przez [j], np. ryba : rybie, tylnojęzykowej na tylnojęzykową, np. długa : długi;

2. wymiana spółgłoski twardej na funkcjonalnie miękką, tj. taką, która jest fonetycznie twarda, lecz występuje w pozycji miękkiej, np. ręka : ręce, noga : nodze.

Wniosek: Wymiana głosek, z którą masz do czynienia, to oboczność samogłoskowa, a zatem ma tutaj miejsce jedna z następujących sytuacji:

a. wymiana jednej samogłoski na inną, np. ząb : zęba, stóg : stogu;

b. wymiana samogłoski na zero fonologiczne, np. sen : snu, osioł : osła.

tak

Oboczności morfonologiczne

Komentarz: Podziel formę gramatyczną danego wyrazu na elementy proste.

5. Czy badany wyraz w zdaniu, w grupie podmiotu, może pełnić funkcję członu głównego?

Wniosek: Badany wyraz to czasownik, np. pracuje, wisi, grzmi;

tak

nie

Wniosek: Badany wyraz to spójnik, np. i, lub, chociaż, lub relator, np. który, kiedy.

3. Czy badany wyraz pełni w zdaniu funkcję członu głównego?

tak

nie

nie

2. Czy badany wyraz jest samodzielny składniowo, tj. pełni funkcję części zdania?

4. Czy badany wyraz w zdaniu może wchodzić w związek zgody lub rządu z członem głównym (czasownikiem)?

Analiza morfologiczna

Wniosek: Badany wyraz to przyimek, np. w, na.

tak

nie

Wniosek: Badany wyraz to wykrzyknik, np. Uwaga! Brzęk!

2. Czy badany wyraz występuje zawsze w jakimś kontekście (otoczeniu słownym)?

tak

3. Czy badany wyraz pełni funkcję łączącą zdania?

1. Czy badany wyraz wchodzi w związki składniowe z innymi częściami zdania?

Wniosek: Badany wyraz to dopowiedzenie, np. owszem, właśnie.

Podział wyrazów na części mowy

ze względu na ich właściwości składniowe

nie

nie

Wniosek: Badany wyraz to spójnik, np. i, lub, chociaż.

Wniosek: Badany wyraz to przyimek, np. w, na, o.

tak

4. Czy badany wyraz wymaga określonego przypadka?

Wniosek: Badany wyraz to partykuło-przysłówek, czyli partykuła, np. nie, czy, by, lub przysłówek nie-odprzymiotnikowy, np. bardzo.

tak

nie

3. Czy badany wyraz pełni w zdaniu funkcję łączącą?

nie

Wniosek: Badany wyraz to wykrzyknik, np. hej, halo, ach.

Wniosek: Badany wyraz to liczebnik, np. jeden, drugi, dwojaki.

tak

nie

tak

Wniosek: Badany wyraz to przymiotnik, np. biały, okrągłe, cichy;

Wniosek: Badany wyraz to czasownik niewłaściwy, np. można, gotów.

Wniosek: Badany wyraz to czasownik właściwy, np. kochać, strzelać, istnieć.

4. Czy badany wyraz odmienia się przez liczbę?

Wniosek: Badany wyraz to rzeczownik, np. człowiek, kamień, burza, ból.

tak

tak

nie

nie

tak

3. Czy badany wyraz odmienia się przez osobę?

3. Czy badany wyraz odmienia się przez rodzaj?

nie

tak

2. Czy badany wyraz odmienia się przez przypadek?

2. Czy badany wyraz jest używany samo-dzielnie?

nie

tak

1. Czy badany wyraz odmienia się, tj. zmienia w trakcie odmiany swoją postać?

Podział wyrazów na części mowy

ze względu na ich właściwości fleksyjne

Wniosek: Badany wyraz nazywa.

Wniosek: Badany wyraz to liczebnik, np. jeden, drugi, pół, dwojaki.

Wniosek: Zaobserwowana wymiana głosek nie zachodzi automatycznie, lecz wywołana jest wyłącznie sąsiedztwem ściśle określonych, oddziałujących na siebie morfemów, np. wymianę głosek powoduje końcówka fleksyjna -e (Ms. i W. lp., rm.), np. sąd- : sądzi-e.

Wniosek: Badany wyraz to czasownik, np. pracuje, wisi, grzmi.

nie

tak

Wniosek: Badany wyraz to zaimek, np. ja, każdy, kilka, tutaj.

4. Czy badany wyraz szereguje jakieś elementy rzeczywistości?

tak

nie

Wniosek: Badany wyraz to ekspres-sywna część mowy, czyli wykrzyknik, np. hej, halo, ach.

