Abnegacja

odmawianie sobie czegoś; wyrzekanie się czegoś; niedbanie o własne wygody, o swój wygląd; zaniedbanie się.

Agnostycyzm

pogląd, według którego obecnie niemożliwe jest całkowite poznanie rzeczywistości. Czasami agnostycyzm oznacza tylko niemożliwość dowiedzenia się,

czy bogowie istnieją, czy też nie. Jednym z pierwszych przejawów agnostycyzmu było „Wiem, że nic nie wiem” Sokratesa. Thomas Henry Huxley wprowadził termin agnostycyzm, wykluczając możliwość poznawczą człowieka na polu „istoty” rzeczy jak i „istoty” związków przyczynowo-skutkowych. Agnostycyzm przybiera różne formy, i tak agnostyk może być ateistą jak i teistą, jak i żadnym z nich. Ośrodki badawcze czasem zaliczają agnostyków do tej samej grupy

co ateistów, co może być mylące. Słowo "agnostyk" wprowadził Thomas Henry Huxley w 1871 r., aby opisać filozofię, która sprzeciwia się gnostycyzmowi,

mając na myśli nie tylko grupę religijną z początku pierwszego tysiąclecia, lecz wszystkie twierdzenia duchowej lub mistycznej wiary. Przywódcy wczesnego kościoła chrześcijańskiego używali greckiego słowa gnoza (wiedza, poznanie) dla opisania "wiedzy duchowej". Agnostycyzmu nie wolno mylić z religijnymi nurtami przeciwstawnymi doktrynie gnozy i gnostycyzmu; te nurty zwykle nie mają wiele wspólnego z agnostycyzmem. Huxley użył pojęcia w znaczeniu generalnym. Agnostycyzm można podzielić na kilka kategorii. Współczesne wersje to:

* Silny agnostycyzm - istnienia boga lub bogów nie można udowodnić w żaden sposób i nigdy nie uda się tego udowodnić.

* Słaby agnostycyzm - istnienie boga lub bogów jest obecnie niewiadome, lecz może stać się wiadome w przyszłości, dlatego na razie należy wstrzymać się

z oceną.

* Teizm agnostyczny (również agnostycyzm religijny) - nie wiadomo czy bogowie istnieją, a mimo to nadal w nich wierzy. Agnostycyzm religijny odrzuca jednak wszystkie treści religijne, zawarte w tradycji i świętych księgach uważając, że ich wartość poznawcza jest zbliżona do legend. Według niego, aby coś zbadać, trzeba mieć ścisłą definicję tego, co się bada - dopiero wtedy możliwe jest stworzenie odpowiedniej metody i przyrządu badawczego.

* Ateizm agnostyczny - nie wiadomo czy bogowie istnieją i w nich nie wierzy.

* Ignostycyzm - pytanie o istnienie boga jest pozbawione sensu, ponieważ nie posiada ono weryfikowalnych (czy testowalnych) skutków i dlatego powinno być zignorowane.

Agnostycyzm filozoficzny

to pogląd odnoszący się do ludzkiego poznania. Głosi on, że ludzkie poznanie jest ograniczone i nie dostarcza wiedzy o rzeczywistości lub nie możemy zweryfikować jej prawdziwości. Jest to pojęcie bardzo bliskie sceptycyzmowi filozoficznemu. Współcześni filozofowie, między innymi Robert Anton Wilson, starali się generalizować pojęcie agnostycyzmu, nie odnosząc go tylko do istnienia boga. Dawniej osoba deklarująca się jako agnostyk nie mogła zostać członkiem masonerii, chociaż ówczesna masońska wizja Boga była mieszaniną deizmu i panteizmu. Do dzisiaj masoneria konserwatywna nie dopuszcza osób deklarujących się publicznie jako ateiści lub agnostycy, ale pozwala utożsamiać Boga na przykład ze wszechświatem jako zbiorem wszystkich istniejących rzeczy czy prawami fizyki, od których człowiek jest istotą niższą i zależną. Osoby otwarcie deklarujące się jako agnostycy są przyjmowane przez masonerię liberalną.

Akcja

to ciąg zdarzeń dający się wyodrębnić w fabule dzieła literackiego (dramatu, opowiadania, powieści, poematu epickiego), pozostających ze sobą w związku przyczynowo-skutkowym i stanowiących rezultat celowego postępowania postaci literackich. Akcji przeciwstawia się kontrakcję - równoległy, lecz zmierzający

w odwrotnym kierunku ciąg zdarzeń; zespół wysiłków podjętych przez obóz przeciwny dla opóźnienia lub uniemożliwienia osiągnięcia celu. Zderzenie akcji

i kontrakcji stanowią podstawę konfliktu, a najwyższe ich nasilenie to punkt kulminacyjny.

Alegoria

to motyw zawarty w dziele literackim (przedmiot, postać, sytuacja, zdarzenie) lub zespół motywów przedstawiający w sposób obrazowy pewne abstrakcyjne pojęcia lub ideę. Motyw ów oprócz swego znaczenia jawnego, dosłownego, danego bezpośrednio przez sens poszczególnych wyrazów, które się do niego odnoszą, ma także znaczenie ukryte (alegoryczne), wymagające rozszyfrowania przez odbiorcę. Znaczenie to odczytuje odbiorca dzięki znajomości pewnych stałych związków

o charakterze konwencjonalnym, przekazywanych w tradycji kulturowej, religii i sztuce. Znaczenie alegoryczne jest umowne i ustalone; daje się zrozumieć

tylko w jeden sposób.

Anakreont

pisał wiersze o tematyce miłosnej i biesiadnej. Opiewają one radość życia, urok beztroskich zabaw, a bożka miłości - Erosa traktuje poeta jako dobrego kompana, którego towarzystwo się lubi, ale nie zawsze trzeba go traktować poważnie.

Anakreontyk

to lekki i pogodny w nastroju utwór poetycki, głoszący pochwałę beztroskiego życia, wina, sztuki i miłości, uroków mijającej chwili; nazwa wywodzi się

od Anakreonta z Teos (VI - V w. p.n.e.).

Annostycyzm

zasada niepoznawalności istoty bytu. Pozytywiści uważali, że nie w sposób poznać źródeł bytu i jego duchowej czy materialnej przyczyny, określić jego celowości, całości kosmicznych praw rządzących światem, nie ma więc sensu zadawanie pytań o istnienie lub nieistnienie Boga o nieśmiertelność człowieka, istnienie duszy, sens ludzkiej egzystencji - są to problemy nierozwiązalne.

Antropocentryzm

Nazwa pochodzi od gr. słowa "anthropos" - "człowiek". Pogląd filozoficzny, według którego człowiek jest ośrodkiem i celem wszechświata. Doktryna ta zyskała dużą popularność w renesansie w związku z wystąpieniem zjawiska humanizmu, który dowartościował człowieka, jego pozycję w świecie i społeczeństwie. Antropocentryzm jest zaprzeczeniem średniowiecznego teocentryzmu.

Apokryfy

Pisma judaistyczne i chrześcijańskie niepewnego pochodzenia, często fałszywie przypisywane znanym postaciom dziejów religijnych, wiążące się tematycznie

z Biblią, nie należące jednak do ustalonego przez Kościół kanonu ksiąg Pisma św. Dopełniały one historie biblijne licznymi szczegółami i epizodami, które nie były zgodne z zawartością tekstów kanonicznych, a niektóre miały charakter heretycki. Rozkwit literatury apokryficznej przypada na II - III w. Motywy i wątki apokryfów zostały wykorzystane w piśmiennictwie hagiograficznym.

Arkadia

Mityczna kraina wiecznej szczęśliwości, gdzie w zgodzie z naturą, w zdrowiu i radości żyją pasterze. Kraina ta była sławiona w poezji sielankowej. W literaturze funkcjonuje topos arkadyjski.

Arystotelizm

System stworzony w IV w. p.n.e. przez Arystotelesa, będący przeciwstawieniem się platońskiemu idealizmowi. Arystoteles uznawał rzeczy doświadczone

przy pomocy zmysłów za jedyne oczywiste. Na podstawie świadectwa zmysłów wyprowadzał wnioski ogólne (metoda indukcyjna). Stworzył filozofię bytu (metafizykę), zaś w dziedzinie etyki był zwolennikiem poglądu uważającego szczęście za podstawowe dążenie człowieka. Myśl Arystotelesa cieszyła się

wielkim powodzeniem w Średniowieczu. Dzięki dziełom św. Tomasza z Akwinu stała się podstawą filozofii chrześcijańskiej. Przez długie wieki Arystoteles

był największym autorytetem naukowym; kiedy pisano krótko "filozof", wszyscy wiedzieli, że chodzi właśnie o niego. Arystotelizm inspirował też średniowieczną metodę naukową - scholastykę.

Asceza

Wyrzekanie się wszelkich przyjemności, umartwianie się; surowy tryb życia mający wg niektórych religii zapewnić doskonałość i zbawienie.

Ateizm

Pogląd odrzucający istnienie Boga i przeczący istnieniu wszelkich sił nadprzyrodzonych. Pojawił się w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha.

W oświeceniu był to nurt bardzo rozpowszechniony ze względu na to, że uznano podstawy religii katolickiej za niezgodne z rozumem.

Augustynizm (dualizm)

Średniowieczna filozofia św. Augustyna, będąca do XIII w. oficjalną filozofią Kościoła katolickiego. System ten zakłada istnienie dramatycznego rozdarcia między Bogiem i światem, a więc między bytem duchowym i cielesnym. Rozdarcie to jest szczególnie widoczne wewnątrz człowieka, którego dusza jako byt wyższy dąży ku sprawom wiecznym, a ciało jako byt niższy dąży ku rzeczom materialnym, ku upadkowi, co jest potwierdzeniem słów z biblijnej "Księgi Koheleta": "Marność nad marnościami - wszystko marność". Tak więc dualizm oznacza rozdwojenie, rozdarcie między duszą i ciałem.

Awangarda Krakowska

Poeci Awangardy Krakowskiej skupiali się wokół czasopisma "Zwrotnica", które ukazywało się w latach 1922-23 i 1926-27 w Krakowie. Teoretykiem i jednym

z poetów grupy był Tadeusz Peiper. Twierdził on, że wiek XX całkowicie zmienił oblicze świata zarówno w sensie cywilizacyjno-technicznym, jak i społecznym. Zdaniem Peipera człowiek powinien uczestniczyć w tym wielkim nurcie przemian. Uczestnictwo to powinno objąć wszystkie dziedziny życia, przemienić ludzką wrażliwość, uczuciowość i wyobraźnię. Także nowoczesna sztuka powinna brać udział w tworzeniu nowych form życia, nowego modelu człowieka, powinna likwidować przedział, jaki wytworzył się między osiągnięciami cywilizacyjnymi a nieumiejętnością psychicznego dostosowania się do nich. Jego słowa-hasła to:

"miasto, masa, maszyna". Szybki rozwój techniki, ciągłe udoskonalanie maszyn, urbanizacja i industrializacja witane były z radosnym optymizmem. Idealnym modelem takiego świata było społeczeństwo traktowane jako doskonale działający organizm, owa jednorodna "masa". Peiper odrzuca natchnienie, wypowiada się przeciwko wolnej grze wyobraźni, twierdząc, że poeta powinien być rzemieślnikiem, osobowością roboczą. Rym regularny uznany został za niezbędny

element nowej poezji, ale był oddalony o pięć, sześć wersów, odpowiadając w ten sposób metodzie kojarzenia odległych pojęć. Przedstawiciele awangardy: Julian Przyboś, Adam Ważyk, Jan Brzękowski.

Awangarda Lubelska

jeden z nurtów tzw. drugiej awangardy, nawiązuje programowo do Awangardy Krakowskiej, jednak nie zrywa z tradycją literacką, przede wszystkim tradycją

romantyczną. Grupa ta skupiła się wokół poety Józefa Czechowicza. Postulaty Awangardy Lubelskiej to zasada poetyckich skrótów i płynnego obrazowania, a także

dążenie w poezji do głoszenia postulatów moralnych, powrotu do tradycji np. w tematyce (wieś, uczucia). Do najbardziej reprezentatywnych utworów

tego ugrupowania należą wiersze Józefa Czechowicza: "Przez kresy", "Żal".

Bajka

to wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, niekiedy o roślinach czy przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej

o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi; prawda ta wypowiadana jest bezpośrednio, zwykle jako pointa na końcu utworu, niekiedy już na początku, bądź też jest tylko sugerowana czytelnikowi; postacie działające wyposażone są w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapieżnik, lis-zdrajca); bajkę charakteryzuje na ogół dyscyplina językowa i dążenie do łatwego nawiązania kontaktu z odbiorcą, co może się wyrażać potocznością języka i stylem gawędziarskim. Podział bajek:

*narracyjna (np. La Fontaine, Francja XVII w.), stanowiąca jakby zwięzłą nowelę o nieskomplikowanej akcji i z niewieloma postaciami

*epigramatyczna, przeważnie czterowersowa, rysująca pewną elementarną sytuację, a na jej tle paralelizm lub kontrast postaw.

W okresie oświecenia bajka stała się jednym z głównych gatunków, służyła dydaktyce i moralizatorstwu.

Ballada

wywodzi się ze średniowiecznych epickich pieśni ludowych. W Polsce połączona z cechami epickiej dumy, wykrystalizowała się w wierszowany utwór poetycki, łączący epicką opowieść o niezwykłym wydarzeniu z lirycznym komentarzem i dramatyzmem dialogowego ujęcia; znamienne jest mieszanie elementów lirycznych (niezwykłość, nastrojowość, emocjonalność), epickich (narracyjność, retrospekcja) i dramatycznych (bohaterowie w działaniu i sytuacji). Fabuła jest ramą, w którą wpisana jest sytuacja jednostki wobec losu i problemów moralnych (wina i kara, wierność i zdrada, wolność).

Behawioryzm

(ang. behaviour - zachowanie, postępowanie) to kierunek w psychologii, rozpowszechniony głównie w USA, zakładający badanie nie zjawisk psychicznych,

ale postępowania człowieka w oderwaniu od aktów świadomości, nie uwzględniający czynnika społecznego w kształtowaniu psychiki ludzkiej. Jednym z przedstawicieli tego nurtu był E. Hemingway.

Biblia

W Biblii wyróżniamy: Stary Testament i Nowy Testament. Stary Testament tworzony był w ciągu wieków, od XIII w. p.n.e. do I wieku p.n.e. Powstanie ksiąg Nowego Testamentu ustala się na czas od 51 do 96 r. po narodzeniu Chrystusa.

STARY TESTAMENT

- Pięcioksiąg, czyli Prawo (przypisywane Mojżeszowi)

- Księga Rodzaju (daje obraz stworzenia świata i człowieka). Oto jej zasadnicze zręby myślowe:

a) monoteizm - jest jeden Bóg

b) stworzenie z niczego - Bóg stworzył świat z nicości

c) pierwotna dobroć stworzeń - każde stworzenie jest dobre

d) godność człowieka - człowiek jest najdoskonalszym stworzeniem Bożym, ukształtowanym na jego obraz i podobieństwo

e) cel życia człowieka - panować nad przyrodą, rozmnażać się, być posłusznym Bogu.

- Księga Wyjścia

- Księga Kapłańska

- Księga Liczb

- Księga Powtórzonego Prawa

- Księgi Historyczne

- Księgi Mądrości (np. Księga Hioba)

- Księgi Prorockie

NOWY TESTAMENT

- Ewangelie (Mateusza, Marka, Łukasza, Jana)

- Dzieje Apostolskie

- Listy Pawłowe

- inne listy "Katolickie"

- Apokalipsa św. Jana

Pismo święte Starego i Nowego Testamentu to księga o podstawowym znaczeniu dla wyznawców judaizmu (pierwsza część) i chrześcijaństwa (całość). Stanowi także wielką skarbnicę gatunków, motywów, symboli, które odżywają ciągle na nowo jako inspiracja lub tworzywo literackie w dziełach pisanych na różnych kontynentach, w różnych językach. Do tej księgi odwołują się także przedstawiciele innych dziedzin sztuki. Popularność Biblii mierzy się niezliczoną ilością przekładów na liczne języki. Zasięg jej oddziaływania obejmuje bez mała wszystkich ludzi na świecie. Niektóre symbole i teksty biblijne znają także zdeklarowani ateiści. Wobec tych imponujących faktów można bez ryzyka popełnienia błędu stwierdzić, że Pismo święte jest niezaprzeczalną podstawą kultury europejskiej, ciągle pulsującym źródłem wiedzy o Bogu i świecie. Biblia jest księgą złożoną z różnego rodzaju pism, powstałych na przestrzeni długiego okresu czasu, utrwalonych przez różnych autorów działających pod wpływem natchnienia płynącego od Boga. Zawiera więc księgi zróżnicowane pod wieloma względami,

przede wszystkim formalnie i językowo. Dlatego też to wielkie dzieło można czytać, interpretować i analizować jako zbiór tekstów literackich. Religijnego

i literackiego charakteru Pisma świętego nie sposób jednak rozpatrywać bez uznania nierozerwalności obu tych cech, z takim założeniem podejmujemy więc refleksję nad wybranymi księgami Nowego Testamentu. Przed przystąpieniem do rozważań nad fragmentami Pisma świętego polecamy lekturę Wprowadzenia

do Biblii zawartego w podręczniku szkolnym. Równocześnie przypominamy, że w ramach naszej serii zostało wydane opracowanie ksiąg Starego Testamentu.

Pismo święte składa się z dwu części: Starego i Nowego Testamentu. Pierwsza z nich liczy 46 ksiąg, które powstawały w czasie przekraczającym tysiąc lat (od XIII do I w. p.n.e.) i przedstawiają miłość Boga do narodu wybranego (Izraelitów). Druga część składa się z 27 ksiąg spisanych w drugiej połowie I wieku po narodzeniu Chrystusa (51-96 r.) i obrazuje miłość Boga skierowaną do wszystkich ludzi na całym świecie, której najwspanialszym dowodem jest ofiara Syna Bożego podjęta dla odkupienia grzechów całej ludzkości. Nowy Testament obejmuje cztery Ewangelie (św. św. Mateusza, Marka, Łukasza, Jana) - autorstwa uczniów Jezusa Chrystusa, którzy zadbali o przedstawienie działalności Mistrza i Odkupiciela oraz o spisanie Jego wypowiedzi - dalej następują Dzieje Apostolskie i listy

oraz Apokalipsa św. Jana. Nowy Testament jest w stosunku do Starego zbiorem o wiele skromniejszym, jeżeli wziąć pod uwagę objętość pism. Powstały one

w przeważającej większości w języku greckim (z wyjątkiem Ewangelii według św. Mateusza napisanej prawdopodobnie po aramejsku), w krótkim przedziale czasu (pół wieku). W związku z tym można mówić o bardziej jednolitym charakterze Nowego Testamentu. Przedmiotem naszej refleksji będą fragmenty Ewangelii (wybrane przypowieści), Pierwszego listu do Koryntian (Hymn o miłości) oraz Apokalipsy św. Jana - a więc teksty przewidziane w programie szkoły średniej

jako lektura dla klasy pierwszej. Podstawowy wybór w niewielkim stopniu rozszerzymy, zaś refleksji nad tekstami będzie towarzyszyła informacja o ich autorach

i okolicznościach powstania wsparta opiniami badaczy Pisma świętego. Nowy Testament rozpoczynają cztery Ewangelie spisane przez Apostołów: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. Autorzy ukazują kolejne fakty z działalności Jezusa Chrystusa wśród ludzi, przede wszystkim opisują zdarzenia cudowne i przedstawiają naukę Mistrza zawartą najczęściej w formie przypowieści. Trzy pierwsze spośród wymienionych Ewangelii charakteryzują się wieloma podobieństwami,

stąd nazywane są synoptycznymi. Czwarta odbiega od poprzednich stylem, a niekiedy też treścią. Przypowieści biblijne są relacjami z wypowiedzi Jezusa. Posługiwał się taką formą, by przekazać swoją naukę o Królestwie Bożym, o zasadach moralnych, według których należy postępować zarówno w życiu osobistym, jak i społecznym. O. Augustyn Jankowski pisze: W Jego [Jezusa] nauczaniu, odczytywanym przez nas dziś z Ewangelii, przypowieści są środkiem pierwszego rzędu, środkiem stosowanym przez cały czas publicznej działalności. Niemal ciągle Jezus daje obrazom pierwszeństwo przed zasadami abstrakcyjnymi. Przypowieści - to Jego świadoma pedagogia. [...] Jeśli bowiem Jezus wolał mówić raczej obrazami niż przy pomocy abstrakcyjnych pojęć, to chyba po to, by łatwiej mogły Go zrozumieć masy ludzi prostych. Nadto przecież przypowieści ewangelijne posługują się obrazami zaczerpniętymi z codziennej obserwacji życia lub czynią aluzję do zdarzeń. Autor przywołuje konkretne przykłady sytuacji i bohaterów przypowieści, i stwierdza, że chociaż są liczne i zróżnicowane, łatwo można je odczytywać i interpretować. Preferowana przez Jezusa forma wypowiedzi stanowi gatunek literacki oparty na konstrukcji porównania dwóch elementów

(grec. parabolé - zestawienie obok siebie). Pierwszy z nich jest obrazem wziętym z życia codziennego, z rzeczywistości znanej rozmówcy lub czytelnikowi. Drugi składnik czy człon przypowieści nie jest już dostępny zmysłom, gdyż leży w sferze pojęciowej. Rzeczy konkretne i znane z obrazu rzeczywistości doświadczalnej

w takim zestawieniu mają za zadanie zilustrować prawdę wyższego rzędu, duchową. Parabola więc - to rozbudowane porównanie oparte na podobieństwie, jakie zachodzi między bardzo różnymi płaszczyznami rzeczywistości. Przykładem może być choćby porównanie ziarnka gorczycy do Królestwa Bożego w aspekcie rozwoju i wzrastania. Fabuła przypowieści jest schematyczna, przejrzysta, angażująca postaci przeciwstawione sobie pod różnymi względami (technika czarno-biała), służy przedstawieniu prawd religijnych i moralnych, ukazaniu właściwej drogi postępowania. Poza treścią dającą się odczytać dosłownie kryje się głębszy pokład znaczeniowy. Dotarcie do tego alegorycznego odczytania pozwala zrozumieć naukę zawartą w przypowieści. Osoby określone są jednoznacznie,

z uwypukleniem pewnych cech charakteru, które mają służyć celom dydaktycznym. Nie są to postaci historyczne, posiadające imiona i nazwiska, określony bagaż doświadczeń życiowych, ale bohaterowie uogólnieni (określeni zawodowo lub społecznie, rodzinnie itp.) pokazani w jakiejś sytuacji życiowej. Taka prezentacja prowadzi do podsumowania, z którego jasno wynika przesłanie moralne. Przypowieści biblijne bywają niekiedy wyposażone w elementy przynależne innym gatunkom literackim. Odmianą przypowieści, dosyć często spotykaną na kartach Biblii jest przykład (łac. exemplum), pozbawiony „drugiego dna”, sensu alegorycznego. Służy on propagowaniu pewnych postaw i również opiera się na przeciwstawieniu postaci odmiennie reagujących na dane zjawisko

lub różniących się skrajnie, jeśli chodzi o cechy charakteru (np. bogacz i Łazarz). Parabola to gatunek krewny baśni, mitowi. W uogólnieniu zjawisk czy sytuacji tkwi uniwersalny wydźwięk nauki. Dotyczy ona każdego, kto odnajduje się w postawie bohatera, bez względu na czas historyczny, miejsce itp. Mądrościowy charakter paraboli i jej ponadczasowość pozwalają odczytywać ją na nowo, aktualizować w kontekście osobistej sytuacji czytelnika. Interpretacja przypowieści, choć prowadząca do jednoznacznych ocen w kategoriach dobra i zła, pozwala odnosić jej treść do indywidualnych przeżyć i przemyśleń. Przypowieści są krótkimi formami wypowiedzi. Ponieważ dążą do przedstawienia jakichś ogólnych prawideł życia, prawd moralnych i religijnych, nie zawierają szczegółów. Narracja prowadzi do dydaktycznego celu poprzez jasne, przejrzyste zestawienie postaw, cech itp. Gatunek ten chętnie podejmowano w twórczości literackiej, zwłaszcza stylizowanej na pisma Nowego Testamentu, (np. Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego A. Mickiewicza). Wykorzystywali ją twórcy powieści: F. Kafka, A. Camus (Dżuma), E. Hemingway (Stary człowiek i morze) i inni. Jezus mówił wiele o Królestwie Bożym, o jego wzroście i dynamice rozwoju.

To zagadnienie przedstawił m.in. w przypowieściach o siewcy, ziarnku gorczycy i zaczynie chlebowym. Przypowieść o siewcy (Mk 4, 2-9) Jezus wygłosił,

by poprzez wyrazistą fabułę przedstawić założenie i rozwój Królestwa Bożego. Rozsiewane przez siewcę ziarna padają w różne miejsca i zależnie od podłoża - mogą zostać stracone lub też dać życie roślinom, które później wydadzą owoce. Jedno z nich padło na drogę i wydziobały je ptaki, inne uschło w miejscu skalistym, jeszcze inne - choć wzrastało - zostało zagłuszone przez ciernie i nie mogło owocować. Inne w końcu padły na ziemię żyzną, wzeszły, wyrosły i wydały plon: trzydziestokrotny, sześćdziesięciokrotny i stokrotny (Mk 4,8). Tę przypowieść, którą Jezus opowiedział tłumowi słuchaczy nad jeziorem, podaje także Mateusz

(13, 1-9) i Łukasz (8, 4-8). W tych trzech Ewangeliach synoptycznych czytamy dalej o tym, że zachęcony pytaniami uczniów Mistrz wyjaśniał, dlaczego

posługuje się przypowieściami Otóż - jak mówi - jest to przystępny sposób ukazania ludowi tajemnicy Królestwa Bożego. W przekazie wymienionych trzech ewangelistów znajdujemy też Wyjaśnienie przypowieści o siewcy (Mt 13, 18-23; Mk 4, 14-20; Łk 8, 9-15), jakie Jezus przekazał uczniom. Jest to zarazem wzorzec, jak należy tłumaczyć ukryte w parabolach treści ogólne. Pozostańmy przy relacji św. Marka: Siewca sieje słowo. A oto co ci [posiani] na drodze: u nich sieje się słowo, a skoro je usłyszą, zaraz przychodzi szatan i porywa słowo zasiane w nich. Podobnie na miejscach skalistych posiani są ci, którzy, gdy usłyszą słowo, natychmiast przyjmują je z radością, lecz nie mają w sobie korzenia i są niestali. Gdy potem przyjdzie ucisk i prześladowanie z powodu słowa, zaraz się załamują. Są inni, którzy są zasiani między ciernie: to są ci, którzy słuchają wprawdzie słowa, lecz troski tego świata, ułuda bogactwa i inne żądze wciskają się i zagłuszają słowo, tak że zostaje bezowocne. W końcu na ziemię żyzną zostali posiani ci, którzy słuchają słowa, przejmują je i wydają owoc: trzydziestokrotny, sześćdziesięciokrotny i stokrotny. Jezus szczegółowo nakreślił w przypowieści warunki, w jakich kształtuje się Królestwo Boże, i z równym staraniem wyjaśniał uczniom głębszy sens przenośni. Przedstawiona sytuacja skupia uwagę na losie wysianych ziaren. Chociaż wiele z nich ulega zniszczeniu, nie ma powodu

do niepokoju o przyszłość Królestwa Bożego, bowiem te, które padły na żyzną glebę, owocują bardzo obficie. Podobny wniosek płynie z Przypowieści o zasiewie (Mk 4, 26-29), która kładzie nacisk na to, że ziarno ma w sobie życiodajną siłę, zaś Królestwo Boże wzrasta i rozwija się podobnie - również zawiera w sobie immanentną siłę rozwoju, taką moc żywotną, która je doprowadzi do wypełnienia eschatologicznego. Siłę wzrostu Królestwa Bożego najkrócej i najpełniej oddaje Przypowieść o ziarnku gorczycy, które - choć bardzo małe - wypuszcza wielkie gałęzie, tak że ptaki powietrzne gnieżdżą się w jego cieniu (Mk 4, 32).

W tej paraboli Jezus wprost porównuje Królestwo Boże do ziarnka gorczycy - od razu wyjaśnia cel swoich słów o najmniejszym i najsilniejszym z ziaren.

Dynamikę Królestwa Bożego obrazuje też porównanie go do zaczynu chlebowego zakwaszającego dużą ilość mąki (Mt 13, 33; Łk 13, 20). Omówione przykłady pokazują jeden z celów przypowieści - przekazanie i zobrazowanie pewnej prawdy religijnej. Taki sens mają także inne przypowieści, np. o sieci, o skarbie i perle, o chwaście. Niektóre łączą w sobie obraz jakiejś uogólnionej prawdy z nauką moralną, np. Przypowieść o chwaście (Mt 13, 24-30) pokazująca los zboża (prawych dzieci Bożych) i skazanego na zniszczenie chwastu (hołdujących zgorszeniu i nieprawości). Konfrontacja obu roślin, a zarazem postaw ludzkich w kontekście przyszłej nagrody lub kary, pozwala jednoznacznie ocenić ich wartość i świadomie wybrać jeden z ukazanych modeli do realizacji we własnym życiu.

Miłosierny Samarytanin - to przypowieść czy raczej exemplum (przykład) zawarte w Ewangelii św. Łukasza ( 10, 30-37). Przedstawia człowieka potrzebującego pomocy. Szedł on z Jerozolimy do Jerycha i wpadł w ręce zbójców, którzy go ograbili i ciężko ranili. Pozostawionego przy drodze obojętnie mijali przechodnie, nawet kapłan. Dopiero Samarytanin wzruszył się losem nieszczęśnika, opatrzył jego rany, troskliwie pielęgnował, zaś później zostawił pod opieką właściciela gospody, ofiarowując mu za to zapłatę. Obiecał, że wracając tą samą drogą znowu odwiedzi gospodę i zwróci koszty pobytu rannego, jeżeli przekroczą pozostawioną sumę. Opowieść kończy się moralizatorskim podkreśleniem właściwej postawy: „Któryż z tych trzech okazał się, według twego zdania, bliźnim tego, który wpadł w ręce zbójców?” On odpowiedział: „Ten, który mu okazał miłosierdzie”. Jezus mu rzekł: „Idź i ty czyń podobnie” (Łk 10, 36-37). Ta wypowiedź Jezusa ilustruje na przykładzie praktyczną realizację Nowego przykazania, zobowiązującego ludzi do wzajemnej miłości. Do miłosiernego gestu okazał się zdolny ten, po którym - w myśl utartego stereotypu - można było spodziewać się obojętności i lekceważenia. Samarytanie - to znienawidzona przez Żydów nacja mieszkańców etnicznych, odszczepieńców i błędnowierców. Jednak nie kapłan, ani lewita ofiarują pomoc potrzebującemu, a właśnie 6w znienawidzony Samarytanin poświęca czas i własne pieniądze, by ratować rannego Żyda. Przykład miłosierdzia i wrażliwości na krzywdę bliźniego bez względu na jego pochodzenie czy jakiekolwiek inne sprawy jest szczególnie wyrazisty, jeżeli w grę wchodzą przedstawiciele obu wzajemnie nie akceptujących się narodów.

Jezus pokazuje, że wszyscy ludzie są braćmi i każdy człowiek zasługuje na szacunek i miłość drugiego. Nakazana przez Mistrza wzajemna miłość powinna być realizowana w każdej sytuacji, bez względu na okoliczności czy przeciwności i utrudnienia. Właśnie miłość bliźniego stanowi o człowieczeństwie i jest warunkiem szczęścia wiecznego. Dydaktyczny zamysł pokazania wyższości postawy miłosierdzia nad obojętnością i brakiem ludzkich odruchów, w formie przystępnej

dla każdego i wyjaskrawiającej kontrast pomiędzy przedstawionymi reakcjami, został tu zrealizowany z wielką mocą. To przecież nieprzyjaciel okazuje współczucie i pomoc, nie szczędząc czasu i pieniędzy. Jak na tle tej sytuacji wypadają głoszący Boga: kapłan i lewita? Przypowieść podkreśla znaczenie uczynków.

Nie wystarczy głosić wzniosłe idee, trzeba je umieć realizować w praktyce - dopiero wtedy można uznać, że się je przyjmuje naprawdę. Na zakończenie opowieści o miłosiernym Samarytaninie Jezus skłania rozmówcę do oceny postępowania wszystkich, którzy przechodzili obok rannego w aspekcie wyświadczonego dobra.

Po uzyskaniu odpowiedzi - jedynej, jaką nasuwa treść przypowieści - Mistrz nakazuje czynić podobnie. Parabola Miłosierny Samarytanin oparta jest na prezentacji skontrastowanych postaw. Zastosowanie techniki czarno-białej, analizującej czyny bohaterów w kategoriach dobra i zła, pozwala wybrać wzór do naśladowania

bez ryzyka pomyłki. Mądrościowy charakter tej wypowiedzi realizuje się wprost, bez uciekania się do podtekstów i przenośni. Przypowieść o powrocie

do rodzinnego domu syna marnotrawnego, zapisana przez św. Łukasza (15, 11-32), jest jednym z dłuższych tekstów tego gatunku. W warstwie fabularnej przedstawia syna, który opuścił dom ojca i lekkomyślnie roztrwonił swoją część majątku. Cierpiąc z powodu głodu i własnego upodlenia postanowił wrócić do ojca, wyznać swoją winę i poprosić o przyjęcie do pracy w charakterze najemnika. Tymczasem ojciec, widząc wracającego syna, wybiegł na jego powitanie, zaś na słowa skruchy i żalu nie odpowiedział, tylko rozkazał sługom: „Przynieście szybko najlepszą szatę i ubierzcie go; dajcie mu też pierścień na rękę i sandały na nogi! Przyprowadźcie utuczone cielę i zabijcie: będziemy ucztować i bawić się, ponieważ ten syn mój był umarły, a znów ożył; zginął, a odnalazł się.” (Łk 15, 22-24). Radość i decyzja ojca wywołały gniew starszego syna, który nie chciał wejść do domu. Wobec zarzutów, że ojciec bardziej ceni rozpustnika i marnotrawcę,

niż syna, który ciężko pracuje i jest stale blisko ojca, obwiniany odpowiada: „Moje dziecko, ty zawsze jesteś przy mnie i wszystko moje do ciebie należy.

A trzeba się weselić i cieszyć z tego, że ten brat twój był umarły, a znów ożył; zaginął, a odnalazł się.” (Łk 15, 31-32). Słowa ojca świadczą o tęsknocie za synem, który opuścił rodzinny dom, o wielkiej wyrozumiałości i umiejętności wybaczania. Taka postawa wobec hulaki i marnotrawcy wynika z ogromnej miłości

do dziecka, któremu wybacza się najcięższe przewinienia i w każdej sytuacji podaje pomocną dłoń. Przypowieść Syn marnotrawny opowiada o losie dziecka, które obrało sobie drogę życia wiodącą z dala od domu ojca, na dodatek niezgodną z poczuciem zdrowego rozsądku i - co oczywiste - sprzeczną z pragnieniami ojca względem syna. Tymczasem u progu domu nie spotykają go wymówki i połajania, ale otwarte ramiona przebaczającego rodzica. Z własnej woli syn odszedł

z domu, ale też sam zdecydował o powrocie. Dana mu wolność wyboru ostatecznie nie została zmarnowana. Zdążył w porę wrócić i wyznać swoje błędy i winy. Marnotrawny syn jest tu symbolem grzesznego, błądzącego człowieka, który oddalił się od Boga, ale poszukuje drogi powrotnej, pragnie odnowienia zerwanej więzi, żałuje tego, że postępował niegodnie i zmarnował wszystko, co otrzymał. Osoba przebaczającego ojca jest w fabule przypowieści odpowiednikiem Boga, który zawsze czeka na powrót każdego grzesznika, nigdy nie odtrąca, wprost przeciwnie - cieszy się z jego nawrócenia, wybacza wszelkie zło, a nawet nagradza jego wolną decyzję. O ile postaci ojca i tytułowego bohatera są w pełni czytelne i łatwo poddają się interpretacji, o tyle osoba starszego, zazdrosnego

i rozgniewanego syna wymaga bardziej wnikliwego osądu. Krytykuje on postępowanie ojca, odrzuca powracającego do domu brata, nie chce się z nim spotkać, mówi o nim do ojca „twój syn”, nie „mój brat”. O. Augustyn Jankowski tak komentuje tę parabolę: Istotnie trudno jest rozstrzygnąć, komu Kościół poświęca więcej uwagi i troski - świętemu czy grzesznikowi. A Kościół - to nie sama hierarchia, lecz my wszyscy Trzy przypowieści o przedziwnym miłosierdziu Bożym [jest tu mowa także o parabolach o drachmie i o owcy, które zagubiły się i odnalazły - przyp.], szokujące domniemanych „sprawiedliwych”, są nie tylko objawieniem,

jaki jest Bóg, ale i napomnieniem pod naszym adresem, byśmy czasem złym okiem nie patrzyli, że On jest dobry, ale co ważniejsze, byśmy w pełni się cieszyli

z powracania synów marnotrawnych do domu wspólnego Ojca. W cytowanym wyżej dziele czytamy o tym, że przypowieść Syn marnotrawny bywa nazywana „Ewangelią w Ewangelii”. Ukazuje się tutaj wartość tak dziś słusznie podkreślanej metanoi. Syn marnotrawny to czyni, do czego nie była zdolna ani owca,

ani drachma. Poprzez przypowieść o powrocie do domu syna marnotrawnego Jezus ukazuje szansę, jaka otwiera się przed każdym grzesznikiem, pozostawia nadzieję na odzyskanie utraconej więzi z Bogiem, ujawnia znaczenie wolnej woli, danej każdemu, by mógł sam zdecydować o swojej przyszłości, Dydaktyczny walor paraboli o nawróceniu wynika z decyzji o powrocie do Ojca, którą można by określić „postawą otwartych ramion”, ofertą poczucia bezpieczeństwa i nadziei na przebaczenie. Gwałtowna reakcja brata również skłania do interpretacji w kategoriach moralnych (chodzi zarówno o stosunek do brata - bliźniego, jak i do Ojca).

Słowa Ojca świadczą o radości z powrotu (odnowy, odrodzenia) dziecka: ten syn mój był umarły, a znów ożył; zginął, a odnalazł się. Bóg cieszy się nawróceniem każdego grzesznika, oczekuje go i wybacza, jak najlepszy ojciec. Z takiego wyobrażenia o Bożym miłosierdziu płynie nadzieja dla wszystkich błądzących. Równocześnie z wypowiedzi Jezusa wynika, że Bóg darzy miłością tych, którzy są przy Nim stale, ale nie mniejszą ofiaruje tym, którzy odchodzą i wracają -

w jednakowym stopniu zależy Mu na wszystkich dzieciach, do których żywi niezmiennie mocne, ojcowskie uczucia. Ewangelia to Dobra Nowina o Chrystusie

i Jego nauce. Ponieważ Jezus upodobał sobie sposób mówienia nie wprost, a mimo to zrozumiale dla słuchaczy wywodzących się z ludu, chętnie nauczał w formie przypowieści. Tworzył pewne obrazy literackie służące wyjaśnieniu trudnych zagadnień teologicznych. Posługując się uproszczoną, schematyczną fabułą, osadzoną w realiach życia codziennego słuchających, przekazywał wiadomości o istocie i celu Królestwa Bożego, o relacjach Boga i ludzi, o wielkim miłosierdziu, jakim otacza On człowieka. Jezus poprzez paraboliczne opowieści i przykłady pokazywał właściwą drogę postępowania, uczył, jak odróżnić dobro od zła, skłaniał

do refleksji nad własnym życiem w kontekście nakazu miłości Boga i bliźniego. Przypowieści ewangeliczne są także obrazem życia w czasach, kiedy nauczał Jezus Chrystus. Są one również interesującą formą literacką, sięgającą po podsumowujące maksymy czy przysłowia. Są tekstami o charakterze mądrościowym,

a zważywszy, że stanowią przybliżony zapis wypowiedzi Jezusa, można je także zaliczać do pism historycznych (ukazują sposób nauczania Chrystusa. Hymn

o miłości jest wyjątkowym fragmentem na tle pism św. Pawła. W poetyckiej, wzniosłej formie autor przedstawia wielką wartość miłości - największej cnoty. Stanowi on część Pierwszego Listu do Koryntian. O życiu i działalności św. Pawła można się dowiedzieć z Dziejów Apostolskich i Listów, w ramach których zawarł swoją naukę i myśl teologiczną. Pierwotnie nosił imię Szaweł. Był synem obywatela rzymskiego, ale pochodził z rodziny żydowskiej. Przez długi czas

był bezwzględnym, aktywnym prześladowcą chrześcijan, o czym sam wspomina w swoich pismach (m. in. brał udział w zgładzeniu Szczepana). Punktem zwrotnym w życiu Szawła było niezwykłe zdarzenie: pod Damaszkiem ukazał mu się zmartwychwstały Chrystus, kazał mu przyjąć chrzest, by odtąd wiódł życie „wielkiego apostoła pogan”, nauczającego o działalności Syna Bożego. Szaweł pochodził z Tarsu, urodził się ok. 8 r. po przyjściu na świat Chrystusa. Ponieważ podjął pracę misyjną, jego losy związane są z różnymi miejscami. Najpierw głosił Dobrą Nowinę w Damaszku, później w Jerozolimie starał się nawiązać kontakt z niektórymi Apostołami, zwłaszcza z Piotrem, znowu powrócił do Tarsu, by niedługo potem udać się wraz z Barnabą do pracy w Antiochii. Kolejnym etapem działalności Pawła były trzy wielkie podróże misyjne. Pierwsza z nich przypadła na lata 45-49, zaś jej celem był Cypr i środkowa część dzisiejszej Azji Mniejszej (odtąd Szaweł używa nowego imienia). Druga podróż (50-52 r.) wykracza daleko poza granice Azji Mniejszej. Podczas niej powstają obydwa Listy do Tesaloniczan. Trzecia, najdłuższa (53-58), miała na celu nauczanie na obszarze podobnym do odwiedzonego w poprzedniej wyprawie. Był to zarazem czas powstania większości Listów św. Pawła.

Po zakończeniu trzeciej podróży „apostoł pogan” zostaje aresztowany w Jerozolimie (ok. 58 r.), a potem odwieziony do Cezarei i tam przetrzymywany

przez ok. 2 lata. Jako obywatel rzymski domaga się, by jego sprawa była rozpatrywana przed Cezarem i uzyskuje na to zgodę. Trzy lata (61-63) spędza w rzymskim więzieniu. Tu, korzystając z dużej swobody, prowadzi działalność apostolską i pisze trzy „listy więzienne”. Po uniewinnieniu udaje się prawdopodobnie do Hiszpanii, potem do Efezu i na Kretę. Około 67 r. znowu zostaje uwięziony w Rzymie i prawdopodobnie w tym samym roku ścięty. Św. Paweł miał dość szczególną biografię. Jego życie znaczone było prześladowaniem chrześcijan, nienawiścią i brakiem tolerancji, by potem, po wielkiej przemianie wewnętrznej dokonanej za sprawą Chrystusa, który ukazał mu się na drodze do Damaszku, stać się Jego gorliwym wyznawcą aż do męczeńskiej śmierci. Działalność św. Pawła była związana przede wszystkim z ludźmi, którzy jeszcze nie słyszeli Dobrej Nowiny. Głoszenie nauki Chrystusa wśród pogan wiązało się z wielkim niebezpieczeństwem. Praca misyjna była przez Pawła dobrze przemyślana, zaś jej wynikiem stały się liczne wypowiedzi zawierające wnioski i pouczenia ułożone

w formę listów. Jednym z nich jest Pierwszy List do Koryntian. Adresatami listu są mieszkańcy Koryntu, których Paweł odwiedzał podczas swojej drugiej podróży misyjnej i przebywał wśród nich 18 miesięcy prowadząc swoją apostolską misję. Tekst powstał w Efezie (Azja) podczas trzeciej wielkiej podróży Apostoła. Bezpośrednim powodem napisania listu była wizyta ludzi Chloe (1, 11) oraz specjalne poselstwo z Koryntu (16, 17), donoszące o nieporządkach i nadużyciach, jakie się zdarzyły w niedawno założonej gminie. Poza tym zwrócono się do Pawła, być może na piśmie (7, 1), z wątpliwościami, jakie się zrodziły w umysłach korynckich chrześcijan, stawiających pierwsze kroki na drodze nowego życia. Zatem wprowadzenie porządku tam, gdzie go brakowało, oraz udzielenie odpowiedzi

na konkretne pytania wiernych - to podwójny cel Pierwszego Listu do Koryntian. [...] List stanowi cenny obraz stosunków społeczno - religijnych pierwotnej gminy; żyjącej w środowisku greckim. Zawiera on doniosłe pod względem dogmatycznym pouczenia o małżeństwie i dziewictwie (rozdz. 7), o Eucharystii

(11, 23-27), o Kościele jako Ciele Chrystusa (12, 12-31), o zmartwychwstaniu Chrystusa i jego wiernych (rozdz. 15). Rozdział zaś 13 - o miłości - słusznie nazwano „Pieśnią nad pieśniami” Nowego Testamentu. Hymn o miłości następuje po końcowym fragmencie rozdziału 12., podzielonego na dwie części: Charyzmaty Ducha Świętego i Kościół jednym nadprzyrodzonym Ciałem Chrystusa. Wydaje się, że poetycka wypowiedź o miłości umieszczona w obszernym tekście pisanym prozą jest nawiązaniem do słów, które ją poprzedzają: Lecz wy starajcie się o większe dary [większe niż dar nauczania, czynienia cudów, uzdrawiania, przemawiania językami - przyp.]: a ja wam wskażę drogę jeszcze doskonalszą (12, 31). Hymn o miłości podkreśla zapisane wyżej słowa. Najdoskonalszą drogą, o jakiej mówi św. Paweł, jest miłość. Autor wysławia miłość, ukazuje jej potęgę, wielką siłę, zdolność do przebaczania i cierpliwość. Źródłem doskonałej miłości jest sam Bóg, który poświęcił swojego Syna dla ocalenia ludzi, uwolnienia ich od grzechu. O tym św. Paweł w Hymnie nie pisze,

ale jest to zrozumiałe samo przez się. Hymn o miłości skłania do interpretacji w dwu kierunkach: Bóg - Dawca Miłości - obdarowuje nią człowieka, nigdy

nie odtrąca, nie pamięta złego; również człowiek powinien kierować się miłością, która jednak jest mniej doskonała. Obydwie te interpretacje nie tylko się

nie wykluczają, ale wzajemnie się uzupełniają - ludzie uczą się miłości do Boga, ona stanowi ideał, do którego stale powinni zmierzać, dzięki niej mogą osiągnąć wyżyny człowieczeństwa. Jak św. Paweł określa miłość? Czym ona jest? Czym się charakteryzuje? Jak można ją rozpoznać? Najpierw św. Paweł wskazuje wysoką rangę miłości. Porównuje ją z innymi wartościami powszechnie uznawanymi za bardzo cenne.

	Gdybym mówił językami ludzi i aniołów, a miłości bym nie miał stałbym się jak miedź brzęcząca albo cymbał brzmiący. Gdybym też miał dar prorokowania i znał wszystkie tajemnice, i posiadał wszelką wiedzę, i wszelką [możliwą] wiarę, tak iż bym góry przenosił, a miłości bym nie miał, byłbym niczym. I gdybym rozdał na jałmużnę całą majętność moją, a ciało wystawił na spalenie, lecz miłości bym nie miał, nic bym nie zyskał.
		(1 Kor 13, 1-3).

Autor mówi tu o najwyżej cenionych osiągnięciach i sprawnościach jakie może zdobyć człowiek. Wszystkie one są jednak niczym w porównaniu z miłością.

Jej brak przekreśla choćby najznaczniejsze zdobycze, sukcesy i umiejętności. Nie wyrówna go ani dar krasomówstwa, ani prorokowania, ani nawet wszelka wiedza

i mocna wiara. Bez miłości daremna i zmarnowana jest ofiara, nawet jeśli pociąga za sobą wyzbycie się majątku na rzecz ubogich i poświęcenie życia. Słowa te przywodzą na myśl ofiarę krzyża. Chrystus poniósł ją w imię miłości. Jej sens leży właśnie w tym, że była nierozerwalnie związana z taką, a nie inną przyczyną - tylko miłość zdolna jest wybaczyć, odkupić, odnowić. Trzy pierwsze wersety są do siebie podobne także pod względem składniowym. Są to zdania warunkowe uzupełnione konstrukcją przeciwstawienia, których uproszczony schemat można przedstawić następująco: „gdybym miał..., a miłości bym nie miał, byłbym...”. Brak miłości przekreśla wszelkie inne wartości, ujmuje im rangi, sprawia, że nie mają znaczenia. Bez miłości byłbym niczym - mówi św. Paweł. Ona warunkuje zostanie „kimś”, od niej zależy „wartość” człowieka. Dalsza część Hymnu (wersety 4-8) określa miłość - jaka ona jest, i jaka nie jest. Ta jednoznaczna ocena prowadzona jest z wykorzystaniem krótkich zdań, ułożonych w zespoły zaczynające się anaforą.

	Miłość cierpliwa jest, łaskawa jest. Miłość nie zazdrości, nie szuka poklasku, nie unosi się pychą; nie dopuszcza się bezwstydu, nie szuka swego, nie unosi się gniewem, nie pamięta złego; nie cieszy się z niesprawiedliwości, lecz współweseli z prawdą. Wszystko znosi, wszystkiemu wierzy, we wszystkim pokłada nadzieję, wszystko przetrzyma. Miłość nigdy nie ustaje, [nie jest] jak proroctwa. które się skończą, albo jak dar języków, który zniknie, lub jak wiedza, której zabraknie.
		(1 Kor 13, 4-8).

Ten środkowy fragment tekstu, poświęcony opisowi miłości, wykorzystuje słownictwo, które ma zarazem walor wartościujący. Miłość określona jest przy pomocy słów jednoznacznie dodatnich: cierpliwa, łaskawa i poprzez zaprzeczenie tego, co złe. Autor posługuje się kategorycznymi sformułowaniami, np. wszystko przetrzyma, nigdy nie ustaje, wzmocnionymi w ostatnich słowach Hymnu stwierdzeniem: największa jest miłość. Jak widać, św. Paweł wynosi miłość

do rangi najwyższej. Dzięki niej można pokonać wszelkie przeciwności, ona porządkuje świat pod względem moralnym, przekreśla grzechy, jest równa prawdzie - wieczna i niepokonana. Opis miłości - tak potężnej w swojej mocy, przekraczającej ograniczenia i naprawiającej ułomności ludzkie (zazdrość, szukanie poklasku, pycha, bezwstyd, gniew, zło) - prowadzi do konkluzji, że miłość, cierpliwa i łaskawa, powinna kojarzyć się z delikatnością (nie unosi się pychą), umiejętnością wybaczania (nie pamięta złego), ufnością (wszystkiemu wierzy), wytrwałością (wszystko przetrzyma). Powszechnie uznawane wartości (proroctwa, dar języków, wiedza), chociaż znaczne i doceniane, nie mogą oprzeć się działaniu czasu przemijają i nic ich przed tym nie uchroni. Jedynie miłość przetrwa i nigdy nie ustaje. Stanowi najbardziej trwałą i doskonałą pod każdym względem wartość. Na stronach Pisma świętego wielokrotnie, w różnych kontekstach, pojawia się stwierdzenie, że Bóg jest Miłością. Zwróćmy uwagę, że nie mówi się o Nim używając porównania czy epitetu. Jest to jednoznaczne wskazanie tożsamości Boga i Miłości.

Z takiego pojmowania Boga wywodzi się wdzięczność wiernych za dzieło stworzenia i Ofiarę Chrystusa, a także nadzieja „synów marnotrawnych” na odzyskanie Bożej opieki. Stąd można też zapewne wywodzić pojęcie Opatrzności Bożej, na którą - jak wskazują liczne przykłady biblijne - zawsze można liczyć w życiowych trudnościach. W następnym fragmencie Hymnu św. Paweł stara się wyjaśnić przyczyny niedoskonałości wiedzy i daru prorokowania.

	Po części bowiem tylko poznajemy i po części prorokujemy. Gdy zaś przyjdzie to, co jest doskonałe, zniknie to, co jest tyko częściowe. Gdy byłem dzieckiem, czułem jak dziecko, myślałem jak dziecko. Kiedy zaś stałem się mężem, wyzbyłem się tego, co dziecięce. Teraz widzimy jakby w zwierciadle, niejasno; wtedy zaś [zobaczymy] twarzą w twarz. Teraz poznaję po części, wtedy zaś poznam tak, jak i zostałem poznany.
		(1 Kor 13, 9-12).

Poznam tak, jak i zostałem poznany - te słowa mówią o poznaniu przez Boga, pełnym, całkowitym, doskonałym. Człowiek skazany jest na poznanie cząstkowe. Tylko Bóg posiada pełną wiedzę i zna przyszłość. Podobnie jest z miłością. Doskonała Miłość emanuje na ludzi, którzy - niejako zobowiązani przez Chrystusa

do miłości bliźniego - mogą się w niej doskonalić, ale nie potrafią osiągnąć jej pełni.

	Tak więc trwają wiara, nadzieja, miłość - te trzy: z nich zaś największa jest miłość.
		(1 Kor 13, 13).

Tak kończy się Hymn o miłości. Wymienione tu trzy cnoty boskie podlegają hierarchii, którą podkreśla św. Paweł, mówiąc, że największą z nich jest właśnie miłość. Ona warunkuje wiarę i nadzieję. Wcześniej autor zapisał: wszystkiemu wierzy, we wszystkim pokłada nadzieję. W pismach św. Pawła pojęcie miłości wraca wielokrotnie. W rozdziale 14. Pierwszego Listu do Koryntian, następującym bezpośrednio po Hymnie, czytamy: Starajcie się posiąść miłość [...] (14, 1).

Ten nakaz wynika też z wymowy Hymnu. Miłość - jest tym, co upodabnia człowieka do Boga, o nią należy zabiegać, w niej hartować charakter, od niej zależy -

co wynika z Dekalogu - życie wieczne. Wartość miłości, największej cnoty, jest nie do przecenienia. Ta prawda zawarta w poetyckiej wzniosłej formie hymnu stawia miłość na piedestale, u szczytu wszelkiego dobra. Omawiany fragment Pierwszego Listu do Koryntian wyróżnia się na tle wypowiedzi św. Pawła wielkimi walorami artystycznymi. Uwznioślająca forma literacka, pochwalna i patetyczna, pozwala dostrzec wyjątkowość miłości, jej wielką rangę, zaś jej cechy czynią ją czymś pożądanym, pociągającym i - przynajmniej do pewnego stopnia - każdemu dostępnym. Sprawność poetycka autora, oceniana poprzez walory polskiego przekładu, wydaje się imponująca. Utwór podlega rytmizacji wynikającej z układu wersyfikacyjnego, wzmocnionej licznymi powtórzeniami, najczęściej w formie anafory. Zabiegiem rytmizacyjnym jest też powtarzanie pewnych struktur składniowych, narzucających wersetom melodię. Tekst Hymnu imponuje również precyzyjnym doborem słownictwa i środków artystycznych - dotyczy to zwłaszcza prezentacji miłości. Istotne wartości wnosi początkowy fragment utworu pokazujący (w zdaniach warunkowych) człowieka pozbawionego miłości. W tekście jest wiele porównań, epitetów. Autor chętnie posługuje się anaforą. Całość podsumowuje dobitna puenta wynosząca miłość do wysokości najwspanialszej cnoty boskiej. Hymn o miłości bywa zestawiany ze starotestamentową Pieśnią

nad Pieśniami, przedstawiającą miłość i wzajemne dążenie do siebie Boga i duszy ludzkiej (Oblubieńca i Oblubienicy). Zmysłowe opisy i zachwyty dwojga kochających się sprawiają, że Pieśń nad Pieśniami bywa interpretowana jako erotyk. Alegoryczny sens tego utworu nie odbiera mu artystycznej urody pieśni miłosnej. Hymn o miłości ma inny charakter - traktuje przedmiot refleksji jako cnotę boską, nie ma tu skojarzeń erotycznych ani odniesienia do związku kobiety

i mężczyzny (chociaż to zagadnienie było także przedmiotem zainteresowania św. Pawła). Dłuższa, starotestamentowa pieśń o miłości zapisana jest w formie dialogu. Hymn św. Pawła jest tekstem krótkim, zwartym, prowadzonym przez jeden podmiot wyrażony w formie „ja” lirycznego. Obydwa te utwory literackie, zawarte w pismach biblijnych, dają obraz miłości i obydwa stały się źródłem natchnienia i inspiracji twórców literatury. Jako związek frazeologiczny upowszechnił się fragment o wierze, która góry przenosi. Na gruncie Biblii Hymn o miłości można porównywać z tekstem Ośmiu błogosławieństw z Kazania na Górze

(Mt 5, 3-12), opartym na wyrównanym rytmie wynikającym z układu wersetów, a także - z wykorzystania powtórzenia składniowego i anafory. Można tu dostrzec także podobieństwa treściowe - najogólniej biorąc, błogosławieni to ci, którzy postępują w duchu miłości. Wśród teologicznych rozpraw w formie listów Hymn

o miłości zaskakuje formą i skupia na sobie uwagę. Wydaje się, że literacka wersja wypowiedzi o miłości była nie tylko wynikiem nagłego natchnienia poetyckiego, ale została wybrana świadomie. Misyjne doświadczenia św. Pawła skłaniały go zapewne do takiego doboru form wypowiedzi, by skutecznie mogły one wpływać

na odbiorców. Zrytmizowana poetycka forma hymnu mogła dotrzeć do serc i umysłów ludzi o różnym przygotowaniu i nastawieniu do nauk apostolskich,

a przy tym stanowiła sposób wyrażenia hołdu największej boskiej cnocie, w której każdy człowiek powinien się doskonalić. Apokalipsa św. Jana jest fragmentem zamykającym Nowy Testament. Jest ona najbardziej niejasną i intrygującą częścią Biblii i tekstem interesującym w aspekcie literackim. Tytuł mieści w sobie określenie rodzaju wypowiedzi, którego nazwa wywodzi się z języka greckiego apokalypsis - odsłonięcie, objawienie. Apokalipsa służy wyjaśnieniu sensu dziejów i odsłonięciu tajemnic czasów ostatecznych - ma więc charakter prorocki. Teksty zawierające apokaliptyczne wizje pojawiają się na kartach Starego i Nowego Testamentu, ale najbardziej intrygującą i tajemniczą jest Apokalipsa św. Jana. Trudna jest do jednoznacznego odczytania, zawiera wiele symboli i niejasności,

a także cytatów i odniesień do Starego Testamentu. [...] stanowi dopełnienie całości objawienia Bożego; ukazuje ono koniec historii świętej, które początki znamy

z Księgi Rodzaju. Autorem Apokalipsy jest św. Jan (1, 9), i to właśnie, jak stwierdza niemal jednogłośnie tradycja, Jan Ewangelista. [...] Apokalipsa powstawała

w warunkach szczególnych. Prawdopodobnie nie od razu, lecz w trzech etapach. Dopiero na początku II wieku powstała z tych części dzisiejsza jej całość.

Same objawienia Apostoł miał na wyspie Patmos (1, 9), dokąd z Efezu został karnie zesłany za rządów Domicjana w r. 95 [...]. Jak dalej czytamy we Wstępie

do Apokalipsy św. Jana w Biblii Tysiąclecia, adresatami tekstu są zwłaszcza chrześcijanie z Azji Mniejszej, którymi św. Jan opiekował się jako Apostoł. Cierpieli oni wielkie prześladowania ze strony cesarstwa rzymskiego, zapoczątkowane jeszcze w czasach Nerona, w 54 r. Św. Jan, jedyny żyjący spośród Dwunastu, podjął zadanie podtrzymania prześladowanych na duchu. Polegało ono na objawieniu przyszłych losów Kościoła do czasu zapowiedzianego ponownego przyjścia Chrystusa. Autor, występujący w Bożym imieniu, przedstawia symboliczne wizje czasów ostatecznych, a przy tym poucza i napomina, a także pociesza i uspokaja.

Temat zasadniczy Apokalipsy - dzieje ludzkości i Kościoła - ukazuje się w niej w szeregu obrazów, które nie są kolejnymi aktami dramatu, lecz po większej części nowymi aspektami tej samej całości: Osoby i fakty są w niej typami, które w dziejach wielokrotnie będą się powtarzać. Pociechę wiernym niesie prawda, że Kościół ma zapewniony ostateczny triumf. Głównym więc pouczeniem moralnym jest hasło: Świadczyć niezłomnie Chrystusowi. Autor Apokalipsy na początku wyjawia,

że występuje w imieniu Boga i solidaryzuje się z cierpiącymi. Mówi też o tym, że spisany tekst jest efektem objawienia, jakiego doznał, i nakazu, by je utrwalić

na piśmie. We fragmencie zatytułowanym Widzenie wstępne, opartym na symbolice liczby siedem, uważanej za doskonałą, św. Jan wyjaśnia swoją wizję i ukazuje optymizm płynący z nadziei powtórnego przyjścia na świat Chrystusa:

	W prawej swej ręce miał siedem gwiazd i z Jego ust wychodził miecz obosieczny^19, ostry. A Jego wygląd - jak słońce, kiedy jaśnieje w swej mocy Kiedym Go ujrzał, do stóp Jego upadłem jak martwy, a On położył na mnie prawą rękę, mówiąc: Przestań się lękać! Jam jest Pierwszy i Ostatni, i żyjący Byłem umarły, a oto jestem żyjący na wieki wieków i mam klucze śmierci i Otchłani. [...].
		(Ap 16-18).

Dalej czytamy, że sam Chrystus wyjawia sens siedmiu gwiazd i siedmiu świeczników. Gwiazdy oznaczają „Aniołów” - tzn. biskupów siedmiu Kościołów, które

z kolei zostały przedstawione jako świeczniki. Chodzi tu o Kościoły w Efezie, Smyrnie, Pergamonie, Tiatyrze, Sardes, Filadelfii i Laodycei, do których autor zwraca się w siedmiu krótkich listach (do każdego osobno). Widzenie wstępne przypomina zapowiedź o przyjściu Chrystusa Pana życia i śmierci. Ukazuje się On „w swej mocy” jako jaśniejące słońce”. Słowa: Przestań się lękać! pozwalają wyciszyć obawy. Ponowne przyjście Pana nie jest równoznaczne z powszechną zagładą. Przynosi On jednak z sobą „miecz obosieczny”, który w odpowiednim czasie wykorzysta. Ten początkowy urywek z Apokalipsy dowodzi dużej znajomości ksiąg Starego Testamentu. Św. Jan analizował rolę Kościoła w świecie w kontekście przepowiedni biblijnych. Punktem centralnym, do którego wszystko się odnosi,

jest tu osoba Chrystusa. W dalszej kolejności następują dwie serie proroctw. Pierwsze z nich (4, 1-11, 19) opisują nabożeństwo, w czasie którego Baranek otwiera księgę ludzkich przeznaczeń. Spełniają się karzące dekrety Boże, Chrystus zaś panuje nad światem. Na drugą serię proroctw (l2, 1-22, 15) składają się wizje wojen

i plag, które spadną na nieprzyjaciół Chrystusa. Po nich nastąpi zmartwychwstanie zmarłych, sąd ostateczny, nowa ziemia i niebo, a w nim niebieskie Jeruzalem, gdzie wierni będą uczestnikami zaślubin Baranka. Zakończenie (22, l6-21) zawiera zapowiedź rychłego powtórnego przyjścia Chrystusa. Tak skrótowo ujęta treść Apokalipsy nie oddaje jednak złożoności i tajemniczości tego tekstu. Każdy fragment intryguje i skłania do analizy i domysłów. Z konieczności dyktowanej niewielkimi rozmiarami opracowania poprzestaniemy na wybranych fragmentach. Autorzy podręcznika dla klasy pierwszej proponują niewielką „próbkę” - połowę rozdziału 6., zatytułowanego: Baranek otwiera sześć pierwszych pieczęci. Jest to wizja Czterech jeźdźców Apokalipsy (tytuł pochodzi od autorów podręcznika), szczególnie żywotna w wyobraźni chrześcijan, która niejednokrotnie inspirowała twórców sztuki, zwłaszcza malarzy i poetów. Losy ludzkości, zapisane w księdze Bożych przeznaczeń, odsłaniają się przed oczyma św. Jana. Baranek łamie kolejne pieczęci znajdujące się na tej księdze, by kierować wypełnianiem się Bożych wyroków. wspomniany fragment mówi o otwarciu czterech pierwszych pieczęci i ukazywaniu się w odpowiedniej kolejności koni z jeźdźcami. Niemalże wszystko ma tu znaczenie symboliczne: Baranek symbolizuje Chrystusa, księga z siedmioma pieczęciami oznacza zapis wyroków w sprawie dziejów świata, zaś jeźdźcy

na koniach obrazują kolejno zwycięstwo nauki Chrystusa, wojnę, głód i śmierć. Tym ostatnim symbolom poświęcimy więcej uwagi. Biały koń z jeźdźcem-zwycięzcą oznacza dobro, triumf Ewangelii. Z kolorem białym - maścią konia - kojarzą się treści pozytywne: dobro, spokój, prawda, jasność. O jeźdźcu tym mówi św. Jan: i wyruszył jako zwycięzca, by [jeszcze] zwyciężać. Moc Ewangelii nie ustaje, zapotrzebowanie na nią trwa i dlatego w dziejach ludzkości zapisuje się ona jako triumfatorka, przed którą stają ciągle nowe zadania. Komentatorzy Apokalipsy w Biblii Tysiąclecia wyjaśniają, że symbol ten można interpretować także

jako znak zwycięstwa potęg wojskowych. Słowo Ewangelii ma moc równą wielkiej sile militarnej i może w podobny sposób zwyciężać.

I wyszedł inny koń barwy ognia, a siedzącemu na nim dano odebrać ziemi pokój, by się wzajemnie ludzie zabijali - i dano mu wielki miecz.

Drugi koń - czerwony - unosi jeźdźca rozsiewającego grozę wojny. Jego atrybutem jest „wielki miecz”, który odbiera ziemi pokój i sprawia, że ludzie nawzajem się zabijają. Znowu warto zwrócić uwagę na efekt kolorystyczny. Autor pisze: „koń barwy ognia”. Kolor określony jest w sposób obrazowy. Być może chodzi tu o całą gamę kolorów, od barw żółtych poprzez odcienie pomarańczy do intensywnej czerwieni. Kolor ten kojarzy się nie tylko z ogniem, by podkreślić sugestię interpretacyjną zawartą w tekście, ale także z krwią. Pożar zniszczenie dobytku - i krew - kojarzona z utratą życia, zabijaniem są znakiem wojny. Czarny koń” niesie na grzbiecie jeźdźca z wagą w ręku. Symbolizuje ona głód, a więc dotkliwe, powolne umieranie w cierpieniu i udręce. Czerń jest barwą ponurą, przywołującą na myśl ciemność, niebezpieczeństwo, grozę, niepewność, najogólniej biorąc - coś złego i smutnego. Symbolika obrazu czwartego jeźdźca została wyjaśniona

w tekście Apokalipsy:

oto koń trupio blady, a imię siedzącego na nim Śmierć, i Otchłań mu towarzyszyła.

Trupia bladość konia niosącego Śmierć jest tu wyraźnie odróżniona od bieli tego, na którym zwycięsko postępuje głoszący Ewangelię. Otchłań oznacza krainę zmarłych. Celowo zwróciliśmy uwagę na interpretację kolorów, która wspomaga symboliczne znaczenie tych czterech obrazów. Dzięki tej kolorystycznie „dopracowanej” wizji czterej jeźdźcy stali się najczęściej wyzyskiwanym motywem z tego tekstu. Potoczne określenie „wizja apokaliptyczna” przywodzi na myśl siejące zniszczenie i śmierć groźne postacie siedzące na ogromnych koniach, tratujących w szalonym pędzie wszystko, co staje na ich drodze. Takie przedstawienie jeźdźców Apokalipsy wiąże się w dużej mierze z wymową dalszych partii tekstu, bowiem w omawianym fragmencie obrazy są statyczne, chociaż w trzech przypadkach oznaczają zniszczenie i zagładę. Dużą dynamikę zdarzeń zawierają opisy siedmiu plag zesłanych przez Boga na ziemię i upadku „Babilonu” (pogańskiego Rzymu prześladującego Kościół). Wydaje się, że wrażenia wywołane lekturą tych fragmentów złożyły się na wizję jeźdźców utrwaloną

w średniowiecznych drzeworytach Albrechta Dürera (Norymberga 1498), ilustrującą tekst św. Jana w podręczniku szkolnym. Ten pesymistycznie brzmiący urywek Apokalipsy kończy się słowami:

	I dano im władzę nad czwartą częścią ziemi, by zabijali mieczem i głodem, i morem, i przez dzikie zwierzęta.
		(Ap 6, 8).

Ostatecznie jednak zwycięża optymistyczna interpretacja znaków, wyrażona choćby w nawiązaniu do obrazu pierwszego jeźdźca (Ap 19, 11-16). Kolejny fragment, noszący tytuł Losy Kościoła, zaczyna się symboliczną wizją walki Kościoła z szatanem, wyobrażonymi pod postaciami Niewiasty i Smoka.

	Potem wielki znak ukazał się na niebie: Niewiasta obleczona w słońce i księżyc pod jej stopami, a na głowie wieniec z gwiazd dwunastu.
		(Ap 12, 1).

Interpretatorzy Pisma świętego dostrzegali w tym obrazie Matkę Bożą. Potwierdzeniem takiego odbioru wydają się następne wersety, w których jest mowa o Synu Niewiasty. Do walki ze Smokiem-szatanem stają aniołowie i ostatecznie - dzięki krwi Baranka (Ap 12, 11 ) - odnoszą zwycięstwo. Wynika stąd, że pogromcą szatana i utożsamianego z nim zła jest Chrystus. Zamykająca Nowy Testament prorocka wizja czasów ostatecznych pełna jest budzących niepokój obrazów zniszczenia, wojen, chorób, klęsk żywiołowych. Kończy się ona jednak akcentem budującym - optymistyczną zapowiedzią ponownego przyjścia zostawioną

przez Zbawiciela:

	Oto przyjdę niebawem, a moja zapłata jest ze mną. by tak każdemu odpłacić, jaka jest jego praca. Jam Alfa i Omega, Pierwszy i Ostatni. Początek i Koniec.
		(Ap 22, 12-13).

Zanim jednak nastąpi to wyciszenie i uspokojenie przed oczyma czytających ukazuje się wizja sądu, na którym Sprawiedliwy doceni i nagrodzi wierność swoich wyznawców oraz srogo ukarze niewiernych, grzesznych i niegodziwych. Apokaliptyczne obrazy czasów ostatecznych z upodobaniem wyzyskiwały właśnie opis sądu. Św. Jan powtarza naukę Chrystusa, która sprowadza się do prostej zasady moralnej: za dobre czyny i godne życie można oczekiwać nagrody, zaś zło

i występek zostaną ukarane. Wniosek jest oczywisty: indywidualny los człowieka leży w stosunku do Boga i Jego przykazań. Apokalipsa św. Jana

jest podporządkowana formie - zawiera symboliczne cyfry, wizje i obrazy, których znaczenie nie jest dziś łatwe do odczytania. Mimo wieloletnich studiów podejmowanych nad tym tekstem pozostaje jeszcze wiele niejasności i tajemniczych znaków, których być może nigdy nie uda się rozpoznać. Bibliści przestrzegają przed próbami dosłownego odczytywania zapisanych tu zdarzeń. Apokalipsa powinna być traktowana jak poemat o przyszłych dziejach Kościoła i świata, których losami kieruje Chrystus. Z prezentowaną wyżej biblijną formą wiąże się termin „apokaliptyka”, który odnosi się do gatunku piśmiennictwa religijnego, uprawianego w judaizmie i wczesnym okresie chrześcijaństwa. Były to zapisy objawień, refleksje o przyszłości ujmowanej w kategoriach walki dobra ze złem, ścierania się ciemności ze światłem. Operowały one skomplikowaną symboliką i wątkami kojarzącymi się z baśnią. Drugie znaczenie słowa apokaliptyka wiąże się z Apokalipsą. Określa się tak komentarze do niej i próby interpretacji. Biblia intrygowała swoją urodą artystyczną i złożonością problemów, jakie porusza, i zachęcała

do czerpania z jej źródła twórców różnych stron świata i różnych epok. Wyzyskiwano twórczo zarówno motywy Starego, jak Nowego Testamentu. Druga część Pisma świętego, opisująca przede wszystkim ziemską działalność Boga-Człowieka i Jego wybitnych uczniów - Apostołów oraz apokaliptyczną wizję czasów ostatecznych spisaną przez św. Jana, niejednokrotnie była podstawą lub punktem odniesienia dla literatury. Motywy biblijne odżywały przede wszystkim w poezji

i dramacie. Twórców pociągała nauka i w ogóle Osoba Chrystusa, dostrzegana najczęściej poprzez pryzmat zbawczej ofiary krzyża, oraz niemożliwe do ogarnięcia umysłem ludzkim tajemnice narodzenia i zmartwychwstania Jezusa. Wyzyskiwano także inne treści zawarte w pismach Nowego Testamentu - jednak cieszyły się one mniejszym zainteresowaniem artystów. Biblia była także przez wieki księgą inspirującą twórców innych dziedzin sztuki. Powstało wiele obrazów, rzeźb

i utworów muzycznych o tematyce biblijnej. Motywy te królują w formach związanych z budowlami sakralnymi, jak freski, witraże oraz w piosence religijnej. Można by zaryzykować tezę, że najbardziej żywotny i zawsze na nowo inspirujący jest motyw krzyża, a więc temat pasji - męki i śmierci oraz zmartwychwstania Syna Bożego, od którego narodzin w ludzkiej osobie liczy się nowa era historyczna. Ze wskazanym wyżej kręgiem tematycznym wiąże się motyw Stabat Mater Dolorosa (nazwa pochodzi od tytułu łacińskiej pieśni średniowiecznej) - Matki Boleściwej współcierpiącej z Synem, a więc uczestniczącej w zbawczym dziele poprzez swój ból. Motywy maryjne, smutne i pogodne, zdominowały zwłaszcza lirykę religijną. Postać Maryi z Dzieciątkiem na ręku to ulubiony motyw malarzy

i rzeźbiarzy, co potwierdza się w każdej chyba świątyni, gdzie eksponowane są te dzieła. Pośrednie źródło inspiracji w twórczości polskiej stanowi z pewnością znany wszystkim słynący łaskami obraz Matki Bożej Częstochowskiej, którego kopie znajdują się w kościołach i domach wielu katolików. Podejmowano także pociągający swoją tajemniczością motyw apokaliptyczny, utożsamiany z wizją „końca świata”, kiedy groźny, ale sprawiedliwy Bóg ukarze niewiernych wiecznym potępieniem za grzeszne życie. Mniej eksponowana jest wizja nagrody - szczęścia wiecznego, które Chrystus obiecał bogobojnym, przestrzegającym przykazań.

Najogólniej biorąc, wymienione motywy biblijne: pasyjny, maryjny i apokaliptyczny, zdominowały twórczość religijną zakorzenioną w Piśmie świętym.

Nie sposób w tak krótkiej formie analizować dróg ich realizacji w literaturze. Trzeba tu raczej odesłać do obszerniejszych opracowań monograficznych zebranych

w zbiory poświęcone badaniu twórczości religijnej: Są to książki: Biblia a literatura polska, Polska liryka religijna, Dramat i teatr religijny w Polsce,

wokół współczesnego dramatu i teatru religijnego i Proza polska w kręgu religijnych inspiracji oraz hasło: Biblia w literaturze zamieszczone w drugim tomie Encyklopedii katolickiej. W niniejszym opracowaniu wskażemy tylko pewne przykłady nawiązań literackich do pism Nowego Testamentu. Motywy biblijne wykorzystywali autorzy utworów lirycznych. W twórczości polskiej powstało ich bardzo wiele, począwszy od okresu średniowiecza i związanych z nim pieśni religijnych: Bogurodzica, Lament świętokrzyski, Jezusa Judasz przedał. Kolejne epoki rozwijały podejmowane wcześniej motywy biblijne i rozszerzały krąg zainteresowań na następne. Odnaleźć je można w twórczości Jana Kochanowskiego (w większości jednak sławiącej Boga za dzieło stworzenia - por. starotestamentowa Księga Rodzaju), w liryce Mikołaja Sępa Szarzyńskiego i oświeceniowych modlitwach poetyckich. Takie tendencje pojawiały się, a nawet nasilały, w epokach późniejszych. Trzeba tu wymienić zwłaszcza zróżnicowaną poezję romantyków, rozpiętą między mistycyzmem, mesjanizmem a indywidualnym przeżywaniem tajemnic wiary. Romantyzm wniósł tu wiele utworów, nie tylko lirycznych. Zaczerpnięte z Biblii motywy i formy odradzały się

w tej epoce we wszystkich rodzajach literackich. Dla przykładu wymieńmy choćby Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza stylizowane na pisma ewangeliczne, mesjański wymiar III cz. Dziadów, symbolikę Nie-Boskiej komedii i utworów poetyckich Zygmunta Krasińskiego, mistyczne refleksje w twórczości Juliusza Słowackiego i interpretację świata poprzez sacrum proponowaną przez Norwida. Ten przegląd - z konieczności okrojony - sygnalizuje tylko skalę zjawiska, jakim jest nawiązywanie twórców literatury do stale pulsującego źródła treści i wzruszeń religijnych. Do tematyki inspirowanej pismami biblijnymi sięgał również pozytywizm z lirycznymi utworami Marii Konopnickiej i prozą H. Sienkiewicza. Wielką, międzynarodową karierę zrobiła zwłaszcza powieść o prześladowaniu chrześcijan i upadku pogańskiego Rzymu - Quo vadis. Okres Młodej Polski skupił się zwłaszcza na katastroficznej interpretacji Apokalipsy św. Jana. Największą sławę zyskały sobie utwory Jana Kasprowicza od Hymnów poprzez poemat Chrystus do tomu poezji Księga ubogich - od buntu przeciwko Bogu dopuszczającemu działalność szatana i przygotowującemu zagładę człowieka do uznania Jego panowania nad światem.

Dwudziestolecie międzywojenne zaowocowało religijną twórczością Jerzego Lieberta i Leopolda Staffa, także zakorzenioną w tematyce nowotestamentowej.

Nowym etapem literackiej apokaliptyki stała się artystyczna interpretacja wydarzeń wojennych. Powstawały utwory pokazujące grozę wojny, jako „spełnioną Apokalipsę”, z drugiej strony jednak w Bożej Opatrzności dostrzegano szansę na przetrwanie wojennego kataklizmu, niszczącego zarówno materialne osiągnięcia człowieka, jak i podstawowe zasady moralne. Przykładami literatury okupacyjnej i wojennej nawiązującej do Nowego Testamentu są m.in. wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Józefa Wittlina, Tadeusza Gajcego, Zdzisława Stroińskiego. Wśród poetów powojennych wielu jest takich, którzy chętnie wyzyskują

w swoich utworach motywy biblijne. Można tu wymienić twórczość ks. Jana Twardowskiego i kilku duchownych młodszego pokolenia, np. Wacława Oszajcy,

ale i poszczególne tytuły dzieł autorów nie utożsamianych z określeniem: poeta religijny, jak choćby wiersze Zbigniewa Herberta, Czesława Miłosza, Mirona Białoszewskiego czy Stanisława Grochowiaka. Ogólnie można stwierdzić, że nawiązywanie do Pisma świętego staje się w poezji coraz bardziej powszechne.

Współcześnie mniej tekstów nawiązujących do Nowego Testamentu powstaje na gruncie dramatu. Mówiąc o utworach przeznaczonych do realizacji scenicznej trzeba przede wszystkim wspomnieć okres średniowiecza i powstające wtedy w dużej ilości teksty misteryjne, moralitetowe i należące do gatunku określanego mianem dramat liturgiczny. Najbardziej ekspansywnym gatunkiem okazało się misterium, które odradzało się w twórczości epok późniejszych. Teatr średniowieczny sięgał przede wszystkim po misteria pasyjne, przedstawiające Mękę Pańską i Zmartwychwstanie (najbardziej znana jest zapewne Historyja

o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka) oraz misteria Narodzenia, z których wyrosła późniejsza tradycja szopkowa i kolędnicza.

Z ducha moralności chrześcijańskiej, pojmowania uczynków człowieka w perspektywie życia wiecznego, w kategoriach przyszłej nagrody lub kary wyrósł moralitet - alegoryczny dramat o walce dobra i zła w duszy ludzkiej, która jest nieodwołalnie udziałem każdego człowieka, bez względu na czas i miejsce, w którym przyszło mu żyć. Na przestrzeni wieków pojawiło się sporo tekstów dramatycznych bardziej lub mniej bezpośrednio nawiązujących do motywów biblijnych. O niektórych wspominaliśmy wyżej. W dramaturgii bliższej naszym czasom znaczną rolę odegrały misteria Karola Huberta Rostworowskiego (Zmartwychwstanie, Miłosierdzie

i in.), później - utwory Jerzego Zawieyskiego i Romana Brandstaettera oraz teksty przeznaczone raczej dla teatru rapsodycznego autorstwa Karola Wojtyły

(np. Promieniowanie ojcostwa). Dramaturgia współczesna odchodzi od prostego przenoszenia motywów biblijnych na grunt literatury, raczej są one ukryte w tle, emanują na bieg akcji i wpływają na interpretację zdarzeń. Ujawnia je w całej krasie dopiero bardziej pogłębiona analiza dzieła. Z inspiracji i tekstów Pisma świętego chętnie korzystają teatry alternatywne. Wpływ tego dzieła można zaobserwować także w spektaklach Sceny Plastycznej KUL. W mniejszym zakresie Biblia wkroczyła na teren prozy. Wspominaliśmy o powieści Henryka Sienkiewicza Quo vadis. Podobnym przykładem jest dopiero proza Jana Dobraczyńskiego (Listy Nikodema i in.). Nie znaczy to jednak, że pisarze nie dostrzegali inspirujących treści biblijnych. Pojawiały się one niejednokrotnie w wybranych wątkach

czy konstrukcji losów jakiejś postaci. Nawiązania do Pisma świętego są obecne także w literaturze powszechnej. Poszukiwania w tym zakresie umożliwi wspomniane hasło Biblia w literaturze w Encyklopedii katolickiej. Atrakcyjność motywów biblijnych w sztuce różnych epok jest istotnie imponująca. Artyści często wykorzystywali także symbolikę wywiedzioną z Pisma świętego. Najbardziej żywotnym, chociaż trzeba dodać, że niekiedy ośmieszanym i wyszydzanym, symbolem religijnym jest krzyż - znak Zbawczej Ofiary Chrystusa. Mamy nadzieję, że zasygnalizowane tu tropy wskazujące obecność Biblii w twórczości literackiej pozwolą łatwiej odnajdywać motywy i symbole biblijne w konkretnych utworach, uświadomią ich ekspansywność i uniwersalny sens.

Bohema (cyganeria)

Nazwa pochodzi od francuskiego słowa "boheme" - cyganeria. Jest to luźne ugrupowanie artystów, najczęściej młodych, wyróżniających się swobodnym, indywidualistycznym, niekiedy ekscentrycznym stylem bycia, kwestionujących przyjęte normy i zwyczaje społeczne lub estetyczne, buntujących się przeciw uznanym autorytetom. Pierwsze cyganerie tworzyły się w okresie romantyzmu we Francji, zaś w Polsce najbardziej znana była Cyganeria Krakowska (skupiona wokół S. Przybyszewskiego działająca w okresie Młodej Polski. Członkowie Cyganerii Krakowskiej wyróżniali się swoistym strojem i zachowaniem. Nieodzownym atrybutem artystów była długa, czarna peleryna, biały szal i kapelusz z szerokim rondem. Głównym celem tej grupy było prowokowanie

i bulwersowanie filistrów: demonstrowanie alkoholizmu, narkomanii, nielegalizowanie związków erotycznych, pogarda dla stabilizacji materialnej, a więc szarganie

wszystkich świętych zasad społeczeństwa, zwłaszcza mieszczańskiego. Uprawiano sztukę dla sztuki, nie oczekiwano zainteresowania społeczeństwa dla tworzonych dzieł; zainteresowanie takie byłoby wręcz niepożądane. Dlatego losem artysty było życie w nędzy i osamotnieniu, co tak mocno akcentował K. Przerwa-Tetmajer

w wierszu "Evviva l'arte!" ("niech żyje sztuka!"):

Burza i napór

Ruch preromantyczny w Niemczech w latach 1773-1784, skupiający artystów i filozofów opowiadających się po stronie sztuki związanej z sentymentalizmem

i z tendencjami zapowiadającymi nadejście nowej epoki. Nazwa ruchu zaczerpnięta została z tytułu sztuki F. von Klingera. Utwór ten był jednocześnie manifestem programowym. Z "Burzą i naporem" związani byli m.in. J.W. Goethe, F. Schiller oraz jeden z głównych filozofów romantyzmu J.G. Herder.

Zasadnicze postulaty "Burzy i naporu":

- koniec z internacjonalizmem

- teraz zaistnieć musi kultura narodowa

- nacisk kładziony jest na: indywidualność, wolność, równość

- trzeba kierować się uczuciem, a nie rozumem

- powrót do natury - cywilizacja jest wroga człowiekowi

- sprzeciw wobec ustroju, władzy, a zwłaszcza absolutyzmu

Byronizm

Styl literacki wywodzący się od angielskiego pisarza G. Byrona. George Gordon Byron (1788-1824) - wystąpił przeciw zwyczajom, normom moralnym

i obyczajom arystokratycznej sfery. Mimo że jego postawa naraziła go na liczne przykrości, był wierny wyznawanym przez siebie wartościom - umiłowaniu wolności i demokracji. Podczas powstania greckiego zmarł na febrę. Byronizm - dumne odwrócenie się od zwyczajnego, banalnego, filisterskiego życia, podjęcie pielgrzymki, wędrówki po świecie obcym w poszukiwaniu ludzi o bratniej duszy, w nadaremnym poszukiwaniu prawdy o samym sobie. Taka wędrówka

do nieokreślonego bliżej miejsca na ziemi to samotność, a samotność, jak wtedy wierzyli ludzie z generacji zbuntowanych byronistów, to jedyna postawa godna człowieka świadomego swej wartości, indywidualisty. Jednocześnie takie odwrócenie się od świata jest wygnaniem, banicją niepokornego ducha ze świata pospolitości. Przykładem bohatera byronicznego jest Giaur. Zakochany w Leili - jednej z żon Hassana, nie podporządkowuje się obyczajom i zasadom moralnym. Uznaje prawo miłości za nadrzędne i dlatego, gdy Hassan każe utopić Leilę za zdradę, Giaur poprzysięga mu zemstę. Dokonawszy jej, nie znajduje spokoju. Długie lata walczy w obronie wolności Grecji, jednak i to nie daje mu zapomnienia. Osiada w klasztorze jako mnich-samotnik. Giaur to romantyczny kochanek, który staje się zatwardziałym zbrodniarzem, bowiem w czasie spowiedzi wyznaje swe grzechy, ale nie żałuje swojego czynu. Giaur, jak wszyscy bohaterowie Byrona,

ma ogromne poczucie wolności jednostki. Jest zbrodniarzem, ale wie, że zawinił i tak samo cierpi z powodu utraty ukochanej, jak i z powodu popełnionej zbrodni.

Te wyrzuty sumienia sprawiają, że Giaur nie pogrąża się w ciemność moralną.

Chansons de gestes (pieśni o czynach)

Nazwa ta w języku francuskim oznacza: "pieśni o sławnych czynach". Są to francuskie poematy epickie z XI - XIII w, opowiadające o czynach i przygodach bohaterów historycznych (najczęściej wielkich wodzów), np. "Pieśń o Rolandzie" i legendarnych, np. pieśni o królu Arturze w cyklu "Opowieści Okrągłego Stołu". Pieśni te były śpiewane przez wędrownych truwerów.

Chłopomania

Zjawisko, które pojawiło się wśród inteligencji polskiej w drugiej połowie XIX w. Modernistyczna warstwa ludzi wykształconych, artystów, dotknięta kryzysem kultury, tendencjami schyłkowymi poszukiwała w chłopstwie wartości biologicznych, sił witalnych, zdolnych podźwignąć ją z upadku. W istniejącej opozycji cywilizacji i natury powrót do tej ostatniej miał wnieść ożywcze soki w kręgi zdegenerowanej inteligencji. Zjawisko chłopomanii wyśmiewane jest w "Weselu", gdzie panny miejskie zachwycają się siłą fizyczną wiejskich parobków, Gospodarzowi imponuje temperament i zadzierzystość chłopów, a Pan Młody (artysta

z miasta) żeni się z chłopką, z czym wiąże nadzieję na powrót do zdrowia i siły.

Commedia dell'arte

Gatunek dramatyczny - włoska komedia ludowa, opierająca się na szkicowym scenariuszu, który pozostawiał aktorom możliwość swobodnej improwizacji. Commedia dell'arte była popularna w XVI - XVIII w, grana przez wędrowne zespoły teatralne. Występowały w niej konwencjonalne postacie powracające

w różnych utworach w analogicznych sytuacjach, najważniejsze z nich to: Pantalone, Doktor, Arlekin, Kolombina - wszystkie w maskach i stałych kostiumach. Opierała się na chwytach komizmu sytuacyjnego, na jaskrawej parodii. Na commedii dell'arte wzorował się m.in. Molier.

Dadaizm

Awangardowy kierunek artystyczny (1916-1924), związany z czasopismem "Dada", nawiązujący do dziecięcej zabawy polegającej na dowolnym, bezznaczeniowym kojarzeniu zjawisk, słów, nazw, przedmiotów zupełnie ze sobą nie spokrewnionych. Nazwa pochodzi od francuskiego słówka "dada" w języku dzieci oznaczającego konika-zabawkę. Dadaiści stosowali techniki fotomontażu i collage'u (łączenie różnych technik plastycznych). Był to kierunek anarchistyczny, całkowicie negujący tradycję, protestujący przeciwko cywilizacji i wojnie, wszelkim ideologiom, instytucjom, normom obyczajowym, konwencjom w życiu i sztuce. Głównym teoretykiem dadaizmu był Tristan Tzara. Najważniejsi twórcy dadaizmu: Marcel Duchamp, George Grosz, Marcel Janco, Andre Breton, Max Ernst.

Deizm

Pogląd filozoficzny zakładający istnienie Boga - stwórcy świata, jednak nie ingerującego w bieg wydarzeń na tym świecie. Deizm to owoc racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom wiary; deiści uznawali wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali natomiast objawienie

i wyznaniowe formy wiary. Deistami byli Diderot oraz Wolter, obaj walczący z fanatyzmem religijnym.

Dekadentyzm

Od francuskiego słowa "decadence" - schyłek, upadek. Dekadentyzm w sensie ogólnym to tendencje schyłkowe związane z upadkiem kultury bądź z końcem jakiejś epoki. W sensie węższym dekadentyzm był kierunkiem w literaturze francuskiej lat osiemdziesiątych XIX w. Z Francji rozprzestrzenił się na całą Europę, związany był z literaturą fin de siecle'u (końca wieku). Postawę dekadencką cechuje irracjonalizm i pesymizm, przewartościowanie wartości. Uznaje bezsensowność istniejących form społecznych. Bezsilność jednostki ludzkiej prowadzi do charakterystycznego buntu artysty przeciw społeczeństwu: negacja systemu wartości

mieszczańskich, nieprzystosowanie do rzeczywistości, poczucie własnej zbędności w społeczeństwie. Hasło "sztuka dla sztuki" - sztuka wolna od celów społecznych i użytkowych. Postawa bierna - ucieczka w nirwanę, postawa aktywna - krytyka filistra - tradycyjnego mieszczanina, ucieczka w poezję. Dekadentyzm objawiał się poczuciem grożącej zewsząd katastrofy i bezsensem istnienia, niewiarą w wartość jakiejkolwiek idei, ogólną apatią i niechęcią do wszelkiego działania. Blisko związany jest z nihilizmem. Manifestem programowym dekadentyzmu są wiersze K. Przerwy-Tetmajera: "Evviva l'arte", "Nie wierzę w nic", "Koniec wieku XIX", "Hymn do Nirwany".

Determinizm

H. Taine w dziele "Rasa, środowisko, moment" stwierdził, że każde zjawisko ludzkiej rzeczywistości jest uwarunkowane przez zespół czynników - oznacza to,

że jest zdeterminowane, bo "determino" znaczy "ograniczam". "Determinaty" człowieka to: rasa (jakie cechy dziedziczy), środowisko (gdzie się wychowuje), moment dziejowy (w jakiej chwili historycznej żyje). Zdeterminowany przez różne okoliczności jest pisarz i jakikolwiek inny twórca.

Dialog

W literaturze staropolskiej gatunek przedstawiający rozmowę dwóch lub więcej osób, przeznaczony dla teatru. Gatunek ten wywodzi się z tradycji dialogów platońskich.

Dokimazja

urzędowe badanie (lustracja), któremu podlegali w starożytnych Atenach urzędnicy przed objęciem funkcji oraz jeźdźcy i naturalizowani obywatele. Celem tej procedury w odniesieniu do urzędników było sprawdzenie wszystkich aspektów życia kandydatów na urząd: ich wieku, pochodzenia, posiadanego obywatelstwa, dotychczasowego życia i działalności, charakteru, zasad moralnych nimi kierujących, a nawet stanu majątkowego. Procedurze podlegali zarówno kandydaci

na najwyższe urzędy w państwie, jak i zwykli urzędnicy miejscy. Badanie jeźdźców polegało na sprawdzeniu ich koni oraz majątku, by stwierdzić, czy będą zawsze w stanie utrzymać swego wierzchowca i wyposażyć się odpowiednio. Badaniom podlegali także cudzoziemcy zamieszkujący w Atenach, ubiegający się

o naturalizację w celu sprawdzenia, czy byli godni miana obywatela. Badanie odbywało się pod kierunkiem tesmotetów przed Radą Pięciuset i trybunałami. Archontów i nowych buleutów badała ustępująca bule, innych uczestników - dykasteria pod przewodnictwem tesmotety. Zarzuty mógł wnosić każdy obywatel. Jeżeli kandydat został odrzucony, miał on prawo do zwrócenia się z apelacją do sądu. Jeżeli został przyjęty, zgłaszający przeciwko niemu jakieś obiekcje mógł także odwołać się do decyzji sądu. Jeżeli sąd przyznawał rację oskarżającemu, oskarżony tracił urząd i odpowiadał za przestępstwo np. utratą praw obywatelskich.

Doloryzm

Nazwa utworzona od łacińskiego hymnu religijnego, popularnego w średniowieczu pt. "Stabat Mater Dolorosa..." - "Stała Matka Boleściwa...", opisującego cierpienia Matki Boskiej pod krzyżem.

Dramat

Nazwa pochodzi od greckiego słowa "drama" - czynność, działanie. Jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich (obok epiki i liryki, do którego należą utwory przeznaczone zasadniczo do wystawienia scenicznego. Dzieło dramatyczne jako twór słowny należy do literatury, zaś jako widowisko sceniczne - do teatru.

Wyznaczniki dramatu:

1. fabuła - mocno zarysowana akcja, wokół której koncentruje

się świat przedstawiony; główne elementy akcji:

- ekspozycja poprzez rozwinięcie akcji

- punkt kulminacyjny

- perypetia

- rozwiązanie

2. dialog - podstawowa forma wypowiedzi

3. rola podmiotu literackiego (porównywalnego z podmiotem lir. lub narratorem) ograniczona do minimum

4. podział na:

- akty

- sceny

- odsłony

5. dwa rodzaje tekstu:

- tekst główny (dialogi i monologi bohaterów)

- tekst poboczny - tzw. didaskalia (odautorskie informacje o świecie

przedstawionym)

Postacie podlegają prawie wyłącznie charakterystyce pośredniej, wyrażonej poprzez ich czyny i słowa. Podstawowe gatunki dramatu to: komedia, tragedia.

Dramat elżbietański

Jest to nazwa nowego typu dramatu, stojącego w opozycji wobec dawniejszej tradycji dramatycznej w Europie. Dramat ten powstał w Anglii w okresie panowania królowej Elżbiety I (1558-1603). Jest to początkowy etap dziejów reformy sztuki dramatycznej, obejmujący przełom XVI i XVII w (lata 1580 - 1642). Okres panowania Elżbiety I łączy się z powstawaniem i stabilizowaniem się literatury angielskiej przełomu renesansu i baroku. Za panowania tej królowej w Anglii zaistniały bardzo dogodne warunki dla rozwoju literatury i teatru. W tym czasie powstały wielkie tragedie Szekspira. Zasadnicze etapy przełomu Elżbietańskiego:

- koniec lat 70-tych XVI w. - początek literatury Elżbietańskiej

- 1576 - powstaje "The Theatre" - pierwszy stały teatr publiczny w Anglii

- 1599 - powstaje "The Globe" ("Pod Kulą Ziemską"), w którym właścicielem, reżyserem, aktorem i autorem sztuk był Szekspir.

Główne postulaty dramatu Elżbietańskiego:

- usunięcie pozostałości średniowiecznych w dramacie angielskim

- odejście od dramatu antycznego

- zeświecczenie tematyki, pogłębienie obserwacji życia

- zwrot ku tematyce psychologicznej

- czerpanie z tematyki ludowo - plebejskiej

- nasycenie języka ekspresją, ornamentyką stylistyczną

- wielostopniowość kompozycji

Twórcami przełomu byli ludzie wywodzący się z kręgu humanistów o uniwersyteckim wykształceniu, obracający się w otoczeniu dworu nad Tamizą. W chwili,

gdy na scenę wkroczył Szekspir, dramat Elżbietański był już ukształtowany pod względem formy, typowej tematyki, podstawowych założeń artystycznych.

Dramat liturgiczny

Nowy gatunek średniowieczny. Dramaty liturgiczne wystawiane były w kościołach w święto wielkanocne; były to wplecione w obrzęd nabożeństwa sceny prezentujące przybycie trzech Marii do grobu już zmartwychwstałego Jezusa.

Dramat romantyczny

Odmiana dramatu przeciwstawiająca się konwencjom klasycznym (patrz hasło: klasycyzm), a nawiązująca do dramatu elżbietańskiego, którego przedstawicielem był Szekspir i melodramatu. Ośrodkiem kompozycji stawał się bohater, wokół niego skupiały się luźno lub epizodycznie powiązane ze sobą sceny, ukazujące dzieje psychiki, wewnętrzne konflikty. Dramatyzm łączył się tu z liryzmem, nastrojowością, realizm rodzajowy z fantastyką i groteską, tragizm z komizmem. Wielkie problemy metafizyczne powodowały wprowadzenie przestrzeni otwartej, pojawiały się sceny monumentalne, z udziałem tłumów (III akt "Kordiana"). Ponadto

stosowano często zasadę symultanizmu, czyli przedstawiania równoległych wątków akcji, fabuły. Charakterystyczne było mieszanie różnych technik, tonacji

i stylów, co pozwalało wyrażać dysonansową wizję świata.

Dygresja

Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa "digressio" - "odstąpienie". Jest to odejście od głównego tematu narracji i rozwijanie przez pewien czas w jej obrębie jakichś tematów ubocznych, luźno związanych z podstawowym tematem lub nawet wcale nie związanych z nim. W literaturze europejskiej dygresję wykorzystywano

w rozmaitych gatunkach literackich, najczęściej jednak w powieści dygresyjnej, np. "Kubuś Fatalista i jego pan" Diderota oraz w poemacie dygresyjnym, np. "Beniowski" J. Słowackiego.

Dytyramb

to pieśń pochwalna, pierwotnie w starożytnej Grecji śpiew obrzędowy na cześć Dionizosa, w okresie późniejszym (VI - V w. p.n.e.) utwór liryczny, z którego wywodzą się tragedia i komedia antyczna.

Egzystencjalizm

Kierunek w filozofii ukształtowany w poł. XIX w. (S. Kierkegaard) i mający różne postacie w XX w. Nurt ten oddziałał głównie na literaturę francuską po II wojnie światowej. Przedstawiciele egzystencjalizmu (w wersji teistycznej i ateistycznej) wyrażali przekonanie, że człowiek jako jedyny spośród wszystkich bytów wyłącznie sam tworzy się tym, kim jest, dokonując własnych wewnętrznych wyborów, w których wyraża się wolność jako atrybut człowieczeństwa. Istnienie ludzkie jest zawieszone pomiędzy przeszłością, której już nie ma, a przyszłością, której jeszcze nie ma, stąd towarzyszy mu poczucie przemijalności i niespełnienia. Z drugiej strony wolność wewnętrzna jest ciągle zagrożona urzeczowieniem i utratą autentyczności ludzkiego istnienia. Wynika z tego wewnętrzne rozdarcie

i osamotnienie jednostki, którą egzystencjalizm analizuje w oderwaniu od kształtujących ją warunków. Egzystencjalizm, uformowany przez takich myślicieli

i pisarzy, jak Jean Paul Sartre i Albert Camus, był wyrazem sytuacji kultury po kataklizmie drugiej wojny światowej, który spowodował załamanie przekonań humanistycznych, wiarę w dobro i piękno człowieka. Literatura egzystencjalna podjęła próbę uratowania wartości ludzkich, dała intelektualny obraz sprzeczności

epoki, która obfitowała w czyny zbrodnicze i haniebne, ale też w akty szlachetności, poświęcenia i bohaterstwa. Najważniejszą wartością dla egzystencjalizmu

jest ludzkie, jednostkowe istnienie. Jean Paul Sartre wywierał wpływ na postawy życiowe, modę, obyczaj i sposób życia środowisk młodzieżowych i artystycznych. Poglądy teoretyczne egzystencjalizmu wyłożył w dziele "Byt i nicość" (1943). Sartre napisał i ogłosił ponadto zbiór opowiadań "Mur", powieść "Drogi wolności", dramaty: "Muchy", "Ladacznica z zasadami", "Diabeł i Pan Bóg" oraz liczne eseje. Albert Camus jest autorem takich znanych powieści, jak "Obcy" (1942), "Dżuma" (1947), "Upadek" (1956), a także opowiadań, dramatów i esejów. W "Dżumie" podejmuje problematykę współczesności, analizując prawdopodobne wypadki wywołane straszliwą epidemią. Trudny humanizm tej powieści polega na tym, że zło nie jest w stanie zniszczyć wewnętrznych wartości człowieka,

gdyż ten wyraża siebie samego w pracy, wysiłku i cierpieniu. W Polsce elementy egzystencjalizmu pojawiły się już w okresie międzywojennym (W. Gombrowicz), a szerzej po 1956 r.

Ekspresjonizm

Kierunek w sztuce, ukształtowany w Niemczech przed I wojną światową, żywy do końca lat dwudziestych. Podstawową kategorią uczynił ekspresję (wyrazistość uczuć), mającą w sposóg spotęgowany i dramatyczny oddać przeżycia wewnętrzne twórcy. Ekspresjonizm wyeksponował zgrzyt i kontrast, dysharmonię

i sprzeczności. Celem sztuki jest odtworzenie własnych treści wewnętrznych, wyrażenie napięć duchowych, niepokoju, przerażenia i radości. Przykładem ekspresjonizmu polskiego są "Hymny" J. Kasprowicza. W sztukach plastycznych ekspresjonizm najpełniej wyraża się w malarstwie V. van Gogha i grafice E. Muncha.

Elegia

Pochodzi od gr. słowa "elegeia" - "pieśń żałobna". W poezji starożytnej Grecji był to utwór pisany dystychem elegijnym. Elegie pisali: Symonides, Owidiusz, Mickiewicz, Słowacki, Miłosz. Początkowo elegia była pieśnią pogrzebową pokrewną trenowi, jednak z czasem pojawiły się też inne odmiany elegii:

- miłosna

- wojenna

- polityczna

- dydaktyczna

- erudycyjno-mitologiczna

Emancypacja kobiet

to jedno z haseł wysuniętych przez polskich pozytywistów - równouprawnienie kobiet, przygotowanie ich do pracy, prawo decydowania o swoim życiu osobistym. Na temat emancypacji kobiet wypowiadała się E. Orzeszkowa w artykule "Kilka słów o kobietach": kobieta powinna się kształcić i być samodzielna,

żeby nie znalazła się w gorszej sytuacji niż mężczyzna, kiedy będzie musiała zarobić na swoje utrzymanie.

Emblemat

Utwór liryczny, także gatunek literacki o charakterze dydaktyczno - moralizatorskim, łączący alegoryczny obraz lub rysunek ze słowem; składa się zwykle z trzech części: inskrypcji (sentencji), obrazu, subskrypcji (niewielki wiersz).

Emigracja

Niedostatek żywności, brak środków utrzymania, klęski żywiołowe, a także konflikty wynikające ze zróżnicowania etnicznego lub religijnego oraz wojny stanowią od najdawniejszych dziejów ludzkości przyczynę emigracji, czyli zmiany miejsca zamieszkania w poszukiwaniu lepszych lub spokojniejszych warunków życia. Procesy emigracyjne stanowią wypadkową działania z jednej strony czynników skłaniających do porzucenia miejsca, które nie zaspakaja potrzeb mieszkańców,

a z drugiej - czynników przyciągających ludność i stwarzających perspektywę polepszenia warunków życia. Emigracje wewnętrzne odbywają się w granicach poszczególnych krajów. Ich przykładem jest np. trwający do dziś proces emigracji ludności Stanów Zjednoczonych z regionów wschodnich o nadmiernej koncentracji ludności i okręgów przemysłowych do regionów zachodnich o znacznie atrakcyjniejszych warunkach życia. Inny przykład stanowi migracja ludności murzyńskiej z Południa na Północ Stanów Zjednoczonych. W granicach Rosji, a następnie Związku Radzieckiego rozpoczęła się od XVII wieku emigracja

na wschód, związana z dążeniem do zagospodarowania regionów rozciągających się za Uralem - do Syberii, Kazachstanu i in. Proces ten obejmował w sumie kilkadziesiąt milionów ludzi. Przykładem migracji wewnętrznych o znacznie mniejszej skali jest powszechnie obserwowane przemieszczanie się ludności wiejskiej do miast w poszukiwaniu pracy. Emigracje zewnętrzne zachodzą w skali międzynarodowej, a nawet międzykontynentalnej. W historii starożytności i średniowiecza znajdujemy wiele przykładów masowych ruchów ludności związanych np. z ekspansją krajów śródziemnomorskich (Grecji, Fenicji, Cesarstwa Rzymskiego)

w kierunku Azji, północnej Afryki oraz Europy Zachodniej i Północnej, z rozprzestrzenieniem się ludów celtyckich i germańskich w Europie, czy podbojami ludów mongolskich sięgającymi terenów europejskich. Falę emigracji na skalę międzykontynentalną wywołały także wielkie odkrycia geograficzne stwarzające nowe perspektywy gospodarcze. Na schyłek XIX i początek XX wieku przypada emigracja mieszkańców z przeludnionych i znajdujących się w trudnej sytuacji gospodarczej krajów Azji, a głównie Chin, Japonii i Indii; Chińczycy osiedlili się przede wszystkim na Półwyspie Indochińskim, a także w zachodnich regionach Stanów Zjednoczonych. Japończycy kierowali się na Półwysep Koreański lub na Wyspy Hawajskie, a Hindusi przenosili się do Imperium Brytyjskiego.

W tym samym czasie procesy emigracyjne objęły również niektóre kraje europejskie znajdujące się w trudnej sytuacji gospodarczej, w tym także Polskę. Emigranci z Europy osiedlili się przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych, w Kanadzie i w krajach Ameryki Południowej. Zarówno pierwsza, jak i druga wojna światowa stały się przyczyną nowych fal emigracji, przy czym szczególnym nasileniem odznaczały się emigracje w wynikudrugiej wojny. Zniszczenia wojenne i konieczność odbudowy zrujnowanej gospodarki dotknęły przede wszystkim te kraje w których koncentrowały się bezpośrednie działania wojenne. Dodatkowym czynnikiem

stał się podział polityczny na kraje Europy Zachodniej oraz na strefę wpływów Związku Radzieckiego i związanym z nią, opartym na ideologii komunistycznej systemie ekonomicznym, a także z represjonowaniem ludności. Emigranci z Polski, Czechosłowacji, Węgier, Bułgarii, Rumunii i Związku Radzieckiego osiedlili się w krajach Europy Zachodniej, w Stanach Zjednoczonych, w Kanadzie lub krajach Ameryki Południowej. Wraz z powojennymi zmianami granic rozpoczęły się intensywne procesy emigracyjne. Około 2,3 mln Niemców oraz około 0,5 mln Białorusinów i Ukraińców opuściło terytorium Opolski, przybyło natomiast w ramach tzw. repatriacji - około 1,5 mln Polaków z terenów Związku Radzieckiego i około 2,2 mln osób wywiezionych podczas wojny na przymusowe roboty w Niemczech, a także repatriantów z krajów zachodnich. Upadek komunizmu, rozpad Związku Radzieckiego, powstanie nowych państw i brak stabilności zarówno w sferze politycznej, jak i ekonomicznej sprzyjają napięciom nie tylko w skali międzynarodowej, ale i wewnętrznej poszczególnych krajów; odżywają konflikty polityczne, narodowościowe i religijne, przeradzające się w wojny domowe, stanowiące dodatkowy czynnik destabilizujący współpracę międzynarodową i wywołującą nowe fale emigracji. Państwa Europy Zachodniej - wobec własnych problemów gospodarczych i rosnącego bezrobocia - coraz szczelniej zamykają swoje granice

przed napływem poszukujących pracy imigrantów z krajów nie tylko Europy Wschodniej, ale i z dalekich krajów azjatyckich. Szczególny przypadek, wymagający odmiennego traktowania, wiąże się z kilkuletnią wojną domową w Jugosławii; zrujnowana gospodarka oraz tysiące ludzi pozbawionych podstaw egzystencji

i wymagających pomocy humanitarnej stwarzają sytuację, w której pomoc i przyjęcie uchodźców stają się moralnym obowiązkiem innych państw. W latach 1870-1914 opuściło Polskę na stałe około 3,5 mln emigrantów, wśród których znaczny procent stanowiła ludność wiejska z terenów odznaczających się rozdrobnieniem gospodarstw i nadmiarem rąk do pracy w rolnictwie.

Empiryzm

Pogląd filozoficzny uznający doświadczenie zmysłowe za jedyne źródło poznania świata. "Empiria" znaczy "doświadczenie". Prekursorem tego nurtu był angielski filozof Francis Bacon (1561-1626). Kładł on nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając to wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie.

Epigramat

to zwięzły utwór poetycki, na ogół dowcipny, cechujący się aforystycznością ujęcia i wyrazistością pointy, często o charakterze niespodzianki, kontrastu

lub paradoksu.

Epika

Nazwa ta pochodzi od greckich słów: "epikos" - epicki, "epos" - słowo. Jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich (obok liryki i dramatu), obejmujący utwory prozaiczne i wierszowane. Wyznacznikami epiki są:

1. fabuła, akcja - świat przedstawiony ma charakter fabularny

2. narracja - podmiot literacki występuje jako narrator, z którego opowieści wyłaniają się dzieje postaci; narracja jest podstawową i nadrzędną wobec innych formą wypowiedzi

3. W epice istnieją dwa czasy:

- czas fabuły - opowiadana fabuła

- czas narracji - czas opowiadania historii przez

narratora, z reguły wcześniejszy od czasu fabuły

4. W epice występują różne formy wypowiedzi:

- mowa zależna - cytowany tekst podporządkowany jest narracji i stanowi zdanie podrzędne, np. "Szedł wolniej i uświadamiał sobie, że to wszystko,

co go otacza - to jego własność, jego królestwo wymarzone."

- mowa niezależna - przytoczone wypowiedzi, np. "- Cóż mi dały? - myślał teraz."

- mowa pozornie zależna - słowa wchodzą w obręb wypowiedzi narratora, jednak są przekazem tego, co mówił lub myślał bohater, np. "Tak, cóż mu dało to królestwo? Znużenie i nudę."

Podstawowe gatunki epiki to: epos, nowela, powieść, opowiadanie.

Epikureizm

kierunek filozoficzny zapoczątkowany w starożytności przez Epikura, w ok. 306 r.p.n.e. kontynuowany także w czasach nowożytnych. Podobnie jak w większości kierunków filozoficznych hellenizmu dla epikurejczyków najważniejszą dziedziną filozofii była etyka - uważali oni, że podstawowym zagadnieniem filozoficznym jest szczęście, które upatrywali w przyjemności. Za początek epikureizmu uważa się drugie przybycie Epikura do Aten i założenie przez niego ok. 306 p.n.e. szkoły filozoficznej - tzw. "Ogrodu" (gr. ?????, Kepos). Przy wejściu do niej umieszczono napis: Gościu, tutaj będzie ci dobrze, tutaj dobrem najwyższym jest rozkosz. Epikureizm, będący początkowo tylko szkołą filozoficzną, przekształcił się z biegiem czasu w dość elitarną, ezoteryczną sektę, która już w czasach rzymskich przyjmowała w swoje szeregi jedynie wybranych, zdrowych młodzieńców z zamożnych rodzin. Epikureizm jako szkoła filozoficzna konkurował stale

ze stoicyzmem, od którego pod koniec klasycznej epoki rzymskiej okazał się mniej popularny. W czasach rozwoju chrześcijaństwa publicznie wyklęto epikureizm

i samego Epikura, a jego dzieła systematycznie niszczono, jako siejące zgorszenie moralne i ateizm. Głównymi przedstawicielami epikureizmu byli uczniowie

i zwolennicy Epikura: Filodemos z Gadary, Zenon z Sydonu, Metrodor z Lampsakos, Hermachos z Mityleny i Lukrecjusz. W średniowieczu i w okresie renesansu epikureizm potępiano, dopatrując się w nim immoralizmu (choć niektórzy filozofowie, jak np. Abelard, byli już wówczas świadomi, że epikureizm nie jest skrajnym hedonizmem). Zainteresowanie epikureizmem wznowił na początku XVII wieku Pierre Gassendi. Koncepcje epikurejskie z dziedziny teorii poznania wywarły duży wpływ na empiryzm Johna Locke'a i nowożytne teorie atomistyczne. Do filozofów nowożytnych, którzy niezwykle wysoko cenili Epikura, należeli Karol Marks

i Fryderyk Nietzsche. Marks poświęcił swoją rozprawę doktorską filozofii przyrody Demokryta i Epikura, natomiast Nietzsche dostrzegał w epikurejskim hedonizmie rys heroiczny. Epikureizm jest jedną z dwóch najważniejszych antycznych filozofii życia. Dla tego sposobu filozofowania kluczowym pytaniem było: jak osiągnąć szczęście w życiu doczesnym. Były to więc przede wszystkim systemy etyczne. Wszelkie inne rozważania filozoficzne z zakresu czy to teorii poznania, czy metafizyki, miały tu znaczenie drugorzędne i służyły wyłącznie do uzasadniania swoich poglądów w sprawie kluczowego pytania - jak żyć, żeby być szczęśliwym. Mimo takich założeń pierwotnych epikureizmu jego koncepcje metafizyczne, zwłaszcza w teorii poznania, miały później znaczny wpływ na filozofów niemal do czasów współczesnych. Najbardziej oryginalne było jednak pojęcie śmierci przez Epikura. Twierdził, że nie należy bać się śmierci, bo,

jak sam powiedział "dopóki jesteśmy, nie ma śmierci, a gdy ona przychodzi, nie ma nas". Epikureizm był jako system etyczny z gruntu hedonistyczny, tj. zakładał, że dobro równa się przyjemności i dlatego życie szczęśliwe to życie, w którym suma doznanych przyjemności jest większa niż suma cierpienia. Z czystym hedonizmem w duchu Arystypa epikureizm nie miał jednak poza tym wiele wspólnego. Arystyp zakładał, że skoro szczęście daje doznawanie przyjemności, należy po prostu czerpać z życia tyle przyjemnych doznań ile się da, nie zważając na konsekwencje. Epikur stał na bardziej zrównoważonym stanowisku, twierdząc,

że zanim skorzysta się z jakiejś przyjemności należy rozważyć, czy suma ewentualnego cierpienia, które będzie związane z osiągnięciem tej przyjemności,

nie będzie większa od niej samej. W tym celu Epikur stworzył swoją teorię różnych rodzajów przyjemności (rachunek przyjemności), które następnie usystematyzował wg wartości. Za najbardziej wartościowe przyjemności uważał te, których osiągnięcie nie wymaga wysiłku i które nie są związane z przykrymi następstwami. Oto ów podział przyjemności, ułożony od najlepszych do najbardziej podejrzanych:

* radość samego życia - absolutnie podstawową przyjemnością (i najbardziej cenną) jest czysta radość życia. Wg Epikura, gdyby człowieka odciąć nagle

od wszelkich bodźców zewnętrznych, odczuwałby on przyjemność z samego faktu istnienia.

* inne przyjemności bierne, czyli nie wymagające świadomego wysiłku - takie jak współodczuwanie radości życia innych istot, podziwianie tworów natury, niezobowiązująca przyjaźń itp.

* przyjemności czynne - czyli wymagające wysiłku w ich osiągnięciu i często też związane z przykrymi konsekwencjami. Przyjemności te dzieliły się jeszcze na:

- duchowe - takie jak czytanie, oglądanie przedstawień teatralnych, dysputa filozoficzna itp. - które co prawda wymagają wysiłku, ale nie są raczej związane z przykrymi dolegliwościami.

- fizyczne - takie jak jedzenie, seks itp. - które również wymagają wysiłku i są też zawsze obarczone ryzykiem fatalnych skutków ubocznych, takich jak przejedzenie czy choroby weneryczne.

Przy takim podziale przyjemności oczywiste staje się, że należy maksymalnie czerpać z przyjemności biernych, a przyjemności czynne traktować ostrożnie i zawsze rozważać, czy bilans cierpienia i przyjemności przy korzystaniu z nich nie jest negatywny. Aby jednak móc kontrolować świadomie swoje dążenia do osiągania przyjemności czynnych, należy rozwijać w sobie cnotę panowania nad swoimi potrzebami. Cnota ta w ujęciu Epikura, w odróżnieniu od Arystotelesa, nie była wartością samą w sobie. Miała być tylko narzędziem do osiągnięcia maksimum przyjemności i minimum cierpienia. Epikur zauważył, że przyjemności bierne,

a zwłaszcza odczuwanie czystej radości życia, nie wymagają posiadania potrzeb i są praktycznie zawsze dostępne, zaś odczuwanie przyjemności czynnych wymaga dwóch warunków:

* odczuwania potrzeby zaspokojenia jakiejś zachcianki

* warunków umożliwiających jej zaspokojenie.

Potrzeby dzielił Epikur na trzy rodzaje:

* potrzeby fizyczne wynikające z konieczności utrzymania życia - takie jak pragnienie i głód - potrzeb tych nie da się ignorować, ale należy je zaspokajać ostrożnie, tak, aby uniknąć przesycenia.

* potrzeby fizyczne nie wynikające z konieczności utrzymania życia - takie jak chciwość, pożądliwość seksualna, żądza władzy itp. - potrzeby te należało wg Epikura wytłumiać, gdyż tylko niepotrzebnie narażały one na cierpienie.

* potrzeby duchowe - takie jak żądza wiedzy, ciekawość, potrzeba miłości itp. - z tego rodzaju potrzebami należało wg Epikura postępować ostrożnie

- jeśli istniały dogodne warunki do ich zaspokojenia, można było sobie na to pozwolić, jeśli jednak ich osiągnięcie byłoby zbyt trudne, należało je

w sobie wytłumić.

Epikur zalecał zatem cieszenie się drobnymi przyjemnościami dnia codziennego, unikanie nadmiernego wysiłku, jednak bez ignorowania własnych podstawowych potrzeb, regularne i skromne odżywianie się i wreszcie, w miarę możliwości, rozwijanie własnego umysłu przez dysputy i czytanie, aby osiągnąć trzeźwy osąd rzeczywistości oraz możność rozwinięcia w sobie cnoty wytłumienia zbędnych potrzeb. Epikur zauważył też, że w odczuwaniu przez ludzi ich naturalnej radości życia przeszkadzają rozmaite lęki, które dzisiaj określilibyśmy jako egzystencjalne. Lęki te to:

* strach przed śmiercią

* lęk przed gniewem bogów

* lęk przed cierpieniem

* obawa przed niemożnością osiągnięcia szczęścia

Według Epikura jego filozofia jest poczwórnym lekarstwem na te choroby. Zdaniem Epikura problem lęku przed śmiercią i gniewem bogów rozwiewało przyjęcie atomistycznego poglądu na świat. Pogląd ten przyjął od Demokryta, znacznie go jednak rozwinął. Epikur zgadzał się z podstawowymi tezami Demokryta,

że wszystko co istnieje, stworzone jest z niezniszczalnych atomów, których rozmaite konfiguracje i układy tworzą cały widzialny świat. Aby poznać ten świat, trzeba więc poznać prawa rządzące atomami oraz ich rodzaje, gdyż poznanie ich umożliwi pełną kontrolę nad otoczeniem człowieka. Wynikało z tego, że nawet jeśli bogowie istnieją, to nie mają wpływu na rzeczywisty świat atomów, w którym my żyjemy, lecz co najwyżej "bujają gdzieś w obłokach", nie interesując się zupełnie losem ludzi. Do pierwotnego atomizmu Demokryta Epikur dodał wiele nowych koncepcji i teorii, po to, aby odeprzeć rozmaite zarzuty innych filozofów. Przykładem takiej modyfikacji było przyjęcie, że istnieje specjalny rodzaj atomów, które są odpowiedzialne za istnienie duszy i wszelkie zjawiska intelektualno-psychiczne. Wg Epikura atomy te nie różniły się jednak jakościowo od innych oprócz tego, że były wyjątkowo lekkie i ruchliwe. Ciało człowieka było wg Epikura przeniknięte tymi atomami we wszystkich miejscach, choć główna ich koncentracja występowała w głowie, sercu i zmysłach. Przy takich założeniach śmierć stawała się po prostu rozpadem atomów ciała i ich uwolnieniem do otoczenia, gdzie mogły się one zmieszać z innymi atomami i w pewnym momencie ponownie stworzyć nowe życie. Dotyczyło to też atomów duszy. Te ostatnie, jako najlżejsze i najbardziej ruchliwe, rozpierzchały się wg Epikura najszybciej i dlatego człowiek nie musiał obawiać się śmierci. Jeśli bowiem jeszcze żył, to nie mógł czuć samego aktu umierania, zaś po śmierci już nie istniał i co za tym idzie,

nic nie czuł. Tak więc nikt nie ma szansy odczuć swojej śmierci jako cierpienia. Tym rozważaniem Epikur starał się zażegnać lęk przed śmiercią. Teoria poznania Epikura służy przede wszystkim rozwijaniu cnoty, rozumianej jako umiejętność racjonalnego panowania nad swoim potrzebami lub ich jak najprostszego realizowania. Epikur całkowicie odrzucał koncepcje platońskie, że istnieją jakieś wrodzone idee, które można poznawać na drodze dedukcji. Dla niego całe poznanie sprowadza się do analizy bodźców docierających do zmysłów, a idee są tylko ich uogólnieniami, pomagającymi myśleć i radzić sobie w życiu. Niewątpliwie dużym osiągnięciem Epikura było staranne przeanalizowanie drogi powstawania tak rozumianych idei, która później została z niewielkimi zmianami zaadaptowana przez Johna Locke'a i jego następców. Epikur stworzył tę koncepcję poznania głównie po to, aby móc zasadnie odrzucać argumenty stoików

i sceptyków. Wg Epikura, schemat ludzkiego poznania przedstawiał się następująco:

* Zmysły bierne (dotyk, węch, smak) odbierają bodźce przez bezpośredni kontakt z atomami otoczenia.

* Zmysł czynny - czyli wzrok, "wysyłał" do otoczenia strumień atomów duszy, które się "odbijały" od przedmiotów i wracając do oczu generowały wrażenie ich widzenia.

* Bodźce te były w zmysłach odbierane jako wrażenia pierwotne, które były wg Epikura odpowiednimi konfiguracjami atomów duszy, będącymi odpowiednikami takich samych konfiguracji zwykłych atomów w świecie zewnętrznym.

* Wrażenia pierwotne - mogą być błędne (np. możemy śnić), ale struktura naszej duszy umożliwia przez porównywanie z pamięcią innych wrażeń stwierdzenie, czy są one prawdziwe, czy też trzeba je odrzucić.

* Zaakceptowane wrażenia pierwotne stają się już pre-ideami, które następnie są porządkowane i wielokrotnie składane, aż do uzyskania uogólnionych, abstrakcyjnych pojęć, którymi możemy się już posługiwać w naszym myśleniu. Te abstrakcyjne pojęcia jednak nadal są tylko konfiguracjami atomów duszy, tyle że nie mającymi już dosłownych odpowiedników w świecie zewnętrznym, lecz tylko będącymi ich dalekimi echami.

Można więc powiedzieć, że po wyczyszczeniu tego schematu z rozważań o atomach duszy, otrzymujemy klasyczny, empiryczny schemat ludzkiego poznania - bodźce - wrażenia pierwotne - idee pierwotne - idee wtórne. Epikureizm w czasach współczesnych Epikurowi, oprócz ataków czysto ideologicznych, był najsilniej atakowany przez stoików i sceptyków. Sceptycy kwestionowali istnienie atomów i zauważali, że nie ma żadnych dowodów na ich istnienie, a cała konstrukcja atomistyczna kłóci się z codziennym doświadczeniem większości ludzi, którzy odbierają swoimi zmysłami materię jako substancję ciągłą. Stoicy wytykali epikurejczykom przede wszystkim podstawową niekonsekwencję ich systemu. Stwierdzali, że jeśli wszystkim rządzą prawa mechaniki ruchów atomów,

to świat staje się ściśle deterministyczny. Znając bowiem położenie i kierunek ruchu wszystkich atomów dałoby się przewidzieć jego przyszłość w najdrobniejszych szczegółach, a skoro tak, to wszyscy ludzie są ściśle zdeterminowani w swoich działaniach przez układ swoich atomów i nie ma mowy o istnieniu wolnej woli,

co podważało cały sens etyki epikurejskiej. W czasach nowożytnych epikureizm był akceptowany przez wielu ludzi w jego części etycznej, z całkowitym odrzuceniem atomizmu. Jako system etyczny epikureizm był jednak atakowany (zwłaszcza przez myślicieli chrześcijańskich) za:

* egoizm - niewątpliwie podstawą całego epikureizmu jest egoizm, czyli nacisk na pilnowanie własnego interesu, rozumianego jako dostęp do jak największej ilości przyjemności. Taka postawa życiowa oznacza jednak ignorowanie wielu spraw, które większość ludzi uważa za niezbędne do szczęśliwego życia - takich jak posiadanie rodziny, potomstwa czy pozostawanie w silnej więzi ze społeczeństwem. Utrzymanie się w stanie łagodnego, epikurejskiego egoizmu oznacza konieczność odcięcia się od swoich bliźnich murem obojętności, który na dłuższą metę unieszczęśliwia i osamotnia.

* elitaryzm - w praktyce mało kto może sobie pozwolić na życie w duchu epikurejskim. Większość ludzi jest uwikłana w walkę o przetrwanie swoje i swoich najbliższych i nie ma zbyt wiele czasu na filozoficzne dysputy, czy utrzymywanie niezobowiązujących przyjaźni. W praktyce, dla większości ludzi przyjemności "epikurejskie" to niedostępny luksus.

Epilog

końcowa część utworu literackiego (głównie epiki i dramatu), której treść nie jest związana z fabułą. W niektórych dramatach, głównie antycznych, wypowiedź końcowa do publiczności, objaśniająca intencje twórcy i sens przedstawienia. Także część końcowa opery. Końcowa część utworu dramatycznego lub epickiego,

w której informuje się odbiorcę o dalszych losach bohaterów po zakończeniu wypadków opisanych we właściwej części fabuły. Niekiedy w epilogu autor umieszcza wyjaśnienia dotyczące zamysłu twórczego oraz istotnych elementów znaczeniowych dzieła. Epilog może być napisany zarówno wierszem, jak i prozą.

Epitafium

Gatunek liryczny, utwór poetycki, będący pochwałą zmarłego, utrzymany w stylu napisu nagrobkowego. Z zasady jest to utwór zwięzły i stylistycznie wyrazisty. Gatunek ten ukształtował się w starożytnej Grecji w VI w. p.n.e.

Epitet (przydawka)

to wyraz pełniący w tekście funkcję określającą wobec rzeczownika. Główne cele epitetu to wzbogacenie wiedzy o przedmiocie, ujawnienie stosunku mówiącego

do przedmiotu, wprowadzenie elementu obrazowości; przykłady: żałosne ubiory, sen żelazny.

Epopeja (epos, poemat bohaterski = poemat heroiczny, poemat epicki)

Jeden z głównych gatunków epiki, rozbudowany utwór wierszowany, przedstawiający mitycznych, legendarnych, historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej. Na plan pierwszy wysuwa się fabuła, narrator - wszechwiedzący i obiektywny ujawnia się w inwokacji.

Styl podniosły, dostosowany do heroicznych czynów bohaterów, obfituje w realistyczne opisy ważnych przedmiotów i sytuacji. Narrator przedstawia wydarzenia

z epickim dystansem, nie komentuje ich, nie ocenia. W eposie homeryckim ("Iliada" i "Odyseja") dominują rozbudowane porównania (porównania homeryckie) tworzące obrazy poetyckie i podnoszące nastrój. Występują dokładne opisy, każda sytuacja opisywana jest kolejno (nie przedstawia czynności równoczesnych), podobnie jak każdy gest, szczegół. Bohaterowie są herosami - półbogami, są wyidealizowani. Inwokacja skierowana jest do bogów. Występuje tu paralelizm akcji - dwa ciągi wydarzeń, działalność ludzi i działalność bogów (realistyczny i nadzmysłowy). O końcowym wyniku decyduje przeznaczenie (Mojra), któremu podlegają zarówno ludzie, jak i bogowie - Mojra jest wyrazem niezmiennego porządku świata. Brak wyraźnej różnicy pomiędzy ludźmi a bogami. Bogowie nie przewyższają ludzi pod względem etycznym. Drobiazgowe tło polityczno-społeczne, ekonomiczne, historyczne. Do wzorca homeryckiego nawiązywała epika rzymska

(m.in. "Eneida" Wergiliusza), a ostatnim wielkim dziełem literatury europejskiej odwołującym się wprost do tradycji eposu jest "Pan Tadeusz" A. Mickiewicza.

Esej

(franc. "essai" - "próba") to wypowiedź o tematyce literackiej, publicystycznej lub filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym tonem oraz dbałością

o formę. Od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej, prezentującej wyczerpująco materiał dowodowy) esej różni się większą elastycznością formy, sięganiem po środki literackie (np. metaforę, obraz, luźną kompozycję, tok skojarzeniowy) oraz tym, że nie dąży do pełnej syntezy, lecz wyraża refleksje autora; stwarza iluzję szczerości. Esej jest szkicem filozoficznym, naukowym, publicystycznym, krytycznym, w którym konieczna jest dbałość o piękny i oryginalny sposób

przekazu. W wywodzie myślowym, oprócz związków logicznych występują także nie skrępowane rygorami naukowymi skojarzenia. Występują także błyskotliwe aforyzmy, elementy liryczno-refleksyjne. Obok zwykłych zdań występują obrazy poetyckie.

Etos

to obyczaje, normy, wartości, wzory postępowania, składające się na styl życia i charakter danej grupy ludzi, określające jej odrębność; ogólna orientacja danej kultury, przyjęta przez tę społeczność, hierarchia wartości formułowana wprost lub dająca się wyczytać z ludzkich zachowań, np. etos pracy w "Nad Niemnem" E. Orzeszkowej.

Ewolucjonizm

wywodził się ze scjentyzmu, przyjął założenie, że zarówno człowiek, jak i społeczeństwo są takimi samymi organizmami jak wszystko, co żyje na ziemi, i podlegają

takim samym prawom; najważniejsze z nich to prawo ewolucji, prawo stopniowego przekształcania się wszelkich form życia w coraz wyższe, coraz doskonalsze. Postęp ten sprawia, że i człowiek i społeczeństwo rozwijają się stale, przy czym czynnikami owego rozwoju są: umysł ludzki i jego zdobycze w postaci tworów szeroko rozumianej kultury. Im większe są osiągnięcia nauki, tym bardziej doskonali się technika, produkcja, przybywa bogactw, poprawiają się warunki życia,

a wraz z tym następuje rozwój nie tylko intelektualny, ale i moralny człowieka. Następuje powolny rozwój pod warunkiem, że nie wystąpi działanie destrukcyjne, np. rewolucja naruszająca ład społeczny. Twórcą ewolucjonizmu jest Karol Darwin, który w dziele "O powstawaniu gatunków..." (1859) podał wyczerpujące dowody swojej teorii.

Fabuła

to układ zdarzeń przedstawionych w utworze. Fabuła obejmuje zdarzenia połączone ze sobą w jednym lub w wielu wątkach, z których każdy skupiony jest na ogół wokół działań dwóch lub więcej postaci, zespolony więzią przyczynowo-skutkową, następstwem w czasie albo dążeniem do określonego celu. Fabuła wielowątkowa składa się zazwyczaj z wątku głównego i wątków pobocznych, choć może wystąpić ich równorzędność. W skład fabuły wchodzą również epizody,

a więc wydarzenia luźno tylko związane z głównym ciągiem zdarzeń, choć niekiedy cała fabuła może mieć charakter epizodyczny i być utworzona z samodzielnych w dużym stopniu zdarzeń. Fabuła przedstawiona jest w utworze zgodnie z porządkiem narracji, nie zawsze więc zgodnie z porządkiem obiektywnym zdarzeń (zaręczyny poprzedzają wesele, a śmierć pogrzeb).

Felieton

(franc. "feuilleton" - "zeszycik, powieść w odcinku") to gatunek publicystyczny, podejmujący na ogół aktualną problematykę w sposób swobodny, impresyjny, posługujący się metaforą i skojarzeniem, niekiedy fikcją literacką. Felieton ma na celu budzenie zaciekawienia, nawiązanie bezpośredniego kontaktu z czytelnikiem. Atrakcyjna forma łączy się z lekkością tonu i często żartobliwym lub satyrycznym charakterem, aktualny temat jest traktowany w felietonie w sposób dygresyjny, zróżnicowany stylistycznie, subiektywny, a uogólnienia mają charakter raczej hipotetyczny. Felieton ma swobodny charakter, często zawiera literackie środki ekspresji. Dotyczy aktualnych wydarzeń, ale nie jest programowym komentarzem do nich. Swobodne rozważania, często o zabarwieniu satyrycznym.

Mogą występować elementy fikcji literackiej - podporządkowane są doraźnym celom publicystycznym. Od eseju różni się mniejszymi rozmiarami i koniecznością aktualności tematyki. Zależnie od tematów wyróżnia się: felieton obyczajowy, literacki, itp.

Filister

Człowiek ograniczony, małostkowy, prozaiczny materialista bez wyższych aspiracji, mieszczuch, kołtun. W okresie Młodej Polski mianem tym bohema określała wszystkich mieszczan, których światopoglądowi się sprzeciwiała, a nawet nim gardziła. K. Przerwa-Tetmajer w programowym wierszu "Evviva l'arte" stwierdza: "Niechaj pasie brzuchy, nędzny filistrów naród!",zaś W. Nałkowski w artykule "Forpoczty ewolucji psychicznej i troglodyci" pisze o kategorii"ludzi - świń"

- filistrów, których "żywiołem jest błoto".

Fin de siecle (koniec wieku)

Pod koniec XIX w pojawiają się tendencje schyłkowe, dekadenckie w życiu społecznym, sztuce i literaturze. Wynika to z poczucia zagrożenia społeczeństwa

i jednostki, a także przekonania o nieuniknionym upadku cywilizacji.

Franciszkanizm

Filozofia stworzona przez średniowiecznego ascetę św. Franciszka z Asyżu, wyznająca zasadę bezwzględnego ubóstwa i prostoty obyczajów. Formuła franciszkańska głosiła konieczność wyzbycia się dóbr doczesnych i zaufania Bogu w sprawach materialnych. Naturalne, proste życie prowadzone

przez franciszkanów było inspiracją dla twórców późniejszych epok.

Fraszka

(wł. frasca = bagatela, drobnostka) to krótki utwór poetycki, będący odmianą epigramatu. Najczęściej żartobliwy i na błahy temat, dotyczący jakiegoś zdarzenia

lub osoby, o charakterze anegdotycznym, zamknięty wyrazistą pointą, stanowiącą wyostrzenie myśli lub konkluzję. Nazwę "fraszka" wprowadził do literatury polskiej J. Kochanowski, nieco wcześniej pisał podobne utwory M. Rej (figliki), później W. Potocki, J.A. Morsztyn, I. Krasicki, A. Mickiewicz.

Futuryzm

Awangardowy kierunek literacki i artystyczny rozwijający się w pierwszym ćwierćwieczu XX wieku, mający wiele wspólnego z dadaizmem. Teoretykiem

tego kierunku oraz autorem futurystycznego manifestu był włoski poeta Tomasso Marinetti, który głosił idee anarchistycznego buntu przeciwko istniejącym formom życia społecznego, tradycji kulturowej. Futuryści zafascynowani byli nowoczesną cywilizacją urbanistyczno-techniczną, a więc gloryfikowali wszelką nowość, przyszłość, dynamiczne tempo wielkomiejskiego życia oraz wszelkie wytwory nowoczesnej techniki. Wiąże się z tym pochwała brutalności, przemocy, a nawet wojny oraz kult nietzscheańskiego "mocnego człowieka". Dlatego też włoscy futuryści związali się z włoskim ruchem faszystowskim. W Polsce futuryści opowiedzieli się po stronie rewolucjonistów i walczącego proletariatu. Futurystów cechował agresywny bunt przeciwko wszelkiej tradycji oraz fascynacja światem

współczesnej techniki i cywilizacji. "Dobra maszyna jest wzorem i szczytem dzieła sztuki przez doskonałe połączenie ekonomiczności, celowości i dynamiki" - twierdzili futuryści. W ich programie łatwo odnaleźć sporo niekonsekwencji, a wśród nich jednoczesny kult techniki i pierwotnego instynktu, apologię maszyny

i uwielbienie dla żywiołu, pochwałę nowoczesnej cywilizacji i zaufanie do pierwotnych odruchów człowieka. Świadomą prowokacją wobec tradycji było głoszenie "dowolności form gramatycznych, ortografii i przestankowania". W literaturze kierunek ten objawiał się dążeniem do stworzenia nowego języka poetyckiego,

zdolnego wyrazić ruch, wieloplanowość i równoczesność zjawisk, w odrzuceniu reguł logiki, składni i ortografii. W ten sposób powstawały często utwory bezznaczeniowe, oparte jedynie na zasadzie podobieństwa brzmieniowego słów i dźwięków. Kierunek ten na zachodzie Europy rozwinął się przed pierwszą wojną światową, natomiast w Polsce okres głównych wystąpień futurystów przypada na lata 1919-1921. Polscy futuryści, inaczej Awangarda Warszawska, to grupa poetycka, w skład której wchodzili: Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern, Adam Ważyk, T. Czyżewski. Za prekursora polskiego futuryzmu

uważa się Jerzego Jankowskiego, autora futurystycznego zbioru wierszy "Tram wpopszek ulicy". W pierwszej fazie rozwoju futuryzmu powstały dwie grupy.

W roku 1919 Bruno Jasieński (1901-1939) i Stanisław Młodożeniec (1895-1959) założyli w Krakowie klub futurystów Katarynka, natomiast w Warszawie współzałożycielami grupy futurystycznej byli Anatol Stern (1899-1968) i Aleksander Wat (1900-1967). Na początku lat 20. nastąpiło połączenie grupy warszawskiej z krakowską i futuryzm stał się ruchem o zasięgu ogólnopolskim. Wypowiedzi programowe oraz manifesty futuryści ogłaszali w almanachach.

Najważniejsze z nich to: "Gga" (1920), "Jednodńuwka futurystuw. Mańifesty futuryzmu polskiego" (1921) oraz "Nuż w bżuhu, 2 jednodńuwka futurystuw. Wydańe nadzwyczajne" (1921).

Groteska

to ukształtowanie elementów utworu sprawiające, że świat przedstawiony w utworze odbierany jest jako absurdalny w zestawieniu z rzeczywistością

i rządzącymi nią prawami empirycznymi, psychologicznymi lub niespójny pod względem wzajemnego stosunku do siebie elementów świata przedstawionego. Absurdalność może polegać na wprowadzeniu fantastyki, deformacji postaci i przedmiotów, posługiwaniu się brzydotą, karykaturą, wynaturzeniem.

Hagiografia

Nurt piśmiennictwa, zwany inaczej żywotami świętych. Utwory hagiograficzne należą do epiki lub też do dramatu. Hagiografia kształtowała się już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa na Wschodzie, gdzie w języku greckim spisywano żywoty pustelników. W przekazach dziejów i czynów świętych podkreślano zwłaszcza cnoty praktykowane przez nich w stopniu heroicznym, celowo przy tym wyolbrzymiając działania, postępki oraz umartwienia bohaterów, tworząc w ten sposób wzór parenetyczny. Przykładami utworów hagiograficznych są: "Legenda o św. Aleksym" oraz "Kwiatki św. Franciszka z Asyżu".

Hedonizm

Filozofia stworzona w starożytnej Grecji (V/IV w. p.n.e.), uznająca przyjemność za główny cel dążeń życiowych i najwyższe dobro człowieka. Natomiast warunkiem szczęścia jest unikanie cierpienia.

Historiografia

Dziejopisarstwo, piśmiennictwo historyczne. W zakres historiografii wchodzą m.in. kroniki. Do najważniejszych polskich kronik średniowiecznych należą:

- "Kronika polska" Wincentego Kadłubka

- "Kronika polska" Galla Anonima

- "Dzieje Polski" Jana Długosza

Humanizm

(łac. "humanitas" - "człowieczeństwo", "ludzkość") to prąd umysłowy renesansu, który poprzedził jakby całą epokę, był jej zwiastunem, "świtem" - jak zwykło się mówić. Waga tego pierwszego objawienia polegała przede wszystkim na uzmysłowieniu sobie wartości własnej, jedynej, ludzkiej osobowości ("humanus" - "ludzki"). Hasłem humanistów było hasło poety rzymskiego, Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce" (Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto). Stawiało ono nieograniczone możliwości poszukiwaniom wszechstronnej wiedzy o człowieku. Humanizm był ściśle związany

z antropocentryzmem, poglądem filozoficznym stawiającym człowieka w centrum wszechświata, w przeciwieństwie do średniowiecznego teocentryzmu, który

w centrum wszechświata umieszczał Boga. Średniowieczne "zanurzenie" jednostki w uniwersum świata, przypisanie jej ściśle określonego miejsca w powszechnie obowiązującej hierarchii bytów i ról odbierało poczucie indywidualności, czyniło człowieka anonimowym, choć niezbędnym trybem machiny, od którego wymagano idealnej, lecz typowej dla spełnianej funkcji doskonałości. W ten sposób "ustawiony", świadomy swej roli i przeznaczenia człowiek zyskiwał poczucie bezpieczeństwa i nie wchodził w konflikt ze światem, ani tym bardziej z samym sobą, wiedząc, kim jest i jak ma postępować. Tymczasem to, kim i jakim jest człowiek, stanowiło centrum zainteresowania humanistów. Jeden z pierwszych, F. Petrarca, czytał spośród średniowiecznych autorów nie św. Tomasza,

lecz św. Augustyna, a zwłaszcza jego zaskakujące wyznanie: "I ludzie chodzą podziwiać szczyty gór i wzdęte fale morza, i szerokie nurty rzek, i przestwór oceanu,

i kręgi gwiezdne, a siebie zaniedbują". Potrzeba poznania i formowania indywidualnej osobowości sprawiła, że zaczęto analizować siebie, swe wewnętrzne przeżycia, kształcić się na świetnych zdobyczach i wzorach ludzkiego ducha, najpełniej objawionych w starożytnej wiedzy o człowieku, czyli w antycznej filozofii,

literaturze i sztuce. Ideałem humanisty był człowiek wszechstronnie wykształcony, a jednocześnie piękny jak greckie posągi. Przykładem mogą być multitalenty tamtych czasów: Leonardo da Vinci i Michał Anioł Buonarotti, choć nie spełniali oni kryterium estetycznego. Człowiek - to nie tylko osobowość, ale i istota społeczna, więc humanista miał być świadom swojej roli w społeczeństwie. Stąd taki ogrom publicystyki społecznej w XVI w. (patrz hasła: Erazm z Rotterdamu, A.F. Modrzewski). Podstawą wykształcenia były:

- znajomość 3 języków: łaciny, greki, hebrajskiego

- wiedza z zakresu nauk wyzwolonych: filozofii, retoryki, poetyki

Znajomość języków umożliwiała humanistom prace filologiczne nad Biblią oraz dziełami Grecji i Rzymu. Celem tych badań było dotarcie do źródeł - "ad fontes" - kultury europejskiej. Antyk - jego literatura i sztuka - był najwyższym wzorem dla humanistów renesansowych (patrz: zasada naśladownictwa - mimesis). Łatwo się też domyślić, że językiem przez nich używanym w literaturze była łacina wiernie wzorowana na starożytnej.

Hymn

to pieśń błagalna lub/i narracyjna, zawierająca pochwałę bóstwa, legendarnych bohaterów, upersonifikowanych zjawisk lub idei, utrzymywana w stylu wzniosłym, na ogół rozwijająca się wg schematu przemówienia, poczynając od apostroficznego zwrotu na początku; autorzy hymnu przemawiają w imieniu pewnej zbiorowości, snują rozważania moralne, niekiedy wyznania osobiste.

Idealizm

Kierunek filozoficzny, zakładający pierwotność ducha, idei, świadomości i wtórność materii, przeciwstawny materializmowi.

Idea

myśl; filoz. bezpośredni przedmiot myśli (poznania), pojęcie, wyobrażenie; myśl przewodnia, twórcza; główna tendencja utworu; pomysł, koncepcja; pojęcie abstrakcyjne.

Idealista

pot. człowiek kierujący się zasadami wzniosłymi, zdolny do poświęceń; marzyciel, utopista.

Idealizować

przeceniać kogoś, wybielać; przypisywać (komu, czemu) zalety, których ta osoba (rzecz) nie ma; apoteozować, gloryfikować.

Idealny

niematerialny, duchowy, nierealny; wzniosły, szczytny, uduchowiony; doskonały, wzorowy.

Ideał

doskonałość, najwyższy cel dążeń, pragnień; wzór, probierz; żart. osoba ukochana, uwielbiana.

Impresjonizm

Od francuskiego słowa "impression" - wrażenie. Kierunek w malarstwie ukształtowany we Francji w drugiej poł. XIX w, mający swoje odpowiedniki w literaturze, m.in. w poezji P. Verlaine'a. Przedstawiciele impresjonizmu przedstawiali świat tak, jak on się zarysowuje w procesie poznawania, postrzegania. Zadaniem sztuki impresjonistycznej jest przedstawienie przelotnych wrażeń, gdyż nie ma możliwości dotarcia do obiektywnej prawdy o rzeczywistości, a poznawanie świata ogranicza się do subiektywnych, przypadkowych odczuć napotkanych zjawisk; stąd w obrazach impresjonistów świadome zacieranie konturów malowanych przedmiotów, stosowanie obok siebie jasnych barw, by wywołać wrażenie nieustającej zmienności; malowali oni znakomite, urokliwe pejzaże, przeniknięte jasnym światłem; szukali tematów dotąd rzadko spotykanych w malarstwie, których dostarczała im ulica, kabarety i kawiarnie, gdzie tętniło życie naturalne i prawdziwe.

Cechy malarstwa impresjonistycznego:

- próba uchwycenia chwilowego wrażenia optycznego;

- subiektywizm;

- nowy warsztat malarski: 8 jasnych kolorów;

- eliminacja z obrazu jednolitej plamy;

- operowanie światłocieniem, grą świateł;

- nowa tematyka: miejska codzienność;

- wyjście w plener.

W poezji charakterystyczna metoda kompozycji wiersza, zespół luźnych obrazów bądź refleksji odzwierciedlających zmienne wrażenia twórcy, utrwalanie przelotnych wrażeń. Artysta może utrwalić tylko swoje przelotne wrażenie, moment, bo świat jest zmienny. Przedstawiciele impresjonizmu w malarstwie: E. Manet, C. Monet, P.A. Renoir, E. Degas, G. Seurat, H. de Toulouse-Lautrec; w Polsce: W. Podkowiński, J. Pankiewicz, J. Fałat, L. Wyczółkowski, S. Masłowski

oraz J. Stanisławski. Elementy impresjonizmu w literaturze polskiej spotykamy w poezji K. Przerwy-Tetmajera ("Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym)", "Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej" i in.), a także w prozie S. Żeromskiego, W. Reymonta i W. Berenta.

Intuicjonizm

Teoria filozoficzna zapoczątkowana przez Bergsona (patrz hasło: Młoda Polska). Głównym narzędziem poznania świata jest intuicja i instynkt życiowy, a nie rozum. Intuicja, ponieważ jest częścią przyrody, pozwala poznawać ją od wewnątrz, a nie od zewnątrz. Prawa rządzące światem są nieuchwytne, ponieważ o jego rozwoju decyduje irracjonalny pęd życiowy, który tylko artyści mogą dzięki własnej intuicji wyczuć i wyrazić. Cała natura znajduje się w ciągłym rozwoju, dlatego niemożliwe jest uchwycenie i oddanie np. w sztuce prawdziwego jej wizerunku, dlatego trzeba szukać form takich, które pozwoliłyby to zrobić

(stąd np. u Leśmiana-bergsonisty ciągłe eksperymentowanie ze słowem - neologizmy świadczące o ciągłych przemianach tworzywa językowego).

Inwersja

to struktura składniowa polegająca na przestawieniu naturalnego szyku wyrazów w zdaniu lub członów składniowych. Polega ona również na takim ukształtowaniu fabuły, że zostaje naruszona chronologia wydarzeń; podane jest najpierw wydarzenie późniejsze, mieszają się wydarzenia z różnych okresów życia postaci (powieści strumienia świadomości, np. J. Joyce "Ulisses").

Irenizm

Od greckiego słowa "eirene" - "pokój". Koncepcja Erazma z Rotterdamu, dzieląca wojny na sprawiedliwe (obronne) i niesprawiedliwe (zaborcze). Erazm podkreślał ponadto niemoralność wszelkich wojen, głosił pogodną doktrynę harmonii między łaską a naturą, wysławiał pokój, zgodę i miłość.

Ironia

1. Właściwość stylu polegająca na sprzeczności między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a jej znaczeniem właściwym, nie wypowiedzianym wprost,

ale świadomie zamierzonym przez autora i zazwyczaj rozpoznawalnym dla odbiorcy. Wypowiedź ironiczną cechuje dystans mówiącego wobec jej tematu.

Zależnie od sytuacji ironia może służyć celom satyrycznym, być formą dowcipu, współczynnikiem parodii, przejawem drwiny, szyderstwa i sarkazmu.

Dokumentuje wyższość mówiącego, który pozwala sobie wobec tematu i odbiorcy na igranie sprzecznościami. Ironia świadomie może być zwrócona również

przeciw samemu autorowi, jego sytuacji i twórczości, przybierając wówczas postać autoironii.

2. Kategoria estetyczna i filozoficzna, odpowiadająca takiemu stosunkowi do rzeczywistości humanistycznej, który rozpoznaje w niej przede wszystkim splot

nieprzezwyciężalnych sprzeczności, skłóconych dążeń i konfliktowych racji; ironia jest sposobem zdystansowania się podmiotu wobec przeciwieństw,

ujawnienia ich i opanowania przez twórczość.

Irracjonalizm

przeciwieństwo racjonalizmu, przekonanie, że świata czy natur nie można poznać ani wytłumaczyć, odwołując się do praw rozumowych, a główną rolę

w działaniach i zachowaniach człowieka odgrywa nie intelekt lecz czynniki wykraczające poza kontrolę rozumu, jak np. popędy, intuicja i instynkt.

Judaizm

religia monoteistyczna, której podstawą jest wiara w jednego Boga (osobowego, niepodzielnego, będącego bytem niematerialnym, bezcielesnym i wiecznym), będącego nie tylko Stwórcą świata, ale także jego stałym "nadzorcą", czy też "opiekunem". Bóg ten zawarł z ludem Izraela wieczyste przymierze, obiecując ochronę i pomoc w zamian za podporządkowanie się jego nakazom. Judaizm ukształtował się w II tysiącleciu p.n.e.; stanowi religię narodową Żydów. Jest też pierwszą religią abrahamową. Jej wyznawcy znajdują się na całym świecie, obecnie jest ich najwięcej w Stanach Zjednoczonych - 5,6 mln i Izraelu - 4,7 mln. Z judaizmu wywodzi się chrześcijaństwo. Judaizm wywodzi się z wierzeń Hebrajczyków, którzy najprawdopodobniej wchodzili w skład koczowniczych plemion Habiru przybyłych do Syropalestyny zza Eufratu. Przechowywali oni tradycję o wędrówce Abrahama, którego uznają za swojego przodka z mezopotamskiego Ur

do Kanaanu i przymierzu zawartym przez niego z Bogiem, który obiecał mu liczne potomstwo i we władanie krajem Kanaan. Znakiem tego przymierza stało się obrzezanie. Również przekazywano tradycje dotyczące potomków Abrahama: syna Izaaka, wnuka Jakuba (zwanego też Izraelem) i prawnuków: Rubena, Symeona, Lewiego, Judy, Issachara, Zabulona, Gada, Dana, Naftalego, Asera, Józefa i Beniamina - od których pochodzić miało 12 plemion izraelskich. Tradycja mówiła również o niewoli potomków Izraela w Egipcie, o nowym przymierzu, jakie zawarł Bóg Jahwe z Mojżeszem, o plagach, które Bóg zesłał na Egipcjan i o pomyślnej ucieczce z Egiptu dzięki licznym cudom i opiece Boga. Zachowano też przekaz o wędrówce przez pustynię, ustanowieniu kapłaństwa (spośród synów Lewiego - lewitów), oraz o zdobywaniu Ziemi Obiecanej pod wodzą Jozuego w walkach z zamieszkującymi je ludami. Ciągłe zagrożenie z ich strony spowodowało tendencje centralistyczne i w końcu utworzenie zjednoczonej monarchii izraelskiej (Saul, Dawid, Salomon). Według historyków religii zbieżności między wierzeniami Hebrajczyków a egipskim kultem Atona (nazwa podobna do hebrajskiego imienia Boga - Adonaj) mogą świadczyć o tym, że Hebrajczycy ulegli wpływom monoteistycznej doktryny Echnatona, lub na odwrót - zainspirowali tę doktrynę. W obu przypadkach zakłada się silne więzi Hebrajczyków z Egiptem oraz w różny sposób łączy się powstanie kultu Atona lub Jahwe z biblijnym exodusem. Inne hipotezy dotyczą henoteistycznego charakteru pierwotnej religii Hebrajczyków,

w której główną rolę odgrywał bóg wojny YHWH Zastępów (pochodzenia madianickiego?). Biblijne świadectwa pokazują lokalne kulty, sprawowany

na "wyżynach", na przykład na górze Garizim. Król Salomon dokonał centralizacji kultu, budując w 967 p.n.e. świątynię jerozolimską, lecz po jego śmierci królestwo rozpadło się na dwa królestwa: Izrael (z siedzibą w Sychem) i Judę (z siedzibą w Jerozolimie). W obu ośrodkach kapłani spisywali teksty religijne

i prawne, które stały się trzonem Biblii hebrajskiej i żydowskiego prawa religijnego. Upadek królestw Izraela (722 p.n.e.) oraz Judy (586 p.n.e.) spowodowany był według tradycji licznymi odstępstwami od przykazań boga Jahwe, a szczególnie obdarzaniem czcią bogów "cudzoziemskich". Upadek królestwa Judy oznaczał zburzenie pierwszej świątyni jerozolimskiej i okres niewoli. Judaizm świątynny powstał w czasach niewoli babilońskiej, po wypędzeniu ludności Izraela na tereny dzisiejszego Iraku i po najeździe Palestyny przez Achemenidów. W tym czasie ostatecznie zredagowano większą część Starego Testamentu oraz przeprowadzono reformę religijną (reforma Ezdrasza). Odnowiony judaizm zaczerpnął prawdopodobnie niektóre nowe koncepcje z zaratusztrianizmu: idee wędrówki dusz po śmierci do piekła lub nieba, Sądu Ostatecznego, przyjścia Mesjasza i osobistej odpowiedzialności za swoje czyny przed Bogiem. Reforma wiązała się z włączeniem

w kanon Biblii pism proroków: Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i innych. Po powrocie z niewoli babilońskiej oprócz odnowionego systemu wierzeń opracowano skomplikowaną liturgię, która była sprawowana wyłącznie przez kapłanów w Świątyni Jerozolimskiej wybudowanej w 536-515 p.n.e. na miejscu starej świątyni króla Salomona. W świątyni tej nie było już jednak zaginionej Arki Przymierza. Pod panowaniem hellenistycznej dynastii Seleucydów (190-141 p.n.e.) próbowano zmusić Żydów do kultu bogów greckich, co spowodowało powstanie machabejskie. W II w. p.n.e. obok kapłanów i związanego z nimi stronnictwa saduceuszy, którzy bronili znaczenia kultu świątynnego, pojawili się "uczeni w piśmie" i stronnictwo faryzeuszy, którzy kładli nacisk na znajomość pism pięcioksięgu mojżeszowego i proroków oraz na skrupulatnym wypełnianiu zawartych w Biblii przepisów moralnych, rytualnych oraz prawnych. Oprócz nich powstawały mniejsze "sekty": ascetycznych esseńczyków, których poglądy zachowały się w rękopisach z Qumran, zwolenników Jana Chrzciciela oraz zwolenników Jezusa Chrystusa, którzy dali początek religii chrześcijańskiej. Po podbiciu kraju przez Rzymian (63 p.n.e.) rosnące znaczenie zdobywało niepodległościowe stronnictwo zelotów, których wysiłki spowodowały w końcu wybuch powstań żydowskich i zburzenie Jerozolimy przez Tytusa w 70 r. n.e., a następnie przez Hadriana w 135 r. We wszystkich dotychczasowych etapach rozwojowych judaizmu największe znaczenie religijne posiadali kapłani na czele z arcykapłanem. Zburzenie świątyni jerozolimskiej oznaczało koniec kultu świątynnego i skoncentrowanie religii wokół Biblii. Miejsce kapłanów ostatecznie zajęli rabini - dawni "uczeni w piśmie" nauczyciele religii, którzy odtąd gwarantowali ciągłość wiary żydowskiej. Żydzi rozproszyli się po całym terenie Imperium Rzymskiego oraz państwa Partów.

W tym okresie powstały charakterystyczne dla dzisiejszego judaizmu instytucje. Najważniejsze znaczenie miały dyskusje rabinów prowadzone w Jawne (132-90), które zaowocowały ostatecznym ustaleniem kanonu Biblii żydowskiej oraz obowiązującej interpretacji żydowskiego prawa religijnego. W Babilonie i Aleksandrii istniały dwa współpracujące z sobą ośrodki religijne, które zawarły w Talmudzie - będącym rodzajem komentarza do Pięcioksięgu mojżeszowego - zasady judaizmu w warunkach wypędzenia. Talmud nie jest świętą księgą, tak jak Biblia żydowska (zwana przez chrześcijan Starym Testamentem), ma jednak moc obowiązującą dla ortodoksyjnego żyda w kwestiach kultu, ubioru, odżywiania się, prawa cywilnego i karnego, obowiązującego w żydowskiej wspólnocie. Talmud jest z kolei interpretowany przez rabinów, których dogłębna wiedza pozwala na ustalenie w konkretnej sytuacji, jakie zachowanie jest właściwe. W istocie podstawą judaizmu stała się nie wiara, ale raczej sposób postępowania, stąd niekiedy uważa się, że nie ma sprzeczności między tożsamością żydowską a brakiem wiary

w Boga, pod warunkiem, że choćby w pewnym stopniu przestrzegane będzie prawo. Część żydów pod przywództwem Anana ben Dawida odrzuciła Talmud (767 r.) dając początek religii karaitów. Talmud zawiera też pewne idee teologiczne, takie jak idea ofiary symbolicznej, koncepcja Szechiny - czyli Bożej Obecności, będącej wszędzie tam, gdzie zbierze się dziesięciu pobożnych żydów, oraz wezwanie do nieustającego oczekiwania na Mesjasza, który poprowadzi Lud Izraela

z powrotem do Palestyny. Dalsze dzieje judaizmu wiążą się z jednej strony z próbami racjonalistycznego uzasadnienia judaizmu, którego ukoronowaniem jest "Podręcznik błądzących" Mojżesza ben Majmona (Mojżesz Majmonidesa, 1136-1204) - synteza myśli żydowskiej i filozofii Arystotelesa, a z drugiej mistyczne spekulacje dotyczące tzw. Maasei Bereszit (Tajemnic Stworzenia). Podstawowe dzieło mistyczne judaizmu, anonimowa Sefer Jecira, rozwija teorię o emanacji Boga w naukach o sefirot, osnutej wokół "Merkaba" - tajemniczego boskiego rydwanu z wizji Ezechiela. Najbardziej znaną szkołą mistycyzmu żydowskiego stała się Kabała, której "biblię" stanowi "Zohar" - dzieło powstałe w XIII wieku w Hiszpanii. Wśród mistyków żydowskich należy też wymienić Izaaka Lurię (1535-1572) oraz twórcę chasydyzmu Baal Szem Towa (1700-1760). Dalszy rozwój myśli żydowskiej zdominował problem antysemityzmu i stosunku wobec świata chrześcijańskiego i muzułmańskiego. Nadzieje mesjańskie zmaterializowały się w ruchach sabataistów i frankistów, pochodzących od nazwisk "mesjaszy" Sabbataja Cwi (1626-1676) oraz Jakuba Franka (1726-1791), które jednak zakończyły się konwersją religijną - pierwszego z nich na islam, a drugiego - na chrześcijaństwo. Wstrząsem dla judaizmu był "Traktat teologiczno-polityczny" filozofa żydowskiego Barucha Spinozy, wydany w 1670 r., który zaatakował podstawy judaizmu: objawienie, koncepcję narodu wybranego, wiarę w cuda, metodę objaśniania Biblii oraz jej autorstwo. Spinoza za swoje poglądy został wyklęty przez rodzimą gminę amsterdamską. Jakkolwiek obecnie judaizm stanowi religię jednego tylko narodu - Żydów, w przeszłości istniały nieżydowskie narody i grupy etniczne, wyznające tę wiarę, która w pewnym momencie była na drodze do stania się religią uniwersalistyczną. Pierwszą grupą ludności, która w większej liczbie przyjęła judaizm, byli mieszkańcy różnych podbitych przez Asyrię krajów Bliskiego Wschodu (m.in. Babilonii), w VII w. p.n.e. przymusowo osiedleni na terenach Palestyny przez Asyryjczyków, po uprzednim wysiedleniu większości zamieszkujących te ziemie Izraelitów. Praktykowanie przesiedleń całych narodów i osadzanie ich

w rozproszeniu na innych terenach wchodzących w skład państwa asyryjskiego było jednym z elementów polityki tego kraju i miało na celu uniemożliwienie organizacji buntów podbitej ludności. Nieżydowscy osiedleńcy przyjęli judaizm, a po przemieszaniu się z pozostałymi na tych terenach Żydami dali początek nowej grupie etnicznej (lub, wg innych ujęć - narodowi) - Samarytanom, która z czasem wykształciła własną odmianę religii judaistycznej. W IV - V w. n.e. tj. u szczytu rozwoju liczebnego tego ludu populacja Samarytan przekraczała milion. Wśród judaistycznych narodów posiadających własne państwo największe znaczenie osiągnęli tureckojęzyczni Chazarowie, których kraj w okresie swego największego rozkwitu (w IX w. n.e.) rozciągał się od środkowo-wschodniej Ukrainy,

przez Przedkaukazie, aż po ziemie leżące nad Morzem Kaspijskim. Chazarzy, wyznający judaizm rabiniczny, podejmowali zakrojone na szeroką skalę akcje misyjne, mające na celu nawracanie sąsiednich ludów na tę religię. Ich misjonarze docierali też na Ruś, i jak podają latopisy, książę kijowski Włodzimierz Światosławicz, noszący się z zamiarem porzucenia pogaństwa i wyboru dla swego kraju "nowoczesnej" religii, rozważał przyjęcie m.in. judaizmu (wg kronikarzy,

o rezygnacji księcia z konwersji na judaizm lub na islam i skłonienia się ku chrześcijaństwu zdecydować miał zakaz jedzenia wieprzowiny i konieczność obrzezania). Misyjna działalność Chazarów odniosła natomiast spore rezultaty na terenie Bułgarii, gdzie grupy judaistycznych neofitów w IX w. były dość liczne,

a nawracanie ludności tych ziem było ułatwione z racji m.in. pokrewieństwa kulturowo-językowego łączącego oba tureckie ludy: Chazarów i (Proto)Bułgarów.

Spośród innych nieżydowskich narodów wyznających żydowską religię wymienić można m.in. Arabów, którzy aż do czasów wystąpienia Mahometa wyznawali

po części rodzime kulty, po części chrześcijaństwo, a po części judaizm; wyznawczynią tej właśnie religii była pierwotnie pierwsza żona Mahometa - Chadidża.

Judaizm był w przeszłości rozpowszechniony także w Etiopii, gdzie przez wiele wieków istniały liczne zwalczające się, de facto niezależne państewka chrześcijańskie i żydowskie, a z czasem też muzułmańskie. Stopniowo liczba wyznawców judaizmu w Etiopii spadała. Dziś jedyną grupą Etiopczyków wyznającą judaizm są przyznający się do żydowskiego pochodzenia Falaszowie. Obecnie uważają się oni za część narodu żydowskiego, jednak aż do powstania państwa Izrael uważali się za odrębny od Żydów naród, czego wyrazem było m.in. używanie w liturgii języka gyyz. Inną grupą wyznawców judaizmu jest część zamieszkujących Kaukaz irańskojęzycznych Tatów, którzy są też określani mianem Żydów górskich. Zdaniem uczonych nie jest jednak jasne pochodzenie tej grupy ludzi. Istnieją bowiem dwie koncepcje: albo w przeszłości grupa Tatów przyjęła judaizm, albo grupa Żydów przyjęła język tacki. W przypadku Falaszów, jak fakt, iż uważając się niegdyś za lud odrębny od Żydów, obecnie uznają swoje żydowskie pochodzenie i przynależność do tego narodu ma związek z tym, iż będąc Żydami

mają możliwość skorzystania z tzw. prawa powrotu, tj. osiedlenia się w Izraelu, co dla wielu Falaszów żyjących w znacznie biedniejszym państwie (Etiopia)

jest szansą na poprawienie swej sytuacji materialnej. Z podobnego powodu obecnie za Żydów uznają się także wyznający własną odmianę judaizmu bantuidalni Lembowie (choć w przeszłości nie uznawali się za element narodu żydowskiego). Także oni domagają się możliwości do korzystania z prawa powrotu, jednak

w ich przypadku rząd Izraela nie uznaje ich żydowskiego pochodzenia. Żydzi osiedlali się w Polsce od średniowiecza. Szczególne przywileje nadał im zwłaszcza Kazimierz III Wielki. Ponieważ przybyli oni do Polski z Niemiec, posługiwali się językiem jidisz, który ukształtował się na bazie średniowiecznej niemczyzny

i zapisywany był alfabetem hebrajskim. Polska nazywana była Paradisus Judeorum, rajem dla Żydów. Żydzi zamieszkiwali głównie miasteczka, gdzie często stanowili większość ludności w otoczeniu polskiego chłopstwa i szlachty żyjących na wsi. Do czasów Holocaustu Polskę zamieszkiwała największa diaspora żydowska na świecie, a Warszawa była największym żydowskim miastem na świecie, Nowy Jork zajmował wtedy drugie miejsce. Istniała także największa uczelnia talmudyczna na świecie Jeszywas Chachmej Lublin. Większość polskich Żydów przed wojną wyznawała judaizm ortodoksyjny. Istniały jednak również synagogi reformowane, na przykład Wielka Synagoga w Warszawie, gdzie rabinem był m.in. Izaak Cylkow, autor pierwszego żydowskiego tłumaczenia Biblii na polski.

To właśnie polscy Żydzi stanowią większość ofiar Holocaustu. Szacuje się, że wojnę przeżyło około 200 lub 300 tys. polskich Żydów, z czego jednak większość w związku z powstaniem państwa żydowskiego lub z powodu niechęci do komunizmu wyjechała do Izraela i USA. Pochodzenie żydowskie ma zaś obecnie około 100 tys. Polaków, z czego mniej więcej 30 tys. utrzymuje jakiś kontakt z kulturą żydowską, przy czym są to głównie ludzie, którzy pochodzenie żydowskie mają tylko

w 1/2 lub 1/4 i z punktu widzenia religijnego nie są Żydami. Tylko drobna część należy do jakiejś żydowskiej organizacji religijnej. Obecnie istnieje ortodoksyjny Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP oraz reformowany Beit Polska z oddziałami w Warszawie i Poznaniu. Judaizm ortodoksyjny opiera się na pełnym stosowaniu Talmudu w życiu codziennym; dzieli się na następujące nurty:

* haredim (judaizm ultraortodoksyjny) - mają negatywne stanowisko wobec postępu kulturalnego i ograniczają do minimum kontakty ze światem zewnętrznym, tworząc swoiste getto. Domagają się niezmienionej normy tradycjonalizmu, noszą XIX-wieczne ubiory, nie skracają brody ani pejsów, rygorystycznie przestrzegają koszerności (koszerna jest nawet długość włosa na charakterystycznych, futrzanych kapeluszach - sztrajmelach). Kobiety noszą peruki.

Ich stanowisko dobrze oddają słowa Mojżesza Sofera: "Wszystko co nowe, jest przez Torę zakazane". Niektórzy mają negatywny stosunek do świeckiego państwa Izrael, a niektórzy uważają nawet samo jego istnienie za przejaw bałwochwalstwa.

* chasydzi - ruch zapoczątkował Israel Baal Szem Tow właściwie Izrael Ben Eliezer (1700-1760). Chasydzi uznają wagę skrupulatnego wypełniania rytuałów,

ale ważniejsze znaczenie ma pobożność i radość ze służenia Bogu. Chasydzi gromadzą się wokół wybitnych rabinów, zwanych cadykami, którzy zgodnie z ich przekonaniami są pośrednikami między światem Boga, a światem ludzi oraz uczą ich nawiązywać z nim kontakt. Często zajmują się dociekaniami kabalistycznymi. Ruch ten powstał na terenie dzisiejszej Ukrainy, Polski i Białorusi, ale przetrwali tylko chasydzi, którzy uciekli przed Holocaustem

do USA i Izraela. Najbardziej znani są chasydzi bracławscy, lubawiccy i satmarscy. Często pielgrzymują do Polski do grobów cadyków m.in. z Kocka, Międzyrzecza, Leżajska, Góry Kalwarii, Nowego Sącza, Lelowa, Dukli i Rymanowa.

* nowoczesna ortodoksja aszkenazyjska (neoortodoksja), w Izraelu wyznawcy określani są jako datim - stworzona przez Rafaela Hirscha 1808-1888), rabina

z Frankfurtu, którego hasłem było "Tora im derek erec" (Prawo z miejscowymi zwyczajami) chce pogodzić prawowierny judaizm ze współczesną kulturą, nauką i społeczeństwem. Żydzi wyznający ortodoksję nowoczesną noszą współczesne ubiory, chodzą ogoleni i nie izolują się od świata zewnętrznego. Większość Żydów ortodoksyjnych stara się znaleźć kompromis między prawem żydowskim, a rolą zawodową i obowiązkami społecznymi.

W ostateczności ich ortodoksja może polegać jedynie na przynależności do synagogi ortodoksyjnej. Ortodoksja dominuje w większości krajów zamieszkanych przez Żydów (z wyjątkiem USA), posiada rozbudowaną sieć szkolnictwa ze szkółkami niedzielnymi, jesziwami i uniwersytetami (Bar Ilan

w Izraelu, Yeshiva University w Nowym Jorku). W Izraelu zajmuje pozycję religii urzędowej z (jednym z dwóch) Naczelnych Rabinów Izraela. Warszawska synagoga im. Rywki i Zalmana Nożyków, jest wedle wyraźnego życzenia fundatorów synagogą ortodoksyjną. Ortodoksyjni są też wszyscy rabini zatrudnieni w tej chwili przez Związek Gmin Wyznaniowych w RP, ale członkiem Gminy może zostać każdy, niezależnie od stopnia religijności, kto podlega Prawu Powrotu Państwa Izraela (tzn. wystarczy, by przynajmniej jedno z dziadków było Żydem).

* ortodoksja sefardyjska - podział Żydów na aszkenazyjskich i sefardyjskich wiąże się z dwoma ośrodkami żydowskimi we wczesnym średniowieczu: Niemcami i Hiszpanią. Sefardyjczykami nazywani są potomkowie Żydów hiszpańskich (wypędzonych w 1492 r.), a także portugalskich i włoskich, których łączyło stosowanie języka ladino i dialektów judeo-romańskich (tak jak Aszkenazyjczyków język jidysz) oraz dziedzictwo kulturowe. Pewne różnice liturgiczne, prawne, w zwyczajach, w metodach studiów talmudycznych spowodowały powołanie sefardyjskiego Naczelnego Rabina Izraela.

Judaizm postępowy (reformowany) powstał w XIX wieku w Niemczech. Zapoczątkowała go reforma liturgiczna Izraela Jacobsona w 1810 r., który wprowadził hymny w języku niemieckim, muzykę organową, krótsze modlitwy. Synagogi reformowane są określane jako "Tempel" (świątynia). Różni się on od tradycyjnego judaizmu rabinicznego przede wszystkim uznawaniem prawa żydowskiego za historyczne i podlegające reformom, pełnym równouprawnieniem kobiet w liturgii, wprowadzeniem dowolności przestrzegania restrykcyjnych przepisów koszerności i obchodzenia Szabatu, ułatwiając funkcjonowanie Żydów w nowoczesnych społeczeństwach. Nurt ten porzucił "nadzieję mesjanistyczną", uznając Żydów za grupę wyznaniową, a nie odrębny lud. Stąd jego zwolennicy określali się chętnie jako Niemcy (Francuzi, Amerykanie, Polacy) wyznania mojżeszowego. Od czasu Holocaustu judaizm reformowany akceptuje jednak Państwo Izrael i syjonizm. Istnieją jego różne, skłócone z sobą często odmiany, które różnią się stopniem dowolności w interpretacji starych zasad obyczajowych. Żydzi reformowani przeprowadzają mniej uciążliwą procedurę konwersji (przejścia na judaizm), ale konwertyci nie są uznawani przez pozostałe odłamy judaizmu. W synagogach reformowanych występują mieszane płciowo miejsca siedzące, co jest nie do pomyślenia w judaizmie ortodoksyjnym, kobiety są ordynowane na rabinów, zdarzają się przypadki błogosławienia par homoseksualnych, nabożeństwa są bardziej uporządkowane niż judaizmie ortodoksyjnym. W USA nurt ten był dawniej bardzo radykalny. Odrzucono większość rytuałów, modlitw, zasady koszerności. Jednak od lat 70' obserwuje się zwrot w kierunku tradycji, jeśli chodzi liturgię, chociaż

to właśnie wtedy zaczęto na przykład ordynować kobiety na rabinów. Judaizm reformowany jest najliczniejszy w USA, gdzie wraz z judaizmem konserwatywnym należy do niego większość Żydów należących w ogóle do jakiejś synagogi, przewyższając znacznie judaizm ortodoksyjny, w Izraelu natomiast - bardzo nieliczny

i dopiero niedawno uzyskał pewną formę akceptacji państwowej. W Wielkiej Brytanii oprócz judaizmu reformowanego istnieje bardziej radykalny judaizm liberalny. Judaizm konserwatywny (masorati) utworzył rabin reformowany Zachariasz Frenkel w 1845 roku. Jest to ruch pośredni między judaizmem ortodoksyjnym i reformowanym opowiadający się za utrzymaniem języka hebrajskiego w liturgii, zachowaniem szabatu i przepisów koszerności. Rytuałów konwersji dokonywanych przez rabinów konserwatywnych nie uznają rabini ortodoksyjni (choć uznają je reformowani), co powoduje duży zamęt. W USA Zjednoczona Synagoga Ameryki należąca do nurtu konserwatywnego jest najliczniejsza pod względem liczby synagog (na 5,6 mln Żydów amerykańskich 1,3 mln należy

do judaizmu konserwatywnego, dalsze 1,3 mln do judaizmu reformowanego, 0,6 mln do judaizmu ortodoksyjnego, a 0,3 mln do judaizmu rekonstrukcjonistycznego - jednak formalna przynależność do synagogi nie oznacza wypełniania praktyk i poziom wypełniania jest różny). Poza USA i Wielką Brytanią nurt ten jest bardzo nieliczny. Od 2005 roku trwają intensywne prace w Polsce nad utworzeniem w ramach judaizmu konserwatywnego Open Synagogue synagogi otwartej. Judaizm rekonstrukcjonistyczny założył Mordechaj Kaplan. Jest to prąd uznający judaizm za cywilizację ewoluującą, Boga za projekcję ludzkich ideałów, a zbawienie

jako proces o charakterze kosmicznym. Nurt ten podobnie jak pozostałe posiada własne szkolnictwo, ordynujące własnych rabinów. Jest on obecny głównie w USA i utrzymuje przyjazne stosunki z Żydami reformowanymi. Judaizm humanistyczny istnieje tylko w USA. Odrzuca on wiarę w osobowego Boga i został stworzony przez byłego reformowanego rabina z myślą o niewierzących Żydach. Podczas nabożeństw Żydzi humanistyczni nie modlą się, nie wzywają imienia Boga, zamiast Tory czytają zaś fragmenty świeckich książek napisanych przez Żydów. Zresza on w USA około 20 tys. ludzi. Judaizm mesjanistyczny (judeochrześcijaństwo)

nie jest uznawany przez pozostałe odłamy judaizmu, ale jego członkowie uważają się za żydów i chrześcijan, spadkobierców starożytnych judeochrześcijan zwanych nazarejczykami. Żydzi mesjanistyczni łączą stosowanie prawa żydowskiego z chrześcijańskimi dogmatami (przeważnie w wersji protestanckiego ewangelikalizmu). Ruch rozpada się na wiele grupek (największa z nich - Jews for Jesus) i jest bardziej popularny w USA (liczy prawdopodobnie kilkaset tysięcy członków), zwłaszcza wśród małżeństw mieszanych. Pomysł utworzenia oddzielnego rytu judeochrześcijańskiego miało też kilku księży katolickich, np. karmelita Daniel Rufaisen, który walczył z władzami Izraela o uznanie go za Żyda. Przedstawicielem tego nurtu jest Joseph Baruch Shulam. Kolejną grupą w judaizmie

są Felaszowie (Falaszowie, Felasza), którzy sami wolą o sobie mówić Beta Izrael. Są to Żydzi etiopscy, którzy mają nieco inny kanon pism, zwyczaje, a w liturgii stosują język gyyz. Do judaizmu należy również zaliczyć karaimów (judaizm karaicki), którzy powstali w 767 r. n.e. na skutek działalności rabina Anana ben Dawida. Karaimi odrzucają Talmud, interpretują Biblię w sposób bardziej rygorystyczny i z powodu zasadniczych różnic utracili więź z pozostałymi odłamami judaizmu i stworzyli własną kulturę. Prawo żydowskie (halacha) reguluje życie wyznawcy judaizmu tak szczegółowo, że trudno oddzielić wyznawanie religii

od zajęć doczesnych. Jego podstawą jest Pięcioksiąg mojżeszowy (Tora), zinterpretowany w części halachicznej Talmudu. Talmud dzieli halachę na 613 przykazań (micwot): 248 nakazów i 365 zakazów. Halacha była wykładana w ogromnej literaturze kazuistycznej, w której do komentarzy dodawano następne komentarze.

Za najpełniejszą powszechnie uznawaną kodyfikację uważa się Szulchan Aruch sefardyjskiego rabina Józefa Karo z XVI wieku, w wersji uzupełnionej

dla Aszkenazyjczyków przez Mojżesza Isserlesa. Niższego rzędu wskazówkami są responsy cieszących się autorytetem rabinów, którzy jednak często wydając odmienne orzeczenia powodowali zajadłe spory. W 8 dniu po narodzinach chłopiec powinien być obrzezany. W ceremonii uczestniczy mohel (dokonujący operacji), sandak (osoba trzymająca dziecko), rodzice, zaproszeni goście oraz prorok Eliasz, dla którego stoi specjalny fotel. Po operacji mohel oznajmia: "Imię jego w Izraelu będzie X, syn Y". W pierwszy piątek po narodzeniu rodzice winni wydać uroczysty posiłek (Szalom Zachar). Za synów pierworodnych powinien być złożony okup. Matka dziecka jest nieczysta rytualnie przez 7 dni po urodzeniu chłopca, a przez 14 po urodzeniu dziewczynki. Dziewczynkę od 12 roku życia, a chłopca od 13 uważa się za dorosłych, tzn. nałożony jest na nich obowiązek przestrzegania halachy. W odniesieniu do chłopców zewnętrznym wyrazem tego faktu jest uroczystość zwana bar micwą w czasie której młody żyd ma obowiązek wyrecytować w synagodze przypadający na dany tydzień fragment Tory, a często też wygłasza przygotowany uprzednio drasz (komentarz); środowiska związane z postępowymi nurtami judaizmu obchodzą także żeński odpowiednik bar micwy - bat micwę - analogiczny obrzęd, związany z wejściem dziewczynki w okres dorosłości. W ciągu dnia Żyd powinien odmówić trzy razy modlitwy: szachrit rano, minchę

po południu i maariw wieczorem. Głównym składnikiem modłów są błogosławieństwa Szemone Esre, które należy odmawiać stojąc twarzą do Jerozolimy

oraz Szema Jisrael ("Słuchaj, Izraelu, Pan jest naszym Bogiem - Panem jedynym"). W skład modłów wchodzą także fragmenty biblijne. Pory odmawiania modlitw,

choć ściśle określone halachicznie, nie zawsze są przestrzegane przez chasydów, którzy uważają, że modlitwa powinna wynikać z przeżyć duchowych. Halacha ogranicza kontakty między osobami różnej płci: zakazuje mężczyznom zwracać uwagę na urodę kobiet, wąchać ich perfum, słuchać ich śpiewu. Zakazane jest przebywanie dwóch osób różnej płci w zamkniętym pokoju (jichud), z wyjątkiem męża z żoną, rodzica z własnym dzieckiem, osoby dorosłej z dziewczynką

do 3 roku życia lub chłopcem do 9 roku życia. Zakazana jest także masturbacja i stosunki homoseksualne. Obowiązkiem każdego Żyda jest ożenić się i mieć dzieci (możliwie dużą ich liczbę). Z powodu segregacji płci kojarzeniem małżeństw powinien zajmować się zawodowy swat (szadchan). Jeżeli młodzi godzą się

na związek, dochodzi do zaręczyn (tenaim), podczas których ich rodziny ustalają wysokość posagu itp. Przed dniem ślubu pan młody odczytuje w synagodze haftarę (czytanie uzupełniające, fragment pism prorockich). Przed ślubem sporządzana jest także ketuba (dowód zawarcia małżeństwa w języku aramejskim). Elementami uroczystości jest wejście młodych pod baldachim (chuppa), wymiana obrączek symbolizująca chęć zawarcia małżeństwa, stłuczenie szklanki (wskazujące

na konieczność opłakiwania zburzenia świątyni jerozolimskiej nawet w czasie wielkiej radości), siedem błogosławieństw małżeńskich, odmawianych przez rabina. Po ceremonii państwo młodzi są odprowadzani do pokoju, aby dopełnić jichud, po czym następuje uczta weselna. Halacha reguluje sposób odbywania stosunku: zaleca zapewnić przyjemność żonie; zakazuje zmuszania do współżycia, stosunku w okresie żałoby, w stanie nietrzeźwym, podczas miesiączkowania (po tym okresie kobieta ma obowiązek kąpieli rytualnej w mikwie), przy zapalonym świetle, w obecności innej osoby. Rozwód jest przywilejem męża i polega na wręczeniu listu rozwodowego (get), napisanego w języku aramejskim. Jeżeli mąż żąda rozwodu, a żona nie wyraża zgody, decyduje sąd żydowski (bejt din). Jeżeli zaś żona żąda rozwodu, a mąż nie wyraża zgody - członkowie bejt dinu mogą tylko próbować wpływać na męża. Dawniej w takich przypadkach bito go, aż wyraził zgodę, dzisiaj w Izraelu może zostać uwięziony, ale poza diasporą Żydówka, której mąż odmawia zgody na rozwód albo zaginął, nie może wyjść ponownie za mąż.

Żyd z rodu Cohenów nie może poślubić żadnej rozwódki, nawet jeśli jest Żydówką. Halacha nakazuje oddawanie czci osobom, które ukończyły 70 lat, a także swoim rodzicom. Nie wolno sprzeciwiać się im, zwracać po imieniu, zawstydzać ich i tracić panowania nad sobą w ich obecności. Dzieci mają obowiązek karmić

i ubierać swoich rodziców, wstawać z miejsca, gdy wchodzą i wyrażać się o nich z szacunkiem. Ogromna ilość przepisów prawa żydowskiego dotyczy spożywania pokarmów. Ponieważ jest to czynność religijna, posilanie się powinno zacząć się i zakończyć stosowną modlitwą. Żywność dozwolona do spożycia jest określana jako koszerna (kaszer). Natomiast nieczyste, trefne pożywienie obejmuje: mięso zwierząt nieparzystokopytnych (wielbłądy) lub nieprzeżuwających (świnie), stworzeń wodnych nie posiadających płetw i łusek (kraby, raki, węgorze), owadów (z wyjątkiem niektórych latających, np. szarańczy) i robaków, większości ptaków, a także mleka i jaj pochodzących od takich zwierząt; owoców z drzew mających nie więcej niż trzy lata. Nie wolno jeść mięsa zwierząt, które nie zostały zabite w sposób rytualny (szechita) przez wykwalifikowanego rzezaka (czyli szojcheta), albo które padły i których wnętrzności nie zostały skrupulatnie sprawdzone. Także warzywa i owoce powinny być sprawdzone. Przepisy te mogą być w pełni stosowane tylko w bardzo zamkniętych społecznościach, np. teoretycznie Żyd powinien być obecny przy dojeniu, aby wykluczyć dolewanie mleka od niekoszernych zwierząt. Z innych przepisów: nie wolno spożywać mięsa razem z mlekiem (ortodoksyjni Żydzi mają zatem dwa komplety garnków, naczyń stołowych, sztućców i zmywarek), a między spożyciem potrawy mięsnej i mlecznej winien minąć stosowny czas. Zabrania się wysiewania na jednym polu dwóch rodzajów ziarna i używania odzieży z dwóch rodzajów włókna. Obowiązek święcenia soboty (szabat) wynika z Dziesięciu Przykazań. Judaizm uważa go za specjalny dar Boga dla narodu żydowskiego. W tym dniu każdy żyd dostaje od Boga drugą duszę. Szabat zaczyna się w piątek wieczorem (gdyż religijna sobota rozpoczyna się ze zmierzchem) zapaleniem dwóch świec przez panią domu i odmówieniem

przez pana domu błogosławieństwa kidusz nad czarą wina. W trakcie szabatu żydowska rodzina spożywa dwa posiłki świąteczne: w wieczór piątkowy

oraz w sobotnie południe, w trakcie których śpiewa się hymny szabatowe. Kiedy szabat mija, po nabożeństwie wieczornym obchodzi się ceremonię hawdali,

czyli "rozdzielenia". W trakcie szabatu nie wolno wykonywać codziennych prac, a spis zajęć zabronionych jest bardzo obszerny: obejmuje zakaz podróżowania

oraz zapalania ognia, (np. papierosów, świec, kominka i kuchenki gazowej, a także używania urządzeń elektrycznych, np. telefonów, żarówek, komputerów, wind, dzwonków elektrycznych). Zakaz zapalania ognia spowodował powstanie specjalnych przepisów kulinarnych, w których dania (np. czulent) dogotowują się

przez całą noc i podawane są w sobotę na obiad. Obecnie w Izraelu w budynkach użyteczności publicznej znajdują się windy, które w okresie szabatu automatycznie zatrzymują się na każdym piętrze - dzięki temu nie trzeba naciskać przycisków - czyli powodować swoim działaniem zamknięcia obwodu elektrycznego.

Najważniejszymi świętami żydowskimi są: Nowy Rok - Rosz ha-Szana, Dzień Pojednania - Jom Kippur, Święto Namiotów - Sukkot, Chanuka, Purim, Pascha, Zielone Świątki - Szawuot. Centrum życia tej wspólnoty jest synagoga. Synagogi ortodoksyjne mają bardzo różnorodny wygląd, ale pewne cechy wspólne. Panuje zasada segregacji płci (mechica), co w praktyce oznacza, że parter jest zarezerwowany dla mężczyzn, a galeria na piętrze - babiniec - dla kobiet. W centrum znajduje się podium - bima, a na ścianie zorientowanej w kierunku Jerozolimy - arka ze zwojami Tory. Osoba na łożu śmierci powinna wyznać swoje grzechy. Dokuczanie takiej osobie, denerwowanie jej uważane jest za równe z morderstwem. Istnieje obowiązek czuwania przy konającym. Widząc oznaki śmierci obecni rozdzierają szaty i wołają: "Bądź błogosławiony Sędzio pełen prawdy". Po śmierci wodę w tym pokoju wylewa się jako skażoną przez anioła śmierci. Pogrzebem (tahara) zajmuje się bractwo zwane chewra kadisza. Zmarły powinien spocząć na cmentarzu żydowskim w jak najkrótszym czasie, a ekshumacja jest zabroniona. Krewni zmarłego mają obowiązek obchodzenia żałoby, stopniowo łagodzonej. Przez pierwsze 7 dni żałobnik nie może golić się, myć się, opuszczać domu, pracować, studiować Tory i słuchać muzyki; następnie przez pewien czas nie powinien jeść mięsa, pić wina ani zakładać nowej odzieży. Kaddisz jest modlitwą aramejską, która nie jest modlitwą za zmarłych, jak się błędnie sądzi, ale prośbą o pokój i dobre życie. Judaizm dopuszcza także konwersję dla wszystkich ludzi, niezależnie od pochodzenia i rasy, dlatego za Żydów uważa się także konwertytów i potomków dawnych konwertytów rasy czarnej, żółtej oraz także Indian. Przyjmuje się, że nie-Żyd sam powinien zgłosić taką chęć do rabina. Różne odłamy judaizmu mają różne zasady konwersji. Judaizm ortodoksyjny i konserwatywny wymaga od konwertytów płci męskiej obrzezania, podczas gdy w judaizmie reformowanym zależy to od rabina. Większość reformowanych rabinów w USA

nie wymaga obrzezania, podczas gdy w Europie większość, chociaż nie wszyscy, wymaga tego. Także naczelny reformowany rabin Polski Burt Schuman przeprowadza tylko konwersje obrzezanych mężczyzn, niezależnie od wieku. Wyjątek od tej reguły stanowią jedynie przeciwwskazania medyczne, jak hemofilia.

W judaizmie liberalnym, obecnym tylko w Wielkiej Brytanii, obrzezanie traktuje się jako zalecenie, a nie jako obowiązek, jeśli kandydat uzna, że może być Żydem bez obrzezania. Jest ono uważane za tak ważne, gdyż zgodnie z Biblią obrzezaniu poddawali się także dorośli mężczyźni, gdy stawali się Żydami. Odcina się całość lub przynajmniej 2/3 napletka. Aby obrzezanie było koszerne, musi go dokonać mohel albo żydowski chirurg w obecności rabina. Przygotowania do konwersji trwają zwykle kilka lat w judaizmie ortodoksyjnym, a rok w judaizmie reformowanym i konserwatywnym. Kandydat musi uczęszczać w tym czasie regularnie

na szabaty i święta oraz specjalne zajęcia, podczas których zapoznaje się z judaizmem, oraz na zajęcia z języka hebrajskiego, tak by mógł chociaż czytać w tym języku. Kandydat znajduje się pod opieką jednego rabina, a konwersję kończy zanurzenie w mykwie, obrzezanie dla mężczyzn oraz egzamin przed trzema rabinami, którzy zadają pytania o to, jak powinien wyglądać żydowski dom, z jakiego powodu obchodzi się poszczególne święta itd. Konwertyci na judaizm są uważani

za takich samych Żydów jak inni, a Talmud zakazuje uważania takich osób za gorszych Żydów. Jedynie w judaizmie ortodoksyjnym nie mogą oni na przykład poślubić Żydówki z rodu Cohenów. Konwertyci objęci są prawem powrotu do Izraela (aliyah). Konwersje reformowane są uznawane w większości przypadków przez rabinów reformowanych i konserwatywnych, nie są zaś uznawane przez rabinów ortodoksyjnych. Konwersje ortodoksyjne uznawane są przez wszystkie odłamy. Tradycyjnie, za pierwszych konwertytów na judaizm uważa się Abrahama i Sarę, gdyż Żydami stali się dopiero w późnym wieku na skutek przemierza

z Bogiem, ich rodzice nie byli zaś jeszcze Żydami. Inną znaną konwertytką była Moabitka Rut, prababka króla Dawida. Obecnie większość konwertytów to osoby, które chcą powrócić do żydowskich korzeni oraz osoby, które chcą poślubić Żyda i dokonują konwersji z uwagi na niechęć rabinów wobec małżeństw mieszanych. Szczególnie jednak w USA jest wiele osób, które judaizm wybrały z przyczyn ideowych mimo braku żydowskich przodków. Żydzi uważają się za naród wybrany, czyli ten naród, który otrzymał od jedynego Boga prawo. Judaizm uważa jednak, że także nie-Żydzi mogą trafić po śmierci do raju, chociaż Żydom jest łatwiej tam trafić. Warunkiem jest wypełniania Siedmiu Praw Noego, które zawierają uniwersalne przepisy, do których może stosować się każdy dobry człowiek. Nie-Żydów nie obowiązują więc przepisy religii żydowskiej i nie będą z nich rozliczani po śmierci. Judaizm ultraortodoksyjny nie utrzymuje stosunków z innymi religiami. Żydom ultraortodoksyjnym nie wolno uczestniczyć w żadnych uroczystościach innych religii. Żydzi ortodoksyjni są pod tym względem bardziej liberalni. Judaizm konserwatywny i reformowany stara się zaś prowadzić dialog z innymi religiami, w szczególności z chrześcijaństwem. Chodzi o obalanie stereotypów między wyznawcami tych dwóch religii. Wyznawców judaizmu od chrześcijan różni przede wszystkim wizja Boga, sposób zbawienia oraz interpretacja prawa i przymierza mojżeszowego, czego następstwem jest również spór o mesjaństwo Jezusa Nazarejskiego: Stary Testament zezwala na oddawanie chwały, składanie ofiar

i kierowanie modlitw jedynie do samego Boga. Kult wszelkich innych istot określany jest mianem bałwochwalstwa, nieświadomej czci demonów i przedstawiony został jako jeden z największych grzechów. Jednocześnie judaizm postrzega Boga jako jednoosobowego[potrzebne źródło] i w żaden sposób niepodzielnego, głównie w oparciu o takie wersety jak Powtórzonego Prawa 6:4. Z kolei większość wyznań chrześcijańskich uznaje jednego Boga trój osobowego wskazując

na wypowiedzi Boga w liczbie mnogiej z Genesis 1:26, 3:22, 11:6-7, a także Izajasza 6:8 oraz Ozeasza 12:4(5). Innymi słowy, dla wyznawcy judaizmu kult Jezusa jest bałwochwalstwem, gdyż jest On postrzegany nie jako wcielenie samego Stwórcy, Boga Izraela, lecz jako stworzenie[potrzebne źródło]. Istnieje wiele wspólnot chrześcijańskich np. Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego, Jednota Braci Polskich odrzucających boskość Jezusa z Nazaretu, a traktujących go jako człowieka - Mesjasza obiecanego Żydom w proroctwach. Są również drobne grupy chrześcijan odrzucające tzw.preegzystencję Jezusa i uznające Jezusa za syna Miriam i Josefa, urodzonego w Betlejem jako obiecanego Mesjasza Izraela. Ponadto niektórzy chrześcijanie uważają Jezusa za wcielenie samego Boga Jahwe. Innymi słowy, wielokrotnie z powodu niezrozumienia poglądów istoty absolutu chrześcijanie w judaizmie postrzegani są jako czciciele dwóch bogów: prawdziwego Jahwe

i fałszywego Jezusa, podobnie jak niegdyś zbuntowany Izrael czcił Jahwe i Baala (1 Królewska 18:21). Jeszcze krytyczniej[potrzebne źródło] oceniani są wyznawcy różnych odłamów katolicyzmu, gdyż poza kultem Jahwe i Jezusa występuje tam adoracja aniołów oraz zmarłych uznawanych za świętych (gł. kult maryjny), a także kult obrazów, posągów, relikwii i hostii (sporządzanie jakichkolwiek kultowych podobizn czegokolwiek i kogokolwiek zostało zakazane przez Mojżesza w księdze Powtórzonego Prawa 4:15-18.25-26 czy 5:8). Wyznawcy judaizmu uważają, iż prawo nadane Mojżeszowi na górze Synaj było ostatecznym wyrazem woli Bożej, przez co jest ono wieczne i niezmienne. Z kolei chrześcijanie twierdzą, iż prawo mojżeszowe było tymczasowym rozwiązaniem, które miało obowiązywać

aż do nadejścia Chrystusa. Nie oznacza to jednak, iż chrześcijanie odrzucają przepisy Tory, lecz część z nich uważają za obrazowe lub obowiązujące w sensie duchowym. Dla przykładu, składanie ofiar w świątyni miało symbolizować ofiarę Chrystusa, przez co jego śmierć jest ucieleśnieniem i końcem tych ofiar. Podobnie rzecz ma się z Paschą. Zakaz spożywania nieczystych zwierząt był jedynie obrazem duchowej rzeczywistości i chrześcijanie interpretują go jako zakaz kontaktu

ze wszystkim co jest demoniczne. Nakaz uśmiercania grzeszników był jedynie wyrazem ostatecznych standardów Bożej świętości i sprawiedliwości oraz wiecznego sądu, który czeka niepokutującego grzesznika. Za aktualne uznaje się jednak większość przepisów o charakterze czysto duchowym, jak np. nakaz miłości Boga

i bliźniego czy zakaz bałwochwalstwa, morderstwa itp. Taką definicję prawa mojżeszowego wprowadził sam Jezus o czym wielokrotnie wspominają Ewangelie. Było to prawdopodobnie głównym powodem jego odrzucenia przez kapłanów oraz teologów żydowskich, którzy obstawali przy literalnej i niezmiennej interpretacji Tory. Według judaizmu nauki Jezusa są sprzeczne z tym, co nakazał Mojżesz, dlatego też nauczyciel z Nazaretu uznawany jest przez nich za zwodziciela, bluźniercę i fałszywego proroka. W judaizmie podstawą zbawienia jest wypełnianie przykazań Bożych (podobnie zresztą jak w przypadku większości religii na świecie).

Z kolei chrześcijaństwo głosi usprawiedliwienie z wiary w Jezusa "niezależnie od uczynków wynikających z Prawa"(przy czym uznaje, różnie rozumianą przez różne wyznania, konieczność pełnienia dobrych uczynków, a przede wszystkim przestrzegania przykazania miłości Boga i bliźniego). Nauczanie to od początku wzbudzało wiele kontrowersji i było opacznie interpretowane - wyznawcy judaizmu i innych religii zarzucali chrześcijanom rozpustę (Rzymian 3:8). Jezus obiecywał swoim wyznawcom wieczne życie i uniknięcie sądu ostatecznego, gdyż sam miał ponieść karę za grzechy wszystkich (Jana 3:18, 5:24). Nie oznaczało to jednak życia w rozpuście i samowoli, lecz całkowite przebłaganie za uchybienia i upadki tych, którzy szczerze żyją nie dla siebie samych, ale dla Jezusa (2 Koryntian 5:15; 1 Jana 2:1). Odrzucenie prawa mojżeszowego, a przez to rozumiane, że i przykazań Bożych jako podstawy zbawienia było postrzegane

przez większość Żydów jako herezja najgorsza z możliwych. Żydzi są w ramach teorii spiskowych posądzani o silne związki z masonerią. Stąd bierze się funkcjonujące w wielu językach określenie żydomasoneria. Stosunek jednak ortodoksyjnego judaizmu jest negatywny wobec wolnomularstwa. Judaizm reformowany jest obojętny wobec tych organizacji. Błędnie uważa się za organizację masońską żydowską organizację B'nai B'rith, gdyż składa się ona z lóż.

Katastrofizm

Zespół tendencji historiozoficzno-moralistycznych związanych z przekonaniem o nieuchronnej i bliskiej katastrofie, zagrażającej współczesnemu światu. Kierunek przejawiający się w filozofii, teorii kultury i literaturze europejskiej, zwłaszcza w okresie dwudziestolecia międzywojennego, czerpał inspiracje teoretyczne

z dekadentyzmu i pesymizmu pewnych nurtów filozoficznych schyłku XIX wieku (np. F. Nietzsche) i zyskiwał podatny grunt wskutek kryzysu gospodarczego

po I wojnie światowej. Tendencje katastroficzne znalazły wyraz zwłaszcza w głoszącej zmierzch świata mieszczańskiego historiozofii O. Spenglera ("Der untergang des Abendlandes", 1919) oraz w pracach J. Ortegi y Gasseta, A. Toynbee'go, a także w tzw. filozofii życia i koncepcjach filozoficznych irracjonalizmu; w literaturze europejskiej przejawiły się m.in. w twórczości G. Wellsa, A. Huxleya, F. Kafki. W Polsce poglądy zbliżone do katastrofizmu głosili m.in. F. Znaniecki ("Upadek cywilizacji zachodniej" 1921) i M. Zdziechowski ("Widmo przyszłości" 1936, "W obliczu końca" 1938). Idee katastroficzne znalazły wyraz w koncepcjach estetyczno-filozoficznych i twórczości literackiej S.I. Witkiewicza, w utworach R. Jaworskiego, w wizjonersko-symbolistycznej poezji po 1930 r., zwłaszcza twórczości poetów z grupy Żagary, w liryce m.in. J. Czechowicza, M. Jastruna, W. Sebyły. Do katastrofizmu nawiązywali poeci debiutujący w okresie okupacji

hitlerowskiej - K.K. Baczyński, T. Gajcy, T. Borowski.

Katharsis

Pojęcie wywodzi się z tragedii greckiej i oznacza dosłownie "oczyszczenie". Dotyczy to celowego oddziaływania dzieła na reakcje odbiorców, które

miało powodować ich wewnętrzne oczyszczenie. Akcja tragedii miała wywoływać "litość i trwogę" i jednocześnie wyzwalać od takich doznań.

Kazanie (homilia)

to przemówienie o treści religijnej, wygłaszane podczas nabożeństwa, objaśniające teksty religijne i zawierające pouczenia moralne. Kazania średniowieczne

(np. "Kazania gnieźnieńskie") wprowadzały realia życia codziennego w celu ilustrowania nauk moralnych. W okresie reformacji kazania przybrały charakter utworów literackich, niekoniecznie pełniących funkcje użytkowe. W okresie odrodzenia najsłynniejsze stały się "Kazania sejmowe" P. Skargi, który w profetycznym (proroczym) tonie przeciwstawił ideały heroizmu i patriotyzmu ówczesnym wzorom życia ziemiańskiego.

Klasycyzm

Kierunek artystyczno-literacki, mający swoje źródła w kulturze antycznej (czyli klasycznej: grecko-rzymskiej). Sztuka epok późniejszych nawiązywała do tradycji antyku, wykorzystując jego wzorce. Sztuka antyku na długi czas określiła europejskie kanony piękna. Od łacińskiego słowa "classicus" (wzorowy) otrzymała nazwę klasycyzmu, używaną także w odniesieniu do późniejszych prądów artystycznych, wzorujących się na sztuce antycznej: klasycyzm renesansowy, oświeceniowy, neoklasycyzm (przełom XIX i XX w.). Sztuka klasyczna narodziła się w Grecji, gdzie w V i IV w. p.n.e. osiągnęła szczyty artyzmu (Sofokles, Fidiasz, Platon,

Arystoteles), zaś w Rzymie funkcjonowała do V w. n.e. Główne założenia klasycyzmu:

- piękno jest jedyne i obiektywne - istnieją ustalone kanony piękna

- sztuka ma wyrażać harmonię i zachowywać ład (proporcje, równowaga, statyczność)

- należy tworzyć według ustalonych reguł (poetyk, podręczników sztuki)

- należy wzorować się na sztuce antycznej (greckiej i rzymskiej), która najlepiej

oddawała harmonię natury

- piękno ma wynikać z prostoty, a nie z zawiłości

Kolumbowie

Pokolenie urodzone ok. 1920 r., nazwane tak od tytułu książki Romana Bratnego "Kolumbowie. Rocznik 20.". Pierwsze pokolenie urodzone w wolnej Polsce

po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., które w wiek dojrzały wkroczyło w strasznych czasach wojny i okupacji. Tzw. pokolenie stracone, bez przyszłości.

Jeżeli przetrwali wojnę i nie zginęli w powstaniu warszawskim jak K.K. Baczyński czy T. Gajcy, po wyzwoleniu nie umieli się odnaleźć w nowej rzeczywistości (np. T. Borowski w 1951 r. popełnił samobójstwo). Do pokolenia Kolumbów należeli m.in. wspomniany T. Borowski, K.K. Baczyński, T. Gajcy, T. Różewicz.

Stanisław Pigoń: "Cóż, należymy do narodu, którego losem jest strzelać do wroga z brylantów".

Komedia

Gatunek dramatu, do którego należą utwory o pogodnej tematyce i żywej najczęściej akcji, z elementami komizmu i satyry. Komedia powstała w starożytnej Grecji w V w. p.n.e. w wyniku przekształcenia pochodów ku czci boga winnej latorośli Dionizosa. Gatunek ten należał do kategorii gatunków niskich (patrz hasło: zasada decorum). Jego najwybitniejszym przedstawicielem w starożytnej Grecji był Arystofanes. Antyk i klasycyzm traktowały komedię jako przeciwieństwo tragedii.

Komizm

kategoria estetyczna, określająca właściwości zjawisk zdolnych wywołać śmiech oraz okoliczności, w jakich dochodzi do powstania tej reakcji. Istnieje wiele poglądów w kwestii źródeł efektu komicznego, na ogół przyjmuje się, że jego istota polega na ujawnianiu zaskakującej sprzeczności, kontrastu, będących wynikiem przedstawienia osób, sytuacji odbiegających od oczekiwań odbiorcy. Wyróżnia się dwie podstawowe formy komizmu:

1. elementarny, wywołujący wesołość komizm sytuacyjny, np. komizm farsy;

2. złożony, odwołujący się do refleksji, ważny jako instrument krytyki wobec wartości i autorytetów (np. satyra, humor, ironia, groteska).

Na usługach komizmu występują w literaturze i sztuce różne środki ekspresji i chwyty językowo-stylistyczne, m.in.: karykatura, parodia, trawestacja, dowcip; bogatym ich zespołem operuje zwłaszcza komedia. Odmiany (rodzaje) komizmu:

* Sytuacyjny - polega na bawieniu widza spiętrzeniem niefortunnych i niezwykłych wypadków, wymuszających na bohaterze zachowanie śmieszne i komiczne.

* Postaci (inaczej charakterologiczny) - polega on na umiejętnym dobieraniu typów bohaterów w taki sposób, aby uwypukleniu uległy pewne cechy charakteru,

jak na przykład głupota czy też chciwość. Widza bawi już sama kreacja bohatera bądź też przygody związane z charakterem danej osoby.

* Słowny (inaczej komizm językowy) - na widza oddziałuje przede wszystkim żart, dowcip, jaki pada ze sceny. Są to często zabawne dialogi bohaterów czy też

żartobliwe powiedzonka.

Kontrreformacja

to prąd powstały w Kościele katolickim wobec zagrożenia reformacją. Działania podejmowane przez Kościół katolicki w celu przeciwstawienia się postępom różnowierstwa były następujące:

- powstanie Towarzystwa Jezusowego (jezuitów) w celu zorganizowania kampanii antyprotestanckiej

- powołanie Trybunału Inkwizycyjnego w 1542 r.

- sobór trydencki (1545 - 1563)

- ustanowienie indeksu ksiąg zakazanych w 1559 r.

Sobór trydencki wydał szereg dekretów, a Kościół uformował się wówczas jako organizm polityczny i wypracował na swój użytek ścisłą strategię działania. Pierwszym zadaniem była gruntowna reforma wewnątrz instytucji kościelnej, która miała odnowić wizerunek Kościoła w oczach wiernych. Dbając o nieskażoność dogmatów, o prawomyślność wiary, Kościół wyraźnie określił, co należy uznać za katolickie w dziedzinie nauki, dyscypliny i zwyczajów kościelnych. Wytyczył też jasno zasady sztuki, zwłaszcza sakralnej. Do wprowadzenia w życie nowych zarządzeń zostali wytypowani jezuici, zakon, który od tej pory do połowy XVIII w. będzie dominował w życiu kulturalnym i w szkolnictwie nie tylko kościelnym, ale i świeckim. Polski Kościół katolicki w 1577 r. poparł całkowicie postanowienia soboru trydenckiego. Udostępniono tereny polskie dla działalności jezuitów, którzy osiedlili się początkowo w Braniewie, później zaś założyli swoje ośrodki

w całym kraju. Zakon ten dążył do podniesienia poziomu szkolnictwa i przykładał dużą wagę do wychowania młodego pokolenia. Zamiarem jezuitów było dążenie do wpływów na rządy w państwie, zajmowali oni stanowiska doradców lubkaznodziejów królewskich (np. P. Skarga). Doszło do tego, że za czasów Zygmunta III Wazy wszystkie urzędy państwowe były zastrzeżone dla katolików. Literatura polska tego okresu (nie tylko ta tworzona przez samych jezuitów) zdominowana była

przez piśmiennictwo religijne. Cenzura wspomagana przez indeks ksiąg zakazanych broniła ogólnego dostępu do dzieł tej miary co "O obrotach sfer niebieskich" Kopernika. Dlatego wiele utworów nie związanych z tematyką religijną (np. poezje J.A. Morsztyna) krążyło w kopiach rękopiśmiennych. Wielką popularność zyskały natomiast upowszechniane przez Kościół żywoty świętych (np. "Żywoty świetych" P. Skargi). W centrum zainteresowania znalazły się narodowe przekłady biblii, jak również tematyka biblijna. Jezuici przyjęli w swoich szkołach program klasyczny, dostosowując go do filozofii chrześcijańskiej. W ten sposób "chrystianizowali antyk" - łączyli wątki antyczne z biblijnymi, poszukiwali motywów analogicznych. Wykorzystywali również wzorce starożytnej łaciny - w baroku wraca łacina do literatury.

Koń trojański

Wielki, drewniany koń, będący podstępem Greków podczas wojny trojańskiej, dzięki któremu zdobyto Troję (po 10 latach wojny). Zbudowanie konia

było pomysłem Odyseusza, najsprytniejszego z wodzów greckich. Frazeologizm "koń trojański" dzisiaj oznacza pozornie niewinną rzecz lub zjawisko, które zakłóca

spokój i wywołuje burzę tam, dokąd dociera.

Kosmopolityzm

pogląd negujący wszelkie podziały kulturowo-polityczne i terytorialne. Zwolennicy kosmopolityzmu uważają za swoją ojczyznę nie jakiś kraj czy inny obszar,

ale cały świat. Dążą oni do politycznej i społecznej jedności świata, wolnego od podziałów i konfliktów, stopionego w jedną masę ludzką. Tak sformułowana doktryna jest przeciwieństwem patriotyzmu jak i nacjonalizmu. "Jestem obywatelem świata", taka miała być odpowiedź Diogenesa na pytanie, gdzie jest jego kraj ojczysty. Od użytego w tym wyrażeniu greckiego słowa kosmopolites pochodzi wyraz kosmopolita. Sokrates miał powiedzieć podobnie, że należy nie do Aten

ani do Grecji, lecz do świata. Kosmopolityzm propagowali stoicy. Seneka Młodszy w liście do Lucyliusza pisał, że cały świat jest jego ojczyzną (łac. patria mea totus hic mundus est).

Kronika

to gatunek prozy historiograficznej (patrz hasło: historiografia), opowieść o przeszłości, często z pozycji świadka lub na podstawie bezpośredniej relacji,

bądź też dokumentów, podająca wypadki w sposób chronologiczny, łącząca relację o wydarzeniach z rozważaniami moralnymi, sięgająca po legendy i wiedzę historyczną. W kronice pojawiają się pewne cechy literackie: pierwiastki fikcji, narracyjność, niektóre obiegowe wątki epiki rycerskiej. Najbardziej znane polskie kroniki średniowieczne:

- "Kronika polska" Wincentego Kadłubka

- "Kronika polska" Galla Anonima

- "Dzieje Polski" Jana Długosza

Ksenofobia

niechęć, wrogość, lęk wobec obcych, przesadne wyrażanie niechęci wobec cudzoziemców. Często źródłem ksenofobii jest bezkrytyczne podejście do stereotypów etnicznych. Ksenofobia może dotyczyć wszystkiego, co wiąże się z obcokrajowcami, osobami nieznanymi, innymi pod pewnymi względami. Pojawienie się ksenofobii towarzyszy zazwyczaj narastaniu w społeczeństwie nastrojów nacjonalistycznych i stanowi ona swoiste dopełnienie wobec nacjonalizmu. Zazwyczaj obawa przed wpływami z zewnątrz i aktywne im przeciwdziałanie ma swe źródła w sytuacji społeczno-ekonomicznej kraju. Narasta w chwilach złej sytuacji gospodarczej, pogorszenia się warunków życia. Ksenofobiczne nastroje wobec cudzoziemców (a w tym szczególnie wobec emigrantów podejmujących pracę

w danym kraju) znajdują zwolenników przede wszystkim wśród niezadowolonej ze swej sytuacji życiowej, gorzej usytuowanej ekonomicznie części ludności danego kraju, która postrzega obcych jako potencjalnych konkurentów w walce na rynku. Ksenofobia może stać się immanentną wartością powszechnie akceptowaną w społeczeństwie lub w pewnych grupach społecznych. Ruchy faszystowskie uczyniły koncepcje nacjonalizmu i etnocentryzmu jednym z filarów swych ideologii. Przeciwieństwem ksenofobii jest ksenolatria - umiłowanie odmienności, inności.

Kubizm

Kierunek w malarstwie i rzeźbie zapoczątkowany w 1906 r. przez Hiszpana Pabla Picassa (1881-1973) i Francuza Georgesa Braque (1882-1963). Artyści wyciągnęli wnioski z eksperymentatorskich pomysłów P. Cezanne'a (patrz hasło: impresjonizm), który dążył do nadania swym pejzażom form z lekka zgeometryzowanych, uwypuklających grę brył i płaszczyzn. Kubiści traktowali obraz jako kompozycję brył, sprowadzając wszelkie kształty występujące w naturze do różnych form geometrycznych. Stąd nazwa kierunku od francuskiego słowa "cube" - sześcian. Cechy charakterystyczne literatury kubistycznej to: graficzne rozczłonkowanie tekstu na różne fragmenty, odrzucenie zasad rozwijania wypowiedzi, brak związków przyczynowo-skutkowych, eliptyczność (skrótowość), symultanizm (równoczesność), łączenie elementów odległych czasowo, przestrzennie lub pojęciowo. Polscy artyści, bliscy kubizmowi to malarze Tadeusz Makowski, Jan Cybis, Tadeusz Kulisiewicz oraz Xawery Dunikowski, rzeźbiarz.

Kuźnica Kołłątajowska

Grupa dwunastu publicystów współdziałających w formowaniu opinii publicznej dla poparcia zdecydowanych reform politycznych w czasie obrad Sejmu Czteroletniego. Twórcą tej grupy był H. Kołłątaj, którego mieszkanie przy ul. Czerniakowskiej było jej siedzibą. Do Kuźnicy należeli m.in.: F.S. Jezierski,

F.K. Dmochowski, F. Zabłocki, J. Śniadecki.

Legenda

to opowieść narracyjna o przeszłości, pisana wierszem lub prozą, wprowadzająca elementy fantastyki i cudowności, zwłaszcza w rozpowszechnionych

w średniowieczu legendach o życiu świętych, np. "Legenda o św. Aleksym".

Letimotiv

Przewodni motyw, uboczny w stosunku do głównego tematu, przewijający się przez utwór i wytwarzający w nim swoistą aurę znaczeniową. Termin ten wprowadził R. Wagner w swojej teorii dramatu muzycznego.

Liryka

(gr. lyrikós - odnoszący się do liry; lira) - jeden z trzech rodzajów literackich, obok dramatu i epiki. Obejmuje utwory, których głównym przedmiotem przedstawienia są przeżycia wewnętrzne, przekazywane za pośrednictwem wypowiedzi monologicznej (rzadziej dialogu), odznaczającej się subiektywizmem, podporządkowanej funkcji ekspresywnej oraz funkcji poetyckiej języka. Centralnym elementem utworu lirycznego jest tzw. podmiot liryczny. Niezależnie

od gatunku język liryki oznacza się (w porównaniu z dramatem i epiką) wysokim zmetaforyzowaniem. Jej nazwa wywodzi się od nazwy starogreckiego instrumentu muzycznego - liry. Przy jej wtórze antyczni poeci śpiewali swoje pieśni. Większość takich europejskich gatunków lirycznych wywodzi się ze starożytności -

z poezji helleńskiej lub rzymskiej, niektóre także ze Starego Testamentu. W średniowieczu gatunki liryczne powstawały głównie w kręgu liryki dworskiej (np. włoska canzona). Poeci renesansowi skupili się na kontynuowaniu gatunków antycznych, dlatego innowacje przyniósł dopiero barok - wtedy upowszechnił się sonet. Podobnie wyglądała sytuacja w dwóch następnych epokach - oświecenie to powrót do poezji klasycznej, a romantyzm - innowacje. W romantyzmie powstały m.in. poematy liryczny i dygresyjny oraz ballada.

* anakreontyk

* ballada

* canzona

* duma

* dytyramb

* elegia

* epicedium

* epigramat

* epitafium

* epitalamium

* fraszka

* hymn

* limeryk

* madrygał

* oda

* pieśń

* niektóre rodzaje poematu

* psalm

* sielanka

* sonet

* tren

* triolet

Lista ta ogranicza się tylko do gatunków pochodzących z (szeroko pojętej) kultury europejskiej. W Europie popularne bywały jednak również gatunki pochodzące z innych kręgów kulturowych, jak np. popularne współcześnie japońskie haiku. Ze względu na sposób wypowiedzi podmiotu lirycznego:

* bezpośrednia - bezpośrednio, wprost, w 1. os. lp., "ja" liryczne wyznaje swoje uczucia, przeżycia, myśli (np. elegia): osobista - bezpośrednie wyznania

podmiotu lirycznego prezentują rozważania na temat myśli, uczuć poety utożsamianego z podmiotem lirycznym

*roli - podmiot liryczny nie jest utożsamiany z poetą, a treści mają charakter ogólny, uniwersalny

maski - podmiot liryczny przyjmuje postać np.: rośliny, zwierzęcia, rzeczy, przypisując im np. swoje uczucia

* pośrednia - podmiot liryczny jest bardziej ukryty, nie wyznaje wprost, lecz wyraża swe myśli przez sytuacje, zdarzenia, opisy; utwory te mają charakter

narracyjny lub dialogowy, stąd istnieje kilka odmian tego rodzaju liryki:

opisowa - uczucia podmiotu lirycznego wyrażone są przez opis np. krajobrazu, przedmiotu

sytuacyjna (narracyjna) - w formie wypowiedzi dialogowych i narracyjnych podmiot liryczny prezentuje jakieś zdarzenie (sytuację), w którym nie brał

udziału; oprócz podmiotu lirycznego pojawia się bohater liryczny (np. sielanka)

* podmiotu zbiorowego - podmiot liryczny to tzw. "my" liryczne - grupa wypowiadająca się w utworze, prezentująca swój zbiorowy pogląd, myśli (np. hymny)

* zwrotu do adresata (inaczej inwokacyjna) - podmiot liryczny jest wyraźnie obecny, ale swe myśli kieruje do konkretnego adresata (człowieka, grupy ludzi,

przedmiotu, zjawiska, abstrakcyjnego pojęcia). Zazwyczaj utwory w stylu podniosłym (np. oda, list poetycki)

Ze względu na typy wyrażanych przeżyć (tematyka) [edytuj]

* miłosna - tematem utworów jest miłość, jej oblicza, formy

* refleksyjno-filozoficzna - rozważanie pojęć, uczuć w uogólniający sposób

* patriotyczno-obywatelska - naród, ojczyzna i cała sfera zagadnień z tym związanych

* agitacyjno-polityczna - teksty w formie manifestów nawołujących do popierania jakiejś idei lub czynu wielkiej rangi.

* funeralna (z łac. funerare - "uroczyście pochować, pogrzebać zmarłego") - upamiętnia zmarłą osobę, wyraża żal po jej śmierci

* religijna - odwołująca się do religii (np. Bogurodzica)

* autotematyczna - liryka, której przedmiotem jest refleksja nad rolą poety i istotą poezji (np. Muza Jana Kochanowskiego)

* refleksyjno-zasadnicza (np. przemyślenia i zasady nadane jakiemuś prawu).

* apelu - podmiot liryczny kieruje wypowiedź do określonego adresata zamiarem wywarcia wpływu na jego postawę i poglądy.

List poetycki

Gatunek wywodzący się ze starożytności (Horacy), uprawiany głównie w okresie klasycyzmu, związany z kulturą dworską, wprowadzający rozważania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ramą utworu była konwencja komunikacji listownej; list sięgał do epistolografii (sztuki pisania listów) użytkowej. Obowiązywała w nim "stosowność" stylu do treści oraz do rodzaju stosunków między dwiema stronami komunikacji (w liście kierowanym do przyjaciela

dopuszczane były tony bardziej osobiste). W liście możliwa była większa swoboda, obniżenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko sięgano po formę listu z podróży. W liście okolicznościowym, częstym w okresie oświecenia, dopuszczalne były błahsze treści. Od ody list różnił się przed wszystkim powściągliwością tonu, refleksyjnością. List w Polsce był rozpowszechniony w okresie oświecenia (I. Krasicki, S. Trembecki, w okresie romantyzmu przybrał charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J. Słowackiego,C.K. Norwida ("Do obywatela Johna Browna").

Makaronizmy

Styl makaroniczny polega na umieszczeniu w jednym tekście na równych prawach elementów języka obcego (w literaturze staropolskiej - zwłaszcza łaciny)

obok wyrazów z języka ojczystego. Makaronizowanie było szczególnie popularne w baroku, np. "Pamiętniki" J.Ch. Paska.

Manieryzm

Jeden z nurtów renesansu, który pojawił się w drugiej poł. XVI w. Stał on w opozycji wobec renesansowego klasycyzmu. Główne założenia manieryzmu to:

- niezależność wobec autorytetu sztuki klasycznej (antycznej)

- wyeksponowanie indywidualizmu i subiektywizmu artysty względem dzieła

- odejście od zasady mimesis - naśladownictwa natury i dzieł wielkich mistrzów antycznych

- udziwnianie i wysubtelnianie dzieł sztuki

- odejście od zasady klasycznego umiaru i harmonii - zachwianie proporcji, skomplikowanie obrazu świata

Można powiedzieć, że manieryzm to pierwszy krok w stronę baroku, choć nurty te przez pewien czas współistniały. Manieryzm był buntem przeciwko bezgranicznej wierze renesansu w potęgę człowieka i w harmonię w świecie. Wojny religijne, kontrreformacja, płonące stosy - to wszystko zdawało się zaprzeczać podstawowym założeniom klasycyzmu i humanizmu. Klęskę obu tych nurtów potwierdziła męczeńska śmierć na stosie Giordana Bruna - wielkiego uczonego,

zwolennika teorii Kopernika, walczącego o prawo do prawdy. Tak więc manieryzm wyraża zagubienie człowieka w labiryncie świata i jego bezsilność wobec wszystkich niebezpieczeństw tam czyhających. Nurt ten jest także przejawem poczucia osamotnienia człowieka, opuszczenia przez Boga. Najwybitniejszym dziełem manieryzmu jest rzeźba Michała Anioła - "Pieta Rondanini" (Pieta - Madonna trzymająca Chrystusa zdjętego z krzyża). Przykładem polskiej literatury

manierystycznej są "Treny" J. Kochanowskiego i "Rytmy abo wiersze polskie" M. Sępa-Szarzyńskiego.

Materializm dialektyczny

Teoria filozoficzna stworzona przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, a rozwinięta przez Włodzimierza Lenina. Twórcy tego kierunku głosili tezę o pierwotności materii i wtórności świadomości, poznanie rzeczywistości traktowali jako ciągły proces gromadzenia prawd względnych i zbliżania się do prawdy absolutnej. Poznanie to praktyka, przemiany w czasie i przestrzeni wynikają z nieustannej walki przeciwieństw. Literatura według materialistów była odzwierciedleniem stosunków społecznych.

Memento mori

Hasło spopularyzowane w średniowieczu, oznaczające dosłownie: "Pamiętaj o śmierci". Celem takiego nakazu było przypomnienie o nietrwałości i przemijalności życia doczesnego oraz o konieczności bycia przygotowanym na śmierć, która może przyjść znienacka. Dość powszechnym zjawiskiem było powstawanie "sztuk umierania" - zbiorów przepisów na godną śmierć. Hasło "memento mori" pozostaje w ścisłym związku z typem religijności średniowiecznej, nastawionej

na umartwienia i ascezę w następstwie licznych niebezpieczeństw zagrażających człowiekowi zwłaszcza u schyłku epoki, kiedy to Europa była nękana przez liczne

wojny, zarazy i klęski nieurodzaju. Życie w takich warunkach było sprawą niepewną, więc jedynym wyjściem pozostawało przygotowanie się na śmierć

i pogodzenie się z nią. Takie właśnie były założenia doloryzmu - nurtu religijnego, którego przejawem było zbiorowe umartwienie (np. pochody biczowników)

i wspólne przeżywanie klęsk.

Mesjanizm

to (w literaturze polskiej) przekonanie o szczególnej roli Polski i narodu polskiego w dziejach świata. Jego elementy pojawiają się w XVII wieku jako jeden

ze składników sarmatyzmu, przede wszystkim wiara w misję dziejową narodu polskiego jako przedmurza chrześcijaństwa. Rozkwit po utracie niepodległości, zwłaszcza po upadku powstania listopadowego, w środowisku Wielkiej Emigracji. Polska to Mesjasz narodów, który da ludom Europy Królestwo Boże na ziemi

i wyzwoli je od tyranii. Wykład filozofii mesjanistycznej daje A. Mickiewicz w "Dziadach" cz. III (1832), a przede wszystkim w "Księgach narodu polskiego

i pielgrzymstwa polskiego" (1832). W "Dziadach" mesjanizm występuje w "Widzeniu Księdza Piotra", w którym to objawieniu Ksiądz Piotr widzi Polskę - Chrystusa rozpostartą na krzyżu trzech mocarstw zaborczych. Tak jak Chrystus cierpiał za losy ludzkości, tak i Polska musi cierpieć za Europę,

ale zmartwychwstanie i przyniesie wolność całemu kontynentowi. Uporządkowany wykład tych poglądów Mickiewicz zawarł w "Księgachi pielgrzymstwa polskiego", w których emigracja polska w Paryżu zostaje powołana do roli apostołów, rycerzy tej wolności, którą przyniesie zmartwychwstanie Polski.

Metafora (przenośnia)

to wyrażenie, w którym zestawione ze sobą wyrazy ulegają wzajemnym przekształceniom znaczeniowym. Znaczy to, że osobno każdy z tych wyrazów ma zupełnie inne, potoczne znaczenie niż w zestawie, całości. Jeden ze składników znaczenia wyrazu zostaje podkreślony w tym zestawieniu przez sąsiedztwo innego wyrazu

o podobnym składniku znaczeniowym. Przytłumione zostają natomiast pozostałe jednostki sensu, np. "cerkwi hełmy" - został uwydatniony kształt kopuły cerkiewnej, pokrycie jej błyszczącym metalem, przynależność do sfery wzniosłej wyrazu "cerkiew". Podobne elementy zostały zaakcentowane w wyrazie "hełm". Pominięta została natomiast przynależność "hełmu" do militariów, cerkwi do sfery religijnej. Metafory występują również w języku potocznym, np. drapacz chmur.

Z metaforą związane są jeszcze dwa pojęcia:

- personifikacja - nadawanie przedmiotom, zjawiskom, zwierzętom, pojęciom abstrakcyjnym cech ludzkich (uosobienie)

- animizacja - nadawanie przedmiotom martwym i abstrakcyjnym cech istot żywych (uśpiony las, konający dzień)

Miasto, Masa, Maszyna

Hasło programowe poetów z grupy Awangardy Krakowskiej, wprowadzone przez Tadeusza Peipera, lidera grupy. Hasło to oznacza wyrażany w poezji zachwyt

nad osiągnięciami techniki i urbanistyki, czyli ogólnie XX-wiecznej cywilizacji. Awangarda Krakowska prowadziła walkę o poezję zgodną z duchem czasu ("oddać miąższ wieków"), pejzaż wielkomiejski uznawała za źródło nowego piękna. Poeci uważali, że za każdym dziełem sztuki stoi nie jednostka, ale właśnie "masa" - społeczeństwo.

Mimesis

Zasada twórczego naśladownictwa natury, bądź dzieł mistrzów, którym udało się tę naturę odtworzyć. Zasada ta powstała w antyku, a później przejął ją renesans. Dla twórców renesansowych najwyższym zadaniem było naśladowanie dzieł starożytnych. Postępowali oni według formuły Horacego, który uważał, że poeta

jest jak pszczoła zbierająca nektar z różnych kwiatów i przetwarzająca go na własny, niepowtarzalny miód.

Minimalizm

w literaturze charakteryzuje się ekonomią słów i powierzchownością przekazu, który wskazuje tylko niezbędne do rozumienia sytuacji przedstawianej konteksty zamiast konkretnych oznaczeń i interpretacji świata. Autorzy minimaliści operują prozaicznymi insynuacjami i ironicznymi podtekstami, które pozwalają budować epiczną całość. Starają się przy tym tworzyć możliwie najbardziej dokładny portret rzeczywistości. Postacie w minimalistycznych powieściach są nieprzewidywalne w swych działaniach, ale starają się reprezentować bądź kreować przeciętnego człowieka. Bohaterami są na ogół ludzie z sąsiedztwa.

Misterium

Nowy gatunek dramatu średniowiecznego, wyrosły w XII - XIII w. z dramatu liturgicznego. Misterium przeznaczone było do wystawienia na scenie. Tematykę czerpano z Biblii, apokryfów i hagiografii. Misteria były inscenizowane w czasie wielkich świąt Kościoła katolickiego.

Mit

jest opowieścią o stałej warstwie fabularnej. Pełni przede wszystkim funkcje poznawcze i światopoglądowe. Mity podejmowały próby wyjaśnienia zagadnień powstania świata i człowieka, ingerencji bogów w losy ludzkie oraz niepokojących, bo trudnych do wytłumaczenia zjawisk przyrody. Mity powstawały poza historią i poza realnym doświadczeniem. Mity dzielimy na:

- teogoniczne (poświęcone bogom i bóstwom),

- kosmogoniczne (mówiące o powstaniu świata i zjawiskach występujących w przyrodzie),

- antropogeniczne (opowiadające losy ludzkie i ukazujące ich współudział w tworzeniu losów świata),

- genealogiczne (przedstawiające historię głośnych rodów, które odegrały znaczącą rolę w starożytnym świecie).

Opowieść mityczna nie wyraża treści wprost. Ważną rolę grają tu metafory (np. mit o Syzyfie, którego praca jest metaforą bezowocnego wysiłku), alegorie

(np. opowieść o Demeter i Korze, obrazująca niezmienne następstwo pór roku) i symbole (np. wieloznaczność mitu o Dedalu i Ikarze).

Mitologia

zbiór mitów (baśni) o bogach i bohaterach.

Młodzi

Ugrupowanie literacko-społeczno-kulturalne na ziemiach polskich w drugiej połowie XIX w, którego celem było propagowanie nowych trendów w polskiej mentalności. "Młodzi" to pozytywiści, którzy odważyli się sprzeciwić "starym" - epigonom romantyzmu. Nadrzędnymi hasłami ruchu "młodych" były:

praca organiczna, praca u podstaw, utylitaryzm, scjentyzm Liderzy tego ugrupowania, tj. Aleksander Świętochowski i Piotr Chmielowski (autor artykułu

programowego "Utylitaryzm w literaturze"), głosili potrzebę skierowania wszystkich wysiłków twórczych dla dobra społecznego - nauczania, uświadamiania, podawania właściwych wzorców. "Młodzi" zrewolucjonizowali też pojęcie sztuki, a zwłaszcza literatury, jako dziedziny przydatnej społecznie, przekazującej

w przystępny sposób idee pozytywistyczne.

Modernizm

szeroki prąd w literaturze, sztuce i kulturze, którego najistotniejszą cechą było zainteresowanie nowoczesnością, teraźniejszością w odróżnieniu od przeszłości - nowatorstwem, eksperymentem, nowymi formami w sztuce, różniącymi się od klasycznych modeli i wzorów przekazanych przez tradycję. Termin ten

był stosowany na określenie pierwszej, wstępnej fazy MP. Warto jednak pamiętać, że dziś w nauce o literaturze co raz częściej stosuje się pojęcie modernizm

do całej literatury w I połowie XX w. obejmując nim także Dwudziestolecie Międzywojenne i literaturę tworzoną po II WŚ, tworzonej do lat 60. i 70.

Monizm przyrodniczy

przekonanie o względnej jednorodności empirycznego świata wraz z założeniami, iż świat natury i ludzi stanowi jedność - podlega tym samym prawom. Konsekwencją monizmu przyrodniczego było stosowanie do badań sfery ludzkiej metod biologii i fizyki, eksperymentu i obserwacji.

Moralia

zawierają kilkaset utworów rozpoczynających się od jakiegoś przysłowia polskiego lub łacińskiego w tłumaczeniu lub przeróbce dokonanej przez W. Potockiego. Utwory mają charakter przypowieści, których zadaniem est unaocznić określoną myśl, najczęściej niedomagań Rzeczypospolitej. Wiele w nich krytyki, bolesnej zadumy i pesymizmu.

Moralitet

Gatunek dramatu ukształtowany w późnym średniowieczu. Utwór dydaktyczny, rozważający kwestie moralne. Zwykle był to dialog pomiędzy upersonifikowanymi pojęciami, takimi jak: Dobro, Zło, Cnota, Występek, Pycha, Zawiść, Wiara, które to postacie toczyły spór o duszę ludzką. Zadaniem moralitetów było skierowanie człowieka na właściwą drogę. Pierwotnym bohaterem moralitetu był człowiek (ktoś - "Everyman" - tytuł słynnego moralitetu angielskiego) usytuowany między niebem a piekłem, wybierający odpowiednią linię życia, toczący wewnętrzną walkę między siłami dobra i zła. Wynik walki był odpowiednio karany lub nagradzany.

Motyw

to najmniejsza cząstka znaczeniowa dzieła literackiego. Może to być zdarzenie, sytuacja, przedmiot lub postać. Ze względu na funkcję w utworze wyróżnia się motywy statyczne (w opisach) oraz motywy dynamiczne, dzięki którym świat przedstawiony rozwija się w czasie, podlega przekształceniom. Każdy motyw pełniąc określoną funkcję w utworze, równocześnie odwołuje się do serii podobnych motywów występujących w tradycji literackiej (motyw cudownego środka, umożliwiającego bohaterowi zmianę miejsca, zwyciężenie przeszkody; motyw ruin w poezji romantycznej).

Nabiści

(franc. Les Nabis). Grupa artystów działających w Paryżu w latach 1888-1903; jej organizatorem był P. Serusier, członkami: M. Denis, E. Bernard, P. Ranson, F. Vallotton, P. Bonnard, E. Vuillard, J. Verkade, J. Rippl-Rónai, K.X. Roussel, A. Maillol i G. Lacombe. Podstawą programu artystycznego nabistów była teoria neotradycjonalizmu, sformułowana przez M. Denisa. Nabiści głosili, że w dziele sztuki rzeczywistość ulega podwójnej deformacji: subiektywnej, wyrażającej osobiste przeżycia artysty i nadającej obrazowi znaczenia symboliczne, oraz obiektywnej, ujednolicającej prace wszystkich przedstawicieli kierunku w duchu dekoracyjnej syntezy; synteza ta miała służyć jednoznacznemu i zrozumiałemu przekazywaniu myśli symbolizowanych przez lapidarnie ujęte przedmioty

i postacie. Sztukę nabistów charakteryzuje dbałość o wartości formalne, preferowanie w tematyce kompozycji figuralnej, stłumiony koloryt i stosowanie płaskich plam barwnych, ograniczonych wyrazistym konturem. Zasługą grupy było dążenie do objęcia wszystkich dyscyplin plastycznych: malarstwa sztalugowego, ściennego, scenografii, grafiki, typografii, plakatu, witrażu, rzeźby, sztuki zdobniczej. Twórczość nabistów była typowym przejawem estetyzmu, symbolizmu

i mistycyzmu schyłku XIX wieku, wykazywała liczne związki z secesją: teorie grupy oddziaływały na rozwój sztuki XX w.

Nacjonalizm

(z łac. natio - naród) - postawa społeczno-polityczna uznająca naród za najwyższe dobro w sferze polityki. Nacjonalizm uznaje sprawy własnego narodu

za najważniejsze. Głosi solidarność wszystkich grup społecznych danego narodu. Nacjonalizm uważa interes własnego narodu za nadrzędny wobec interesu jednostki, grup społecznych, czy społeczności regionalnych. Uznaje naród za najwyższego suwerena państwa, a państwo narodowe za najwłaściwszą formę organizacji społeczności, złączonej wspólnotą pochodzenia, języka, historii i kultury. Nacjonalizm przedkłada interesy własnego narodu nad interesami innych narodów, zarówno wewnątrz kraju (mniejszości narodowe lub etniczne) jak i na zewnątrz (narody sąsiednie).Postawa nacjonalistyczna nie jest autonomiczną

i kompletną ideologią, lecz zbiorem kilku zasad, które mogą być wyznawane przez różne odmiany prawicy lub lewicy. W historii występowały różne typy nacjonalizmów, np. narodowy konserwatyzm, narodowy radykalizm, narodowy socjalizm (nazizm), faszyzm. W XIX-wiecznym nacjonalizmie istotnym elementem był darwinizm społeczny, który zakładał, że życiem społeczeństw rządzą te same zasady, co światem przyrody. Według nacjonalistycznej interpretacji historii świat był i jest areną walk pomiędzy różnymi narodami, z których tylko najsilniejsze mają prawo do przetrwania. Idee nacjonalistyczne często pojmują naród jako

przede wszystkim etniczną wspólnotę krwi przez co często jest porównywany do rasizmu. Nacjonalizm opowiada się za segregacją rasową przez co bywa określany jako odmiana ksenofobii. Natomiast jako element polityki zewnętrznej towarzyszy często imperialistycznej polityce państwa. Nacjonalizm w pierwotnej formie (Risorgimento)[potrzebne źródło] narodził się we Francji w 1792 wśród lewicy jakobińskiej, która wydała wówczas manifest Ojczyzna w niebezpieczeństwie

i ogłosiła walkę z "wrogami zewnętrznymi" - m.in. Austrią i Belgią. Jakobini uważali, że skoro w państwach europejskich nie doszło jeszcze do rewolucji,

to wszystkie narody poza Francją, jako że nie dorosły jeszcze do rewolucji, są ciemne i zabobonne. Nacjonalizm był jednym z powodów wybuchu I wojny światowej. Nacjonalizm był jednym z elementów faszyzmu. Skrajny nacjonalizm(szowinizm) cechował z kolei narodowy socjalizm, obecnie neonazizm. Elementy nacjonalistyczne występowały również w niektórych formach komunizmu np. w Kambodży za panowania Pol Pota, Wietnamie, ZSRR (po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej 1941) czy też w Izraelu w elementach ruchu syjonistycznego. Pojęcie nacjonalizmu w Polsce różni się od definicji w wielu innych językach. Np. w krajach anglosaskich pojęcie to ma szerszy zakres niż w Polsce i na ogół nie ma charakteru wartościującego. W literaturze polskiej istnieje wyraźne rozróżnienie między nacjonalizmem a patriotyzmem, który w odróżnieniu od nacjonalizmu częściej postrzegany jest pozytywnie. Za skrajną, agresywną formę nacjonalizmu uważany jest szowinizm. W Polsce za polityczny wyraz nacjonalizmu uważano ruch narodowy (Liga Narodowa, Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, Związek Młodzieży Polskiej Zet, Narodowy Związek Robotniczy, Związek Ludowo-Narodowy, Obóz Wielkiej Polski, Stronnictwo Narodowe) oraz jego odłamy jak Obóz Narodowo-Radykalny. Współtwórcą i głównym ideologiem polskiego nacjonalizmu - Narodowej Demokracji (endecji) - był Roman Dmowski, (Myśli nowoczesnego Polaka, 1902) jednakże obóz narodowy sam nie określał się jako nacjonalistyczny, wychodząc z założenia, że to określenie zawiera w sobie element doktrynalny i sprowadza obowiązek narodowy do części jakby tylko społeczeństwa. Obecnie jako nacjonalistyczne określają się w Polsce ugrupowania takie jak np. Obóz Narodowo-Radykalny czy Narodowe Odrodzenie Polski. Nurty nacjonalizmu:

* Narodowy katolicyzm

* Narodowy bolszewizm

* Narodowy radykalizm

* Narodowy syndykalizm

* Narodowy konserwatyzm

* Narodowy socjalizm

* Lewica narodowa

* Kemalizm

* Nacjonalizm integralny

Naturalizm

Od słowa "nature" - przyroda. Kierunek w literaturze ukształtowany we Francji w drugiej poł. XIXw. Twórcą naturalizmu był Emil Zola, który sformułował główne założenia tego kierunku:

- literatura powinna naśladować rzeczywistość w sposób ścisły i szczegółowy, odtwarzać zaobserwowane fakty, dążyć do fotograficznej wierności;

- nie ma tematów zakazanych dla literatury, pisarz powinien sięgać również do spraw najciemniejszych i drażliwych;

- pisarz, podobnie jak uczony, szuka przede wszystkim prawdy; ukazuje rzeczywistość w sposób obiektywny.

Ważną rolę w literaturze naturalistycznej odgrywał determinizm, tj. biologiczne uwarunkowania działań ludzkich. Przedstawiciele tego nurtu nie stronili

od drastycznych wątków obyczajowych, zaczerpniętych zwłaszcza z życia środowisk wielkomiejskich. Naturalizm silnie zaznaczył się w twórczości S. Żeromskiego i W. Reymonta, a także w "Sonetach z chałupy" J. Kasprowicza.

Neoklasycyzm

Zespół tendencji w poezji XIX i XX w. najczęściej będący reakcją na tendencje nowatorskie (awangarda), głoszący zastąpienie form nieokreślonych i chaotycznych formami zdyscyplinowanymi, wywodzącymi się z tradycji, głównie tradycji klasycystycznej, ale również tradycji innych epok, nawiązujący do dziedzictwa kulturalnego epok minionych, a zwłaszcza do starożytnej kultury grecko-rzymskiej, a także klasycyzmu i baroku. Wyraża się w sztuce zintelektualizowanej, operującej mitami i złożoną symboliką, podejmowaniu tematów kultury śródziemnomorskiej i klasycznych gatunków. W XIX w neoklasycyzm

był przeciwstawieniem się nurtowi Młodej Polski: odrzucił modernistyczne poczucie wyobcowania jednostki, poczucie braku sensu i braku smaku życia, ponownie zaakceptował związki człowieka ze światem, naturą i społeczeństwem. Neoklasycyzm nawiązał do klasycznej harmonii, pojętej jako harmonijna egzystencja człowieka akceptującego świat pełen witalizmu i optymizmu. Modernistycznemu rozwichrzeniu i brakowi rygorów, sympatii dla jaskrawego efektu, barokowemu przepychowi, łączeniu kontrastów zwolennicy neoklasycyzmu przeciwstawiali kult rygoru, harmonii, oszczędnego efektu i estetycznej jednorodności. Czołowym przedstawicielem tego kierunku był wybitny poeta francuski Paul Valery (1871-1945), który sformułował program poezji intelektualnej, łączącej tradycję

z osiągnięciami symbolizmu i liryki współczesnej. W jego poezji odnajdujemy elementy intelektualnej abstrakcji i aluzji filozoficznych. Utwory neoklasyków charakteryzowały się rygorystyczną formą, opartą na klasycznych wzorach, ściśle poetycki język tych utworów był całkowicie uwolniony od balastu wszelkich "treści życiowych", każdy utwór był ilustracją tzw. "poezji czystej"; drugim wybitym przedstawicielem był Thomas Eliot.

Neoplatonizm

Filozofia stworzona przez humanistów renesansowych. Łączyła ona filozofię Platona - platonizm z filozofią chrześcijańską. Głównym tematem rozważań neoplatoników była platońska filozofia miłości, do której wprowadzili Istotę Najwyższą czyli Boga, który stworzył świat z miłości do człowieka (inne określenia Boga w świetle tej filozofii to: Wielki Demiurg, Wielki Architekt Świata). Tak więc świat i przyroda są konstrukcjami idealnymi, harmonijnymi, urządzonymi

z rozmysłem w taki sposób, aby wszystko w nich miało swój cel i miejsce. I to wszystko Bóg darowuje człowiekowi we władanie, a jedynym zadaniem rodzaju ludzkiego jest mądre gospodarowanie na ziemi, aby przynosiła ona plon i oddawanie czci Bogu w ten właśnie sposób. Na gruncie polskim idea ta znalazła odbicie we wzorze szlachcica - ziemianina, żyjącego zgodnie z Boskim porządkiem pór roku, np. w "Żywocie człowieka poćciwego" M. Reja, czy w "Pieśniach"

J. Kochanowskiego.

Neopraktycyzm

kompilacja tradycyjnego praktycyzmu i radykalnych form permisywizmu. Postawa, która zrodziła się wśród komfortu dzisiejszych czasów. Postawa ta, uważana jest za wygodną, bowiem zakłada, to co tradycyjny praktycyzm, a dodatkowo, że jeżeli nie jesteśmy w stanie czegoś wykonać, a nie jest w sposób zwyrodniały szkodliwe, nie obchodzi to nas (czyli rodzaj permisywizmu). Stajemy się wobec tego obojętni i nie zwracamy na to uwagę; nie staramy się znaleźć innej drogi rozwiązania problemu.

Neoromantyzm

Jedno z określeń Młodej Polski, sugerujące jej podobieństwo do założeń, postaw filozoficznych i upodobań estetycznych epoki romantyzmu. Analogie miały objąć również sytuację polityczną, w tym także konieczność kontynuowania polskiej tradycji niepodległościowej. Przekonaniu o pokrewieństwie obu epok towarzyszyło zainteresowanie twórczością Mickiewicza i Słowackiego. W pierwszym widziano najczęściej inspiratora myśli politycznej romantyzmu, a także wyznawcę idei demokratycznych, zaś Słowackiego traktowano głównie jako wybitnego artystę, twórcę nowych wartości estetycznych, wirtuoza słowa, inspiratora poszukiwań

i rozwiązań artystycznych, zaakceptowanych u schyłku wieku. S. Wyspiański sądził, że romantyzm wywiera bardzo silny wpływ na myślenie współczesnych, dlatego usiłował w swoich dramatach odróżnić to, co uważał za pozytywne, od tego, co traktował jako szkodliwe oddziaływanie romantyzmu

(np. w "Warszawiance", "Nocy listopadowej", "Wyzwoleniu").

Nihilizm

Odrzucanie, negowanie wszystkich przyjętych zasad, wartości, norm, praw życia zbiorowego i indywidualnego (np. etycznych, estetycznych). Zjawisko to było szczególnie silne w Młodej Polsce w związku z dekadentyzmem, nastrojami związanymi z końcem wieku (fin de siecle'em).

Nirwana

Termin zaczerpnięty z buddyzmu i hinduizmu, oznaczający wyzwolenie ostateczne od pragnień, namiętności, iluzji i poznawania świata poprzez doświadczenie fizyczne. Nirwana to osiągnięcie niezmiennego stanu spokoju i prawdy absolutnej, pełni duchowej doskonałości na wyższym poziomie świadomości. Pojęcie to weszło do filozofii europejskiej poprzez poglądy A. Schopenhauera w drugiej poł. XIX w. Nirwana interpretowana była wówczas w sposób spłycony, bardzo odbiegający od buddyjskich wzorców, a osiągano ten stan poprzez nadużywanie alkoholu i narkotyków. Tę odmianę nirwany preferowała bohema artystyczna,

a znamiona tego światopoglądu nosi wiersz K. Przerwy-Tetmajera "Hymn do Nirwany": "Przyjdź królestwo twoje na ziemi, jak i w niebie, Nirwano!". Potocznie nirwana oznacza zapomnienie, niebyt.

Nowa fala

Inaczej: pokolenie '68 - ruch w twórczości młodego pokolenia pisarzy polskich w latach 70. XX w., wyrosły ze sprzeciwu wobec nijakości literatury oficjalnej, prymitywizmu kultury masowej, panowania nowomowy w języku publicznym i propagandowego kłamstwa. Reprezentantami tego nurtu są m.in. S. Barańczak

i A. Zagajewski. Twóczość pisarzy Nowej Fali ewoluowała w kierunku literatury obywatelsko-politycznej, uprawianej poza zasięgiem cenzury komunistycznej

- w wydawnictwach emigracyjnych lub w tzw. drugim obiegu.

Nowela

jest to zwięzły utwór narracyjny, pisany prozą, o wyraźnej akcji i prostej, najczęściej jednowątkowej fabule; wydarzenia z życia bohatera rozgrywają się w krótkim okresie czasu, przy czym autor unika wszelkich komentarzy, szczegółowych opisów zarówno postaci, jak i sytuacji; istotnym elementem noweli, jest pointa czyli kulminacyjny, końcowy moment, wyrażający sens przedstawionych wydarzeń. Przykładem nowel mogą być: "Antek" B. Prusa, "A..b..c.."

E. Orzeszkowej, "Mendel gdański" M. Konopnickiej i in.

Nowelistyka

Nowelistyka polska podlegała w okresie pozytywistycznym stopniowej ewolucji. Początkowo jej autorzy korzystali z tradycyjnych schematów, wzbogaconych składnikami ideowego programu. Stąd też bliski związek nowel i opowiadań z ówczesnymi gatunkami publicystycznymi. Fabuły nowelistyczne miały charakter tendencyjnie uformowanego pozytywistycznego przykładu. Polegało to na propagowaniu środkami literackimi tez programowych, a więc założeń "pracy

u podstaw" i "pracy organicznej". Stosunek pisarzy do ważnych problemów epoki traci z czasem znamiona tendencyjności. Obraz świata przedstawionego

w nowelistyce staje się skomplikowany i niejednoznaczny, a jego ujęcie realistyczne. U schyłku lat siedemdziesiątych optymizm wczesnych utworów ustępuje miejsca coraz bardziej widocznemu pesymizmowi. Bohaterowie ponoszą niezasłużone klęski, spotykają się z niezrozumieniem, obojętnością, a nawet wrogością

środowiska. Szczególnego znaczenia w pozytywistycznej nowelistyce nabiera problem bohatera, którym jest człowiek z ludu. Występuje on właściwie w nowelach wszystkich pisarzy: Sienkiewicza ("Szkice węglem", "Janko Muzykant", "Jamioł", "Za chlebem", "Bartek zwycięzca"), Orzeszkowej ("Obrazek z lat głodowych", "Tadeusz"), Prusa ("Antek", "Na wakacjach"). W ówczesnej nowelistyce świat chłopski to przede wszystkim świat ludzi skrzywdzonych. Przesłanki krzywdy tkwią w ciemnocie i nędzy środowiska, które jest bezbronne wobec bezwzględnych i amoralnych jednostek (np. Zołzikiewicz w "Szkicach węglem"). Klęski postaci

z ludu to także wynik obojętności "warstw oświeconych" i ich klasowego egoizmu. Równocześnie twórczość nowelistyczna wydobywa te pierwiastki psychiki chłopskiego bohatera, które dowodzą jego wysokiej wartości etycznej i heroizmu ("Na wakacjach", "Michałko"), uzdolnień ("Antek", "Janko Muzykant"), pracowitości i uporu ("Za chlebem"). Oprócz wsi pojawiła się nowa tematyka miasta. Miasto jako miejsce rozwoju przemysłu i nowej techniki w sposób widoczny zmienia losy postaci, tym bardziej że autorów nowel i opowiadań interesują przede wszystkim środowiska plebejsko-robotnicze i urzędnicze. W zamkniętej przestrzeni miejskiej rozgrywają się dramaty, których znaczenie urasta często do rangi uniwersalnej. Dramat miłości małżeńskiej w "Kamizelce" Prusa czy matczynej miłości w "Dymie" Konopnickiej, tragiczny wymiar klęski Adlera w "Powracającej fali" Prusa, psychologiczna klęska Mendla Gdańskiego w noweli

Konopnickiej. Humanitaryzm autorów nowel wyraża się najpełniej w zdecydowanym eksponowaniu tematyki dziecięcej. W losach bezbronnych dzieci najostrzej odzwierciedla się zło współczesności. Dziecięca ufność i uczucie ponoszą klęskę w zetknięciu z bezwzględnością świata dorosłych, a pragnienia nie mogą się zrealizować, prowadząc do klęski i śmierci małych bohaterów. Ginie skatowany Janko Muzykant, tonie pozbawiony opieki dorosłych Tadeusz w noweli Orzeszkowej. Inne role dziecięcym postaciom wyznacza Prus. Obok beztroskiej "Przygody Stasia" i wzorowanym na Dickensie szczęśliwym zakończeniu "Sierocej doli", tworzy on nowele, w których sprawy świata dorosłych pokazane są oczami dziecka ("Grzechy dzieciństwa", "Omyłka"); jeszcze inaczej jest w "Katarynce" - nieszczęście niewidomej dziewczynki wyzwala odruch dobroci u egoistycznego dotychczas pana Tomasza. Widzenie świata oczami dziecka pełni różnorakie funkcje w nowelach Konopnickiej, np. nieświadomość własnej sytuacji, pozwalająca na beztroskę w momentach tragicznych, stwarza niezwykły efekt artystyczny

i światopoglądowy w "Naszej szkapie" i "Martwej naturze". Zagadnienia asymilacji, zwłaszcza asymilacji Żydów, podejmowała Orzeszkowa ("Silny Samson")

i Konopnicka ("Mendel gdański"); problematyka emancypacji kobiet znalazła najpełniejsze odzwierciedlenie także u Orzeszkowej ("Panna Antonina"). Pozytywistyczna nowela odsłania zatem różne aspekty współczesnego życia, poddając je analizie i ocenie. Szczególne miejsce w twórczości nowelistów zajęła problematyka patriotyczna. Trudności w zrealizowaniu tematu były olbrzymie ze względu na cenzurę. Istniały również bariery psychologiczne, stworzone

przez społeczny "zakaz" krytykowania narodowej przeszłości. Mimo to powstały wówczas "klasyczne" nowele patriotyczne, takie jak nowela Sienkiewicza "Latarnik", "Omyłka" Prusa, "A...b...c..." oraz późniejszy cykl "Gloria victis" Orzeszkowej. W nurcie tym objawia się powrót do tradycji romantycznej, najbardziej widoczny w nowelach Sienkiewicza i Orzeszkowej. Nowelę pozytywistyczną w jej szczytowym okresie cechuje głęboko humanistyczny stosunek do człowieka "nizin", zdecydowanie zmienia się pole obserwacji społecznej, widoczna staje się potrzeba ukształtowania nowych zasad kontaktów międzyludzkich.

Nowomowa

Język totalitarny podporządkowany potrzebom partii komunistycznej: odznacza się wysokim stopniem skonwencjonalizownia, operuje stereotypami, a znaczenie słów podporządkowuje wyraźnym czynnikom wartościującym, np. my - oni, postępowi - wsteczni itp. Nowomowa narzuca ideologiczny obraz świata, zgodny

z marksizmem-leninizmem, i zakłada bezkrytyczne przyjęcie przez odbiorcę; nie pobudza do myślenia, daje bowiem gotowe jego wzory. Nowomowa

przeniknęła do literatury za sprawą socrealizmu, ale stała się też przedmiotem parodii, np. "Tango" Mrożka, poezja Nowej Fali. Termin "nowomowa" wprowadził

do literatury G. Orwell w utworze "Rok 1984".

Obrazek poetycki

Gatunek łączył elementy epickie, wyraźnie zbliżone do konwencji noweli, z motywami lirycznymi (zapis emocjonalnego stosunku do krzywdy społecznej), wpisując je w strukturę regularnego, sylabicznego (najczęściej jedenastozgłoskowego) schematu wersyfikacyjnego. Maria Konopnicka ("W piwnicznej izbie", "Jaś nie doczekał") starała się wzmocnić środkami lirycznymi obraz tragicznej sytuacji najbiedniejszych grup społecznych.

Oda

Utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosłość tematu i stylu, sławiący osobę, ideę, wydarzenie; gatunek wykształcony w starożytności. Wg poetyki klasycystycznej oda miała łączyć elementy retoryczne i liryczne. Miało się w niej wyrażać uniesienie, dopuszczalna więc była pewna swoboda kompozycyjna.

W okresie oświecenia oda służyła do wyrażania tematyki okolicznościowej oraz filozoficzno-moralnej.

Opowiadanie

podobne jest do noweli - niewielki utwór narracyjny prozą; prosta, najczęściej jednowątkowa fabuła. Różni się od noweli brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością wystąpienia samoistnych epizodów i dygresji, rozbudowaniem partii opisowych i refleksyjnych, wreszcie skojarzeniowym tokiem narracji; znamienne dla opowiadania było eksponowanie narratora, którego punkt widzenia decydował o sposobie argumentacji i zakresie przedstawionych treści; podobnie jak nowela, opowiadanie było podporządkowane kreowaniu nowych tendencji, a autorami ich byli ci sami pisarze, którzy nadawali ton epoce: B. Prus, H. Sienkiewicz,

M. Konopnicka.

Organicyzm

Jest to nurt filozoficzny, będący pochodną ewolucjonizmu i patrzenia na świat człowieka z punktu widzenia biologa. Nurt ten zakłada, że społeczeństwo

to organizm; jeśli zachoruje drobna nawet jego część, to całe społeczeństwo to odczuje.

Orientalizm

Zainteresowanie kulturą Wschodu, w którym wyraziło się uznanie odrębności różnych systemów kulturowo-cywilizacyjnych i chęć ich porównania. Orientalizm łączył się często z refleksją nad tą odmiennością, nad nieskażoną naturą Wschodu, jego egzotyzmem. Pojawił się w XVIII wieku, szczególne znaczenie zyskał

w literaturze romantyzmu (motywy Bliskiego Wschodu - Byron, "Sonety krymskie" A. Mickiewicza).

Pamiętnik

Gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury pięknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego i publicznego. W odróżnieniu od dziennika, pamiętnik pisany jest z perspektywy późniejszej do całości przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamiętników rzeczywistych ze względu na ich wartość literacką zalicza się obecnie do literatury pięknej (np. "Pamiętniki" J.Ch. Paska. Powieści pisane w formie pamiętnika pozwalały usunąć pośrednictwo narratora, zbliżyć czytelnikowi perspektywę postaci. Pojawiły się zwłaszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Młodej Polski).

Pamiętniki

Pamiętniki i diariusze (dzienniki) zajmowały niemało miejsca w literaturze XVII wieku. Dzięki bezpośredniemu stosunkowi autorów do przedstawianych

faktów, dzięki żywości i barwności wysławiania się, pamiętniki są doskonałym źródłem poznawania ludzi i obyczajowości tamtego okresu. Tę role spełniają "Pamiętniki" Paska. Zostały wydane drukiem w 1836 roku i od razu zdobyły szerokie rzesze czytelników. Ze względu na zawartość są ważnym źródłem historycznym, którego wiarygodność potwierdzają relacje ludzi biorących udział w wydarzeniach. Swoje "Pamiętniki" Pasek (1636-1701) najprawdopodobniej spisywał pod koniec życia, w latach 1690-1695. Stanowią one najwybitniejszy zabytek pamiętnikarstwa staropolskiego i obejmują lata 1656-1688. W pamiętniku

można wyodrębnić dwie części: pierwszą poświęconą wojennym losom autora (1656-1666), drugą natomiast opisującą Paska jako gospodarza i obywatela

(1667-1688). Walory historyczno-dokumentacyjne utworu są bezsporne, ale przedstawione wydarzenia zostały zarazem poddane poetyce gawędy: autor

swobodnie dokonuje wyboru tematów, gromadzi tylko te fakty, których wymagają prezentowane wspomnienia oraz podporządkowuje materiał historyczny przemyślanym konstrukcyjnie i stylistycznie opowieściom autobiograficznym. Historia w "Pamiętnikach" Jana Chryzostoma Paska wynika z doświadczeń autora. Wraz z jego dziejami czytelnik poznaje walki Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce, wojnę Danii, wojny z Moskwą, konfederacje wojskowe Związku Święconego

i rokosz Lubomirskiego. W kronikarskim zapisie "Pamiętników" pojawiają się także wypadki historyczne z czasów Michała Korybuta Wiśniowieckiego

i Jana III Sobieskiego, między innymi walki z Tatarami w 1672 roku. Pasek powołując się na relacje z drugiej ręki, opisuje również odsiecz wiedeńską.

Niektórym wydarzeniom poświęca rozbudowane opisy. Odtwarza batalistyczne epizody wyprawy duńskiej, oblężenia i bitwy morskie, ocenia z głębokim

przygnębieniem rokosz Lubomirskiego (1666), wydarzenia pogłębiające nędzę wśród szlachty i chłopów. Druga część "Pamiętników" opisuje ziemiański

żywot Polaka. Polityka niewiele już autora interesuje, a główną treścią wspomnień stają się osobiste i gospodarskie wydarzenia. Przedstawia więc organizowane przez siebie, słynne w okolicy, polowania, opisuje hodowlę ptaków i tresowaną wydrę, którą podarował królowi Janowi III Sobieskiemu. Część pierwsza "Pamiętników" dotyczy wojennych doświadczeń Paska. Opowiada o walce Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce i Danii, o wojnie z Moskwą, o rokoszu Lubomirskiego i o odsieczy Wiednia, którą przedstawił w oparciu o relację jej uczestnika. Ciekawie wypadł tu obraz szlachcica-żołnierza. Walczy on na ogół dzielnie, ale można podejrzewać, że zapału do walki dostarcza mu nie tyle miłość do ojczyzny, ile ambicja osobista i chęć zdobycia łupów. Ciekawość i żądza przygód są też prawdopodobnie przyczyną udziału Paska w wyprawie do Danii. W opisach ważnych wydarzeń historycznych autor skupia uwagę na własnych przygodach, wyolbrzymiając niekiedy swą rolę świadka i uczestnika tych wydarzeń. Zaskakuje też współczesnego czytelnika religijna postawa szlachcica tamtych czasów. Posłuszny nakazanym przez Kościół postom, jałmużnom i odpustom, nie brał ich sobie głęboko do serca, skoro nie zmieniały jego obyczajów

i nie łagodziły stosunku do człowieka, nad którym był górą. Głośny opis mszy świętej, do której służył Pasek mając ręce zbroczone krwią wrogów,

jest tego dowodem. Ksiądz-celebrant uświęca to barbarzyństwo słowami: "nie wadzi to nic, nie brzydzi się Bóg krwią rozlaną dla imienia swego". "Pamiętniki" zawierają również szeroki obraz pokojowego życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor myśli kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i niewolę chłopów uważa za naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmacką mentalnością odnosi się do własnej klasy i tylko szlachtę uważa za godną przedstawicielkę narodu. Życie prywatne szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści materialne. Wystarczy przypomnieć znakomity fragment "Pamiętników", w których Pasek

opisuje swe zaloty do Anny Łąckiej. Bardziej przypominają one układy handlowe niż wyznania miłosne. Utwór pisany jest stylem barwnym, potocznym, dosadnym, wskazującym na gawędziarskie talenty autora, nasycony jest anegdotami i przysłowiami. Szczególnymi wartościami wyróżniają się opisy batalistyczne.

"Pamiętniki" Paska to także wiarygodny dokument mentalności przeciętnego szlachcica polskiego drugiej połowy XVII wieku. W sposób poniekąd mimowolny, poprzez sam temat i charakter wspomnień, kronikarz ujawnia obyczaje, stan świadomości i poziom etyczny braci szlacheckiej. Wizerunek autora-szlachcica,

jak wynika z "Pamiętników", wydaje się szczególnie bogaty i zarazem adekwatny do zjawisk życia społecznego późnej fazy kultury barokowej. Będzie to więc wizerunek osoby fanatycznie przywiązanej do swobód politycznych i herbowych przywilejów, pełnej niechęci wobec cudzoziemszczyzny i pozasarmackich obyczajów, ale zarazem tolerancyjnej i szanującej zwyczaj lokalny. Z wyprawy duńskiej Pasek przywiózł wiele obyczajowych obserwacji; daleki od potępień "pozamorskich" zwyczajów, był jednak zdecydowanie przekonany o wyższości rodzimego, sarmackiego sposobu bycia i życia. "Pamiętniki" prezentują także świadomość religijną szlachty; na ogół płytką, skłonną do dewocji i zabobonną, adekwatną do późnobarokowych, kontrreformacyjnych zjawisk życia duchowego epoki. Pasek zasadniczo pomija te zagadnienia, które mogłyby przedstawić szlachtę w złym, negatywnym świetle. Czasem jednak, opisując rozmaite militarne

zwłaszcza wydarzenia, nieświadomie kreśli obrazy pieniactwa, przemocy czy nawet okrucieństwa (np. opis sporu o to, kto osobiście zetnie pojmanego

oficera). Z historyczno - dokumentacyjnego punktu widzenia ważny okazuje się również krytycyzm oceny niektórych zjawisk życia społeczno-politycznego

Rzeczypospolitej, zwłaszcza zaś realizm w charakterystyce prywaty i kosmopolityzmu magnaterii. "Pamiętniki" Paska mają także istotne cechy dzieła literackiego.

Sama już gatunkowa konwencja utworu sprzyja jego artystycznemu brzmieniu. Zasadniczo dzieło Paska łączy cechy gatunkowe wspomnienia i autobiografii, jednakże w jego strukturze można odnaleźć także i inne cechy gatunkowe: syntetyczne informacje raptularza, diariuszowy dokumentaryzm oraz właściwy

dla itineriuszy opis egzotycznych krajów i ludów. Zespolenie tych różnych odmian gatunkowych i podporządkowanie ich poetyce swobodnej gawędy tworzy

niezwykle silny artystycznie wyraz "Pamiętników" Paska. Elementem wzmagającym literacki sens dzieła staje się również dążność do fabularyzacji prezentowanych epizodów. Beletryzacja "Pamiętników" kształtuje powieściowy typ narracji oraz sprzyja kreowaniu narratora jako bohatera literackiego. Osobną artystyczną wartością dzieła Jana Chryzostoma Paska jest język i stylistyka. Rozliczne epizody, w tym przeżycia bądź zdarzenia opisywane są językiem barwnym i potocznym. Pasek z dużą literacką umiejętnością odtwarza między innymi sceny batalistyczne. Talentowi narracyjnemu i gawędziarskiemu towarzyszy również ożywienie akcji licznymi anegdotami i przysłowiami, często o charakterze humorystycznym i ironicznym. Wymienione właściwości "Pamiętników" Paska sytuują dzieło kronikarza na pograniczu prozy narracyjnej, autobiograficznej i historyczno-dokumentacyjnej.

Panegiryk

to utwór literacki, zawierający przesadną pochwałę osoby, idei, instytucji lub przedmiotu. Elementy panegiryczne mogą występować w różnych gatunkach literackich (oda, elegia, przemówienie, list). Odczytywanie utworów panegirycznych było jednym z elementów obyczajowości szlacheckiej.

Parnasizm

Kierunek w poezji francuskiej w okresie między romantyzmem a symbolizmem, podejmujący hasło "sztuki dla sztuki". Nazwa pochodzi od tytułu antologii

"Le Parnasse contemporain". Przedstawiciele parnasizmu opowiadali się za poezją zobiektywizowaną, doskonałą formalnie (mistrzowska wersyfikacja i rytmizacja), czerpiącą motywy z antyku i innych kultur archaicznych. Parnasizm dążył do wypowiedzi obiektywnej, pozbawionej emocji. Oddziaływał na poezję polską

w okresie Młodej Polski, a także na poezję dwudziestolecia międzywojennego, zwłaszcza na A. Słonimskiego.

Parodia

Najbardziej wyrazista odmiana stylizacji; wypowiedź naśladująca cudzy styl w celu jego ośmieszenia. Polega na podjęciu jakiegoś dającego się rozpoznać sposobu mówienia, który zostaje odcięty od swoich zwykłych uzasadnień (sytuacyjnych lub treściowych) i wprowadzony w kontekst przeczący jego charakterowi, dzięki czemu ulega komicznemu wyjaskrawieniu. Parodia bywa bezinteresowną zabawą literacką, ale najczęściej stanowi formę satyrycznego rozrachunku z ustalonymi konwencjami literackimi i ukrytymi za nimi stanowiskami ideowo-artystycznymi. Jego przedmiotem są indywidualne dzieła, maniery stylistyczne pisarzy

czy całych szkół literackich, schematy stylistyczno-kompozycyjne poszczególnych gatunków literackich.

Patriotyzm

(łac. patrio = ojczyzna, gr. patriates) - postawa szacunku, umiłowania i oddania własnej ojczyźnie oraz chęć ponoszenia za nią ofiar. To wypełnianie obowiązków konstytucyjnych i obywatelskich. Charakteryzuje się też przedkładaniem celów ważnych dla ojczyzny nad osobiste, a często także gotowością do poświęcenia własnego zdrowia lub życia. Patriotyzm to również umiłowanie i pielęgnowanie narodowej tradycji, kultury czy języka. Cechami patrioty jest umiłowanie własnej ojczyzny i narodu. Może być ono realizowane poprzez kultywowanie tradycji, oddawanie czci bohaterom narodowym i pamięć o nich, jak i również działania

na rzecz danej społeczności; uczestnictwo w wyborach, świadoma postawa obywatelska. Jednakże również działania na szkodę aparatu państwowego mogą być uznawane jako patriotyczne, jeśli służą budowaniu ojczyzny - nieposłuszeństwo obywatelskie. Patriotyzm to stawianie dobra kraju ponad interes osobisty, a nawet rezygnacja z prywatnych korzyści. Wynika on z więzi społecznej i emocjonalnej z narodem, kulturą i tradycją. Wiąże się także z poszanowaniem innych narodów

i ich kultury. Patriotyzm jest zaprzeczeniem szowinizmu. Tłumaczy się to tym, że patriotyzm odróżnia się otwartością na inne narody, uznaniem ich prawa

do suwerenności i niepodległości. Czasem bywa również przeciwstawiany nacjonalizmowi, wydaje się jednak, że bardziej trafne jest ograniczenie się

przede wszystkim do szowinizmu, ponieważ oba pojęcia są związane z uczuciami - pierwsze z miłością do własnego narodu, drugie z nienawiścią do innych. Natomiast nacjonalizm jest doktryną polityczną, mającą wiele odmian.

Pieśń

gatunek literacki poezji lirycznej, o genezie związanej z obrzędami i muzyką (pieśni ludowe, pieśni średniowieczne), od której stopniowo się uwolnił, stając się samodzielną formą wyrazu. Pieśń to utwór liryczny podzielony na strofy, zwykle o tematyce poważnej. Nowożytny kształt pieśni jako wiersza wywodzi się

z utworów Horacego i Ód greckich. U Horacego stała się samodzielną formą literacką. W średniowiecznej literaturze, pieśni były epickimi utworami narracyjnymi

o tematyce historycznej, np. Pieśń o Rolandzie będąca lekturą szkolną. Przykładem polskiej pieśni może być: Pieśń IX (księgi wtóre) lub Pieśń V - o spustoszeniu Podola Jana Kochanowskiego. Podział pieśni ze względu na tematykę:

* pieśni religijne (psalmy)

* biesiadne

* filozoficzne

* okolicznościowe

* patriotyczne

* państwowe

* wojenne

* miłosne

* związane z pracą, np. pasterskie

* chwalebne

Cechy pieśni:

* uproszczona budowa

* układ stroficzny

* częste refreny

* paralelizmy

* rytmizacja

Pięta Achillesa

Termin zaczerpnięty z mitologii, oznaczający słaby punkt. Achilles został wykąpany w Styksie, aby być odpornym na ciosy; nie zamoczona została tylko pięta,

za którą trzymała go matka. Zginął podczas wojny trojańskiej ugodzony w piętę strzałą Parysa.

Piotr Skarga

urodzony 2 lutego 1536 w Grójcu, zmarł 27 września 1612 w Krakowie - polski jezuita, teolog, pisarz i kaznodzieja, czołowy polski przedstawiciel kontrreformacji, kaznodzieja nadworny Zygmunta III Wazy, rektor Kolegium Jezuitów w Wilnie, pierwszy rektor Uniwersytetu Wileńskiego. Jego rodzice, Michał

i Anna ze Świątków Powęscy, według współczesnych źródeł pochodzili ze szlachty zagrodowej, wywodzącej swe nazwisko od wsi Powązki k. Mszczonowa z ziemi sochaczewskiej. Piotr był ich najmłodszym dzieckiem; miał 3 braci i 2 siostry. Herb rodu Skargów-Powęskich otrzymał dopiero od króla Zygmunta III, gdy dojrzały już kaznodzieja znalazł się w otoczeniu króla. Niechętny ogół szlachecki - nie bez podstaw - podejrzewał, że jezuita pochodził z rodziny zamożnych chłopów.

W latach 1552-1555 studiował na Akademii Krakowskiej, uzyskując stopień bakałarza (nauczyciela) na Wydziale Filozoficznym. W roku 1564 we Lwowie przyjął święcenie kapłańskie i jako kanonik zaczął działalność kaznodziejską m.in. przy katedrze lwowskiej. Po kilku latach udał się do Włoch, gdzie w Rzymie w roku 1569 wstąpił do zakonu jezuitów. Powróciwszy po dwóch latach do kraju zajął się zakładaniem w Polsce kolegiów jezuickich (był m.in. przewidziany

na pierwszego rektora Kolegium w Poznaniu, którym ostatecznie został Jakub Wujek), a także działalnością filantropijną (założył w Krakowie Bank Pobożny

dla ochrony ludzi przed lichwą i Arcybractwo Miłosierdzia). W Krakowie założył lombard dla ubogich, pierwowzór instytucji charytatywnej, tzw. Komorę Potrzebnych. Był wybitnym duszpasterzem Litwy i Białorusi. Zapisał się jako założyciel wielu kolegiów jezuickich, np. w Połocku, Rydze, Dorpacie.

Był pierwszym rektorem Akademii Wileńskiej (1579-1584). Od 1588 roku przez 24 lata pełnił funkcję nadwornego kaznodziei Zygmunta III Wazy, który cenił go

za wyjątkową osobowość i talenty krasomówcze. Stał się zwolennikiem ograniczenia władzy Sejmu i zwiększenia władzy królewskiej. Piętnował wady polskiej szlachty. Był przeciwnikiem przyjęcia przez Zygmunta III korony szwedzkiej. Był współtwórcą Unii Brzeskiej. Został pochowany w kościele św. Piotra i Pawła

w Krakowie gdzie jego płyta grobowa znajduje się przed wielkim ołtarzem, a krypta została udostępniona dla zwiedzających. W Skarbcu Muzeum Towarzystwa Jezusowego Prowincji Polski Południowej w Starej Wsi k. Brzozowa przechowywanych jest wiele pamiątek po nim, a także relikwiarzyk z kością przedramienia

o. Piotra Skargi SI. Oględziny zwłok przeprowadzane przez komisję dla celów beatyfikacji wykazały „że Skarga mógł zostać pochowany żywcem, w stanie śmierci klinicznej lub letargu. Świadczyły o tym uszkodzenia kości palców. Te obrażenia sam mógł sobie zadać, oprzytomniawszy w grobie”. W swojej twórczości Skarga prezentuje bogaty, ornamentacyjny styl oratorski o kunsztownej konstrukcji z wpleceniem wydarzeń polskich w prozę stylizowaną na biblijne księgi prorockie. Narrator jawi się jako profetyczny obrońca wartości i tradycji narodowej, a także wiary chrześcijańskiej. Wizerunek Skargi jako natchnionego narodowego kaznodziei utrwalili romantycy przede wszystkim Adam Mickiewicz i Cyprian Kamil Norwid, a także malarz Jan Matejko (Kazanie Skargi). Głosił też kult ascezy, wskazywał na znaczenie celibatu i pielgrzymek. Reprezentując stanowisko katolickie, swoje argumenty opierał na Piśmie św., wskazując na potrzebę wykorzenienia herezji w celu odnowy silnego państwa. Mimo iż był przeciwny ugodowemu dialogowi międzywyznaniowemu oraz tolerancji religijnej opartej na kryteriach politycznych, sprzeciwiał się nawracaniu kogokolwiek przemocą, gdyż mogłoby to doprowadzić do wojny domowej. Atakował arian (prowadził m.in. dyskusje

z pisarzem Hieronimem Moskorzewskim), których wykluczał z grona wspólnot chrześcijańskich i zarzucał im powiązania dogmatyczne z wyznawcami islamu. Polemizował także z kalwinami. Ponadto propagował ideę unii Kościoła katolickiego z Kościołem prawosławnym. Najbardziej znane i cenione dzieło królewskiego kaznodziei - Kazania sejmowe nie było utworem cenionym za życia twórcy. Już w latach dwudziestych XX wieku Adam Bergi dowiódł, że owe kazania nigdy

nie zostały wygłoszone. Mimo kilku wznowień Kazania sejmowe nie doczekały się za życia twórcy samodzielnego wydania (ukazywały się wyłącznie jako dodatek do innych tekstów), nie odbiły się także szerszym echem w ówczesnej opinii publicznej (w przeciwieństwie do innych jego tekstów). Z rzadka wspominali o nich tylko następcy Skargi na dworze królewskim. Utwór jako pomnik polskiego języka literackiego i utwór o istotnej wartości politycznej odkryto dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku, gdy polityczne proroctwa (stylizował tekst kazań na proroctwo w myśl XVI-wiecznych norm retorycznych) upadku państwa nabrały charakteru rzeczywistego zagrożenia. Niezmiennie od chwili wydania aż do połowy XX wieku ogromną poczytnością i uznaniem cieszyły się dziś już nieco zapomniane Żywoty świętych, prawdopodobnie najpopularniejsza (w przeliczeniu na procentowy udział ludności zalfabetyzowanej w społeczeństwie) polska książka wszech czasów. Na ostatnim posiedzeniu Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, ubiegłej kadencji, posłowie przyjęli uchwałę ustanawiającą rok 2012 - Rokiem Księdza Piotra Skargi. W uzasadnieniu do tej uchwały posłowie piszą, że w roku 2012 przypada czterechsetna rocznica śmierci kapłana, który „ dzielnie, słowem i czynem, zabiegał o szacunek dla Ojczyzny i lepszy byt dla rodaków. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, w uznaniu Jego zasług, postanawia oddać hołdks. Piotrowi Skardze”. Parlamentarzyści w swej uchwale zwracają również uwagę na to, iż kaznodzieja ten „ zapisał się na kartach historii jako czołowy polski przedstawiciel kontrreformacji, filantrop oraz ten, który w trosce o Ojczyznę miał odwagę nazwać po imieniu polskie przywary. Nawoływał do zmian postaw rządzących,

do reform, by nie dopuścić Rzeczypospolitej do upadku”.

Platonizm

Filozofia stworzona na przełomie V i IV w. p.n.e. przez Platona, ucznia Sokratesa. Zdaniem Platona istnieje świat rzeczy i świat idei. Swiat rzeczy jest jedynie odbiciem świata idei, który to stanowi jedyny prawdziwy byt. Swiat został stworzony przez Demiurga (boskiego budowniczego świata), który tworząc wzorował się na ideach. Dusza ludzka jest nieśmiertelna i trwa w ciągłej wędrówce ku doskonałości. Ludzie żyją w niewiedzy, bo nie widzą świata idei, a tylko świat rzeczy.

Ten, kto próbuje przerwać tę niewiedzę, nazywa się filozofem. Tylko filozofowie mogliby rządzić w państwie idealnym ("Państwo"). Filozofia ta, której wykład daje

Sokrates w dialogach platońskich, znalazła swoje odbicie w Renesansie w postaci neoplatonizmu,czyli filozofii Platona wzbogaconej o teologię chrześcijańską.

Poemat dygresyjny

Jest to utwór składający się z dwóch ciągów tematycznych: epickiego, opowiadającego o przygodach tytułowego bohatera i dygresyjnego, mającego charakter refleksji na różne tematy. W poemacie dygresyjnym fabuła staje się okazją do snucia przez narratora refleksji, wspomnień i uwag wszelkiego rodzaju, o charakterze lirycznym, żartobliwym, satyrycznym, polemicznym. Fabuła ulega rozbiciu na szereg epizodów, połączonych postacią głównego bohatera, na pierwszy plan wysuwa się natomiast osoba samego narratora. Poemat dygresyjny rozwinął się w okresie romantyzmu i stanowi przykład romantycznego mieszania ze sobą rodzajów literackich oraz wprowadzania podmiotowości.

Poemat epicki

Gatunek epicki, utwór narracyjny pisany wierszem. Zwykle posiada jednowątkową fabułę nie nazbyt rozbudowaną, narrację raczej obiektywną, koncentrującą się

na opowiadanej historii. Utwory tego gatunku to: wierszowane opowieści, romanse, nowele. Przykładem poematu epickiego jest "Pieśń o Rolandzie".

Poemat heroikomiczny

Utwór epicki, stanowiący parodię eposu bohaterskiego. Styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu, stosuje się w poemacie heroikomicznym

do opowiadania na tematy błahe i codzienne. Zazwyczaj postacie ukazane w parodystyczny sposób przeżywają wydarzenia niezwykle doniosłe i poważne.

Takie zestawienie powoduje efekt śmieszności. Cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub żartobliwo-rozrywkowy, cechuje go również

dygresyjność (patrz hasło: dygresja) tonu, liczne sentencje; występuje oktawa, czyli strofa ośmiowersowa o rozkładzie rymów: aba - babcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast cc to często sentencja ("złota myśl").

Poemat opisowy

to utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego treścią jest przedstawienie jakiegoś fragmentu rzeczywistości jako podstawy do szerszych uogólnień.

Opis podporządkowany jest wizji ogólnej, określonej koncepcji natury, świata. W okresie oświecenia poemat opisowy wyrażał pochwałę człowieka jako twórcy przyrody.

Poetyka

Nauka opisująca, badająca formy literackie. W węższym znaczeniu poetyka to zbiór zasad tworzenia utworów literackich. Najbardziej znane poetyki to: starożytna "Poetyka" Arystotelesa, oświeceniowa "Sztuka rymotwórcza" N. Boileau (1674).

Poezja lingwistyczna

Orientacja we współczesnej poezji polskiej, ukształtowana na przełomie lat 50. i 60., której przedstawiciele (M. Białoszewski, Z. Bieńkowski, T. Karpowicz,

E. Balcerzan) uznawali za główne zadanie poezji krytyczne wypróbowywanie form języka jako środka komunikacji nie zasługującego na bezwarunkowe zaufanie. Podejmowali oni w swoich utworach aktywną grę z tym, co w mowie zesztywniałe, zrutynizowane, i bezwładne - paraliżujące porozumienie między ludźmi i ich poznawczy kontakt ze światem. W grze tej ważny był udział dowcipu językowego, parodii, bezinteresownej zabawy słowami. Do doświadczeń poezji lingwistycznej nawiązywała w latach 70. poezja Nowej Fali, kierująca się przeciw nadużyciom ówczesnego języka oficjalnego i nowomowy.

Poezja rewolucyjna

W 1925 roku Stanisław Stande, Władysław Broniewski i Witold Wandurski wydali zbiorek poetycki, nazywany "Trzy salwy". Poeci nie mieli sprecyzowanego programu poetyckiego, podkreślali jedynie, że w bezlitosnej walce proletariatu z burżuazją stają zdecydowanie po lewej stronie barykady.

Porównanie

to jedna z najczęstszych figur stylistycznych, polegająca na zestawieniu ze sobą dwóch członów, porównywanego i porównującego i odpowiadających im przedmiotów, zdarzeń, działań itd. Porównanie stwierdza istnienie bodaj jednej cechy wspólnej; zbudowane jest najczęściej z użyciem spójnika: jak, jakby, niby itp.

Porównanie homeryckie

Wywodzący się z twórczości Homera typ porównania, którego człon drugi, porównujący, zostaje rozbudowany do rozmiaru samodzielnego obrazu lub epizodu, przez co następuje spowolnienie toku opowieści.

Postmodernizm

Ruch intelektualny i artystyczny zapoczątkowany w latach 60., który w USA i w Europie rozwija się w opozycji do nurtu awangardy i wszelkich ruchów "nowoczesnych" (modernistycznych). Główne założenia postmodernizmu to:

- swobodne przekraczanie granic między sztuką elitarną a sztuką popularną, podejmowanie gry ze schematami kultury masowej (kiczem);

- odrzucenie wymogu oryginalności w sztuce - możliwość nawiązywania do wszystkiego, co zostało napisane, naśladowanie i przekształcanie cudzych dzieł;

intertekstualność (dialog między dziełami, swobodne nawiązywanie);

- przekonanie, że już nie da się napisać nic nowego - wszystko już było;

- powszechne stosowanie synkretyzmu w sztuce;

- dystans artysty wobec własnego dzieła, ironiczny (patrz hasło: ironia) stosunek do własnego przekazu;

- odrzucenie koncepcji dzieła jako układu zamkniętego, poddanego założonym z góry rygorom, anarchiczny stosunek do reguł kompozycji i spójności tekstu;

- nieuznawanie uniwersalnych norm czy wartości estetycznych

Powiastka filozoficzna

Gatunek epicki ukształtowany w okresie oświecenia. Jest to opowieść, której fabuła ma ilustrować ogólną tezę filozoficzną lub moralną. Utwory tego typu

(np. "Kandyd czyli optymizm" Woltera) upowszechniały filozofię racjonalistyczną (patrz hasło: racjonalizm), stanowiły instrument satyry obyczajowej i formę krytyki urządzeń społeczno - politycznych.

Powieść

jest to rozbudowany gatunek epicki, obejmujący utwory o znacznej objętości i swobodnej kompozycji, pozwalający na łączenie wielu wątków w rozbudowanej fabule, a także powoływanie dużej liczby bohaterów w dowolnej formule świata przedstawionego. Umożliwiał najpełniejsze przekazywanie wiedzy

i najsugestywniejsze przekonanie o słuszności własnych racji. Wyróżniamy typy powieści:

- tendencyjną

- realistyczną

- historyczną

Powieść to jeden z głównych gatunków nowożytnej prozy epickiej, cechujący się na ogół większym rozmachem, obszerniejszym układem wątków i postaci, a także zdarzeniowym charakterem świata przedstawionego; ukazane w powieści postacie i zdarzenia są przeważnie fikcyjne, zarazem jednak wyraźnie zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposażone w bogactwo szczegółów; naczelną kategorią opisu jest kategoria narratora. Powieść nowożytna weszła na miejsce eposu. Powieść wyrastająca z wszechobecnej w XVIII w. publicystyki jest silnie osadzona w problemach i realiach ówczesnego życia, podkreślane jest to

licznymi zabiegami sugerującymi autentyzm opisywanych zdarzeń. Ukształtowane zostały trzy podstawowe typy powieści: satyryczno-obyczajowa, fantastyczno-utopijna i "czuła", posługująca się często formą listu lub pamiętnika, w której przekazywano intymne przeżycia wewnętrzne. Wszystkie te odmiany gatunkowe miały znaczne walory wychowawcze i wprowadzały nowy typ bohatera literackiego, krytycznie nastawionego do dotychczasowego systemy wartości. Takiemu

krytycznemu osądowi rzeczywistości służyły też osiemnastowieczne powieści utopijne; wyidealizowane kraje czy wyspy o sprawiedliwym ustroju, szczęśliwym społeczeństwie, pozwalały na prawach kontrastu dostrzec wady współczesnej autorom cywilizacji.

Powieść historyczna

służyła analizowaniu zjawisk współczesnych ("Faraon" Prusa) bądź tworzyła w schemacie sensacyjno-przygodowym idealizowany obraz przeszłości narodowej

(np. powieści historyczne Sienkiewicza: "Potop", "Ogniem i mieczem", "Pan Wołodyjowski" i in.). Powieść taka zmierza do uwzględnienia prawdy historycznej, którą łączy z wydarzeniami fikcyjnymi. Narodziny powieści historycznej datuje się na początek XIX w (powieści Waltera Scotta).

Powieść poetycka

Gatunek poezji narracyjnej powstałej z połączenia elementów epickich i lirycznych. Jest to rozbudowany utwór wierszowany, zawierający fabułę nasyconą momentami dramatycznymi i odznaczającą się silnym zsubiektywizowaniem opowiadania i opisu. Powieść poetycka wprowadziła narratora, który nie unikał wynurzeń na temat własnych przeżyć, zwracał się wprost do czytelnika, jawnie komentował postawy bohatera często będącego maską ukrywającą osobę twórcy. Fabuła luźna, fragmentaryczna kompozycja, pełna niedomówień, zagadkowości, jej tok przyspieszony obfitował w spięcia, luki i zakłócenia chronologii zdarzeń

(inwersja czasowa fabuły). Przykładem powieści poetyckiej może być "Giaur" Byrona oraz "Konrad Wallenrod" A. Mickiewicza.

Powieść realistyczna (powieść realizmu krytycznego)

Ten typ powieści ukształtował się w drugiej połowie XIX w. w wyniku rozczarowania brakiem zmian w świecie pod wpływem filozofii pozytywistycznej.

Zmiany te miały uzdrowić ludzkość, zapewnić jej dostatni byt materialny i duchowy. Rozczarowano się też brakiem wartości artystycznych w utworach propagandowych. W powieści realistycznej pogłębiono psychologiczne portrety bohaterów i nałożono je na krytyczną analizę zjawisk społecznych ("Lalka",

"Emancypantki", "Nad Niemnem", "Rodzina Połanieckich"). Powieści realistyczne przedstawiały jednostkowe dramaty na tle rozbudowanej panoramy rzeczywistości społecznej, dążąc do uszczegółowienia realiów, osadzenia utworu w konkretnym miejscu i czasie, wreszcie - do uświadomienia najważniejszych problemów społecznych i narodowych (wpływ powieści tendencyjnej).

Powieść tendencyjna

jest podporządkowana propagowaniu haseł "pracy organicznej" i "pracy u podstaw"; występuje w dwu zasadniczych odmianach:

pierwsza - nawiązywała do formuły melodramatycznej, uatrakcyjnionej wątkami sensacyjnymi, w które wpisywano czarno-białe charakterystyki środowisk

i wartości;

druga - odwoływała się do późnooświeceniowej tradycji powieści humorystyczno- satyrycznej.

Wszystkie odmiany powieści tendencyjnej zmierzały do jednoznacznego wykorzystania wszystkich środków ekspresji dla wykazania słuszności propagowanej tezy; rezygnowano więc z pogłębionych portretów psychologicznych bohaterów na rzecz idealizowanych postaci pozytywnych skontrastowanych z negatywnymi

pod każdym względem przeciwnikami ich poglądów. Autor powieści tendencyjnej (podobnie jak opowiadania i noweli) zakładał bowiem wstępnie potrzebę przekonania odbiorców o słuszności jakiejś sprawy (np. konieczności kształcenia dzieci wiejskich, potrzebie przełamywania barier społecznych i dążenia

do solidaryzmu narodowego), a potem tworzył sytuację fabularną, która słuszność tę bez wątpliwości uzasadniła.

Praca organiczna

to jedno z haseł wysuniętych przez polskich pozytywistów. Punktem wyjścia była teoria Spencera, a szczególnie ta jej część, która podkreślała konieczność harmonijnej wymiany usług w społeczeństwie. Widząc daremność zrywów niepodległościowych, pozytywiści nawoływali do skupienia wysiłków na działaniu ekonomicznym, rozwoju przemysłu, handlu, rzemiosła. Dowodzili, że rozwój życia umysłowego jest uzależniony od rozwoju gospodarczego. Głosili kult wiedzy

i rozumu, nawoływali do rozwijania produkcji i techniki. Herbert Spencer wysunął koncepcję traktowania społeczeństwa jako żywego organizmu, którego

właściwe funkcjonowanie może zapewnić tylko prawidłowa działalność wszystkich organów. Aby społeczeństwa osiągały coraz wyższe stadia rozwoju, muszą pomnażać swe bogactwa, doskonalić wszystkie dziedziny gospodarki i kultury. Dlatego propagować trzeba działalność ludzi z inicjatywą, z konkretnym fachem

w ręku, przedsiębiorczych dziedziców, pomysłowych i wykształconych inżynierów, gdyż w nich jest droga prowadząca do aktywizacji innych,

do podniesienia i unowocześnienia gospodarki i wreszcie do ogólnego dobrobytu kraju. Należało więc wszczepić narodowi zasadę utylitaryzmu, by przekonać

o konieczności działania na rzecz wspólnego dobra. W ówczesnej prasie tak definiowano tę zasadę: "Utylitaryzm, to owa wielka społeczna zasada, która nakazuje

człowiekowi być użytecznym wszędzie i zawsze, uczy stawiać sobie jasno określony cel i ku niemu wytrwale zmierzać".

Praca u podstaw

to jedno z haseł wysuniętych przez polskich pozytywistów - praca dla ludu i nad ludem, którą pojmowali pozytywiści jako obowiązek nawiązywania

przez ziemiaństwo i inteligencję kontaktów ze wsią, celem dźwignięcia chłopów na wyższy poziom kultury umysłowej, przez to świadomości narodowej. Szczególnie ważne było to w zaborze rosyjskim, gdzie car wydał ukaz uwłaszczeniowy, nadający ziemię chłopom. W takich warunkach chłopom bardziej mogła się podobać Rosja, w której mają ziemię na własność, niż Polska, gdzie byli niewolnikami. Pozytywiści rozumieli konieczność pracy na rzecz najbiedniejszych

i najbardziej upośledzonych warstw narodu, które, mając możność normalnego życia, swoją pracą pomnożą bogactwo ogólnonarodowe. Sięgnąć należało więc

do tych, którzy, zajmując miejsce u podstaw społeczeństwa, stać się mogą mocnym i trwałym filarem. Kierowano więc apele do warstw wykształconych,

do nauczycieli, lekarzy, społeczników, by "szli w lud", zbliżyli się do problemów wsi, wydobyli ją z wiekowego zacofania, podnieśli stan zdrowotny

jej mieszkańców i uświadomili im rolę, jaką mogą odegrać w odbudowywaniu siły narodu. Podobną troską otoczono rodzący się proletariat, wyzbytą majątków szlachtę, biedotę bez zawodu, nawołując do konkretnego działania, do szukania sposobu polepszenia ich losu, gdyż "każdy mieszkaniec kraju obdarzony jest

od natury uzdolnieniem, które zdrowe pojmowanie dobra ogólnego spożytkować może". Głoszono przy tym hasła emancypacji kobiet, które pozbawione

były praw społecznych, i asymilacji Żydów, którym starano się umożliwić ludzką egzystencję w ramach polskiego społeczeństwa. Wszystkie te dążenia,

zamykające się w założeniach omawianego hasła, wynikały z wiary w możliwość harmonijnej współpracy wszystkich warstw dla dobra ogólnego, w stopniowy wzrost dobrobytu, w możliwość rozwoju kraju, mimo niewoli i całego dramatu społeczeństwa. Bohaterami literackimi, którzy zajmują się pracą u podstaw są m.in.: Stanisława Bozowska z "Siłaczki" Żeromskiego, doktor Judym z "Ludzi bezdomnych".

Pragmatyzm

Potocznie "pragmatyczny" oznacza "rzeczowy, praktyczny, badający przyczyny i skutki". W tym znaczeniu np. wszelkie piśmiennictwo polityczno - reformatorskie można nazwać "pragmatycznym", ponieważ nastawione jest na logiczne, jasne wyłożenie jakiejś kwestii, co ma wywołać określony - pozytywny lub negatywny - praktyczny skutek w wyobraźni czytelnika. Literatura pragmatyczna nastawiona jest na niezakłócony skomplikowaną formą odbiór - stąd prostota i jednoznaczność wypowiedzi. W znaczeniu szczegółowym pragmatyzm to kierunek filozoficzny powstały w Ameryce pod koniec XIX w., którego twórcą był filozof i psycholog Wiliam James. Postulował on praktyczny sposób myślenia i działania, stosowanie metody krytycznego rozsądku i nauk doświadczalnych. Hasłem pragmatystów było zbliżenie filozofii do życia oraz uzależnienie prawdziwości twierdzeń od ich praktycznych skutków. Poznanie ludzkie ma charakter czysto praktyczny,

nie chodzi więc w tym procesie o obiektywne zbliżenie człowieka do prawdy, lecz o efekty praktyczne, związane z zaspokojeniem ludzkich potrzeb.

Praktycyzm

postawa życiowa charakteryzująca się stawianiem sobie osiągalnych, rozsądnych celów i troską o dobór środków do ich urzeczywistnienia. Jest to jakby odwrotność romantycznego mierz siły na zamiary. Pozytywiści głoszą: mierz (podejmuj) zamiar według sił, które posiadasz.

Prometeizm

Postawa indywidualnego buntu przeciwko Bogu i zgody na cierpienie za ideę i szczęście ludzi. Wyrasta ona z mitu o Prometeuszu, który skradł Zeusowi ogień

i obdarzył nim ludzi, za co został skazany na wieczną mękę. Prometeizm stał się jedną z charakterystycznych cech postawy romantycznej. Przykładem tej postawy jest Konrad z III części "Dziadów". Konrad jako wybitna indywidualność, poeta-geniusz o niemal nadludzkiej wrażliwości jest przede wszystkim żarliwym patriotą.

W imieniu całego cierpiącego narodu samotnie podejmuje walkę z Bogiem. Jednak opętany przez Szatana Konrad dopuszcza się bluźnierstwa wobec Boga, grzeszy pychą i ponosi klęskę. Konrad - postawa prometejska, bo podobnie jak mityczny Prometeusz walczy z Bogiem o dobro ludzi, poświęca się i cierpi.

Protestantyzm

jedna z głównych gałęzi chrześcijaństwa, obok katolicyzmu i prawosławia, na którą składają się wyznania religijne powstałe na skutek ruchów reformacyjnych wewnątrz Kościoła rzymskokatolickiego rozpoczętych wystąpieniem Marcina Lutra w XVI wieku oraz ruchów przebudzeniowych w łonie macierzystych wyznań protestanckich w kolejnych stuleciach. Podstawowe założenia teologii protestanckiej zostały wyrażone w pięciu zasadach protestantyzmu, które obowiązują

we wszystkich kościołach chrześcijańskich należących do tej gałęzi chrześcijaństwa. Są to:

* sola scriptura - jedynie Pismo Święte stanowi autorytet w sprawach wiary i praktyki chrześcijańskiej,

* solus Christus - jedynie Jezus Chrystus, jako prawdziwy Bóg i prawdziwy człowiek, jest pośrednikiem między nimi obojga,

* sola gratia et sola fide - jedynie łaska Boża jest podstawą usprawiedliwienia grzesznika poprzez wiarę i niezależnie od jego uczynków,

* soli Deo gloria - jedynie Bóg jest godzien oddania mu czci przez stworzenie.

Obecnie w łonie protestantyzmu występują dwa zasadnicze nurty: ewangelicyzm (m.in. luteranie i kalwini) oraz ewangelikalizm (m.in. baptyści

i zielonoświątkowcy). Na świecie żyje obecnie 800 milionów protestantów, co stanowi 13 procent populacji świata. Stawia to protestantyzm na drugim miejscu

po katolicyzmie, pod względem liczby zrzeszonych w tym nurcie chrześcijan. Termin „protestantyzm” pochodzi od protestu złożonego przez luteranów 6 księstw

i 14 miast w 1529 roku podczas sejmu Rzeszy w Spirze przeciw uchwale zabraniającej przechodzenia na luteranizm. Ze względu na dużą zbieżność głównych założeń XVI-wiecznej reformacji z postulatami wcześniejszych ruchów o podobnym charakterze, lecz występujących na mniejszą skalę, mianem protestantyzmu można określić także te przejawy jawnego przeciwstawiania się doktrynom i elementom tradycji Kościoła Rzymskiego na przestrzeni dziejów, które cechowała

ta sama myśl teologiczna. Chodzi tu w szczególności o waldensów oraz husytów, których część przyłączyła się do Reformacji mając identyczne poglądy w kwestiach postrzeganych jako kluczowe dla protestantów:

* przyjęcie zasady nadrzędności Pisma Świętego nad Tradycją;

* uznanie Jezusa Chrystusa za jedynego pośrednika między Bogiem a ludźmi;

* odrzucenie sukcesji apostolskiej;

* przyjęcie zasady powszechnego kapłaństwa wszystkich wierzących;

* zaniechanie jednego lub więcej elementów kultu uznawanych w protestantyzmie za heterodoksyjne np.: kult obrazów, kult relikwii, kult świętych, kult Marii,

ideę transsubstancjacji, kult świętych miejsc.

Teologia protestancka zawsze podkreślała główne doktryny biblijne odnośnie boskości Chrystusa, jego narodzenia z dziewicy, śmierci za grzechy ludzkości, zmartwychwstania w ciele, wniebowstąpienia oraz powtórnego przyjścia. Podkreślano także konieczność łaski Bożej i Ducha Świętego do prowadzenia świętego życia. Powyższe cechy odróżniały więc protestantów od herezji znanych w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, gdyż w zdecydowanej większości przypadków uznawali oni wyznanie wiary Soboru Nicejskiego I z 325 roku. Z tejże racji katarów nie można traktować jako wyznania o charakterze protestanckim, jak to

ma miejsce w przypadku waldensów. Z drugiej strony, charakterystyczne postulaty protestantów czynią ich nurtem chrześcijaństwa w pełni odrębnym

od katolicyzmu a różnice są znacznie bardziej widoczne niż ma to miejsce w przypadku prawosławia czy anglikanizmu (mimo iż anglikanizm, zgodnie z zasadami Symboliki, jest powszechnie uznawany za wyznanie protestanckie należy zaznaczyć, iż w początkach swego istnienia był kościołem narodowym i stał w opozycji do pozostałych nurtów chrześcijaństwa - anglikanie, głównie z powodów politycznych, prześladowali zarówno katolików jak i protestantów). Dzieje myśli protestanckiej są tak stare jak dzieje Powszechnego Kościoła Rzymskiego. Od chwili, gdy chrześcijaństwo przyjęło swoją upolitycznioną formę oraz specyficzną organizację pod prymatem Rzymu w obrębie kościoła katolickiego zaczęli pojawiać się ludzie, którzy sprzeciwiali się wprowadzaniu oraz narzucaniu różnego rodzaju doktryn faworyzowanych przez biskupów rzymskich. Wigilancjusz, żyjący na przełomie IV i V wieku był prezbiterem w Akwitanii (Galia). Otwarcie sprzeciwiał się kultowi relikwii i modlitwom do zmarłych męczenników, nocnym czuwaniom w bazylikach w oczekiwaniu na działanie zmarłych świętych, skrajnemu promowaniu celibatu duchownych oraz zaniedbywaniu ubogich wierzących z Jerozolimy. Jego opinie spowodowały ostry atak ze strony Hieronima, który wyzwał go od 'wariatów' (Przeciw Wigilancjuszowi, 5), oraz dziwił się, że jego biskup nie wydał go [w domyśle: szatanowi lub władzy świeckiej]

na zniszczenie ciała (List CIX, 2)[3]. Praktyka wydawania chrześcijan szatanowi na zatracenie ciała (czyli tzw. ekskomunika), aby poprzez choroby, ubóstwo

czy nieszczęśliwe przypadki doprowadzić drastycznie błądzącego chrześcijanina do pokuty była stosowana jedynie wobec niepokutujących grzeszników

i heretyków znajdujących się w Kościele (Mateusza 18:15-18; 1 Koryntian 5:5; 1 Tymoteusza 1:20; 2 Tymoteusza 2:17). Oznaczała ona wykluczenie danej osoby spośród grona wierzących za poważne wykroczenia przeciwko nauce Ewangelii. Przypadki te były tak skrajne, że Nowy Testament rzadko o nich wspomina. Gwałtowna reakcja Hieronima wskazuje na początki uznawania tradycji katolickiej na równi z Pismem Świętym, gdyż biorąc pod uwagę samą naukę apostolską rację należałoby przypisać Wigilancjuszowi, którego poglądy św. Hieronim uznał za bardzo niebezpieczne herezje. Kościoły Piemontu oraz Lombardii przez długi czas, aż do XI wieku, utrzymywały swą tradycyjną niezależność od Rzymu, o czym świadczy chociażby starożytna liturgia ambrozjańska używana do dziś

w Mediolanie. W pierwszej połowie IX wieku biskupem Turynu został Klaudiusz związany z dworem Karola Wielkiego. Podjął on zdecydowaną walkę z kultem obrazów i relikwii oraz z doktryną głoszącą zbawienie z uczynków. Podobnie jak wiele wieków później Marcin Luter, wierzył w usprawiedliwienie oparte wyłącznie o wiarę w Jezusa Chrystusa. Twierdził, że kościół nie jest nieomylny, kwestionował sens modlitwy za zmarłych, nie uznawał tradycji na równi z Pismem Świętym oraz wierzył w symboliczny charakter Eucharystii. Był przeciwny pielgrzymkom do Rzymu oraz podważał papieski autorytet, twierdząc, iż samo zajmowanie tego apostolskiego urzędu nie czyni nikogo następcą Piotra, gdyż ważne są apostolskie uczynki a nie sam urząd. Dungal, teolog sprzyjający papieżowi, nieustannie oskarżał Klaudiusza o propagowanie herezji Wigilancjusza. Przez