3. Czy badany wyraz wskazuje jakiś element (lub elementy) rzeczywistości?

tak

nie

Wniosek: Badany wyraz to przyimek, np. w, na, o, spójnik, np. i, lub, chociaż, lub partykuła, np. nie, czy, by.

2. Czy badany wyraz symbolizuje jakiś element rzeczywistości?

nie

tak

1. Czy badanemu wyrazowi przysługuje pełne i samodzielne znaczenie?

Podział wyrazów na części mowy

ze względu na ich właściwości znaczeniowe

nie

Wniosek: Badany wyraz to przysłówek, np. szybko, daleko, wczoraj.

.

nie

tak

5. Czy badany wyraz w zdaniu może łączyć się z rzeczownikiem?

tak

nie

tak

5. Czy badany wyraz w zdaniu, w grupie podmiotu, może pełnić funkcję członu podrzędnego?

Wniosek: Badany wyraz to rzeczownik, np. człowiek, kamień, burza, ból.

Wniosek: Badany wyraz to modalizator, np. tylko, chyba, zaiste.

Wniosek: Badany wyraz to przymiotnik, np. biały, okrągłe, cichy.

nie

Wniosek: Badany wyraz to liczebnik, np. jeden, dwa, pięć.

nie

7. Czy badany wyraz nazywa cechę przedmiotu?

6. Czy badany wyraz nazywa przedmiot?

5. Czy badany wyraz nazywa proces?

Wniosek: Badany wyraz to rzeczownik, np. człowiek, kamień, ból.

Wniosek: Badany wyraz to przymiotnik, np. biały, okrągłe, cichy.

Wniosek: Badany wyraz to przysłówek, który nazywa cechę procesu albo cechę cechy, np. szybko, daleko, wczoraj.

1. Czy badany morfem realizuje się w konkretnej formie pod postacią ciągu głosek lub liter?

Komentarz: Przeprowadź analizę morfologiczną interesującej cię formy gramatycznej (s.). Przedstaw sobie tę formę jako ciąg morfemów.

Typy morfemów

Wniosek: Badany morfem to morfem zerowy, np. D. lm. pań-.

2. Czy badany morfem realizuje się w konkretnej formie pod postacią nieprzerwanego ciągu liter lub głosek?

nie

tak

Wniosek: Badany morfem to morfem ciągły, np. dom-, -ek, bad-, -acz.

tak

nie

Wniosek: Badany morfem to morfem nieciągły, np. ba-... się `bać się', roz-... się `rozmyślić się'

Uwaga: Czasem morfemy nakła-dają się na siebie i nie sposób rozstrzygnąć, do którego z nich należy badany ciąg liter lub głosek, np. pers-ki : per-sk-i. Nierzadko, w trakcie analizy, możesz się natknąć na morfem pusty, nie będący częścią żadnego z wydzielonych morfemów, np. bi-t-ka, gni-l-ny.

Wniosek: Badany morfem to morfem fleksyjny, który oddaje określone wartości odpowiednich kategorii gramatycznych, np. morfem ­-ów w formie chłopców wyraża dopełniacz liczby mnogiej.

7. Czy badany morfem wyraża relację słowotwórczą między dwoma wyrazami: podstawowym i pochodnym?

tak

Wniosek: Badany morfem to morfem słowotwórczy, np. such-ość, biał-aw-y.

Wniosek: Badany morfem to morfem leksykalny, np. teraz-, wczoraj-.

Wniosek: Badany morfem to morfem gramatyczny, który nie odsyła do rzeczywistości pozajęzykowej, lecz wyraża relacje między wyrazami i sygnalizuje stosunki składniowe między słowami w obrębie zdania.

tak

nie

nie

4. Czy badany morfem tworzy wyraz tylko w połączeniu z innym morfemem (lub morfemami)?

Wniosek: Badany morfem to morfem związany, np. morfemy śpiew-, -a- i -ć.

Wniosek: Badany morfem to morfem swobodny, który może występować w tekście jako samodzielny wyraz, np. gdzie, jutro, pod.

tak

nie

6. Czy badany morfem odsyła do rzeczywistości pozajęzykowej?

5. Czy do badanego morfemu mogą się dołączać inne morfemy?

tak

nie

Wniosek: Badany morfem to morfem rdzenny, np. morfem dom w wyrazie bezdomny.

Wniosek: Badany morfem to morfem afiksalny, np. morfemy: prefiksalny bez- i sufiksalny -ny w formie bezdomny.

tak

nie

tak

tak

nie

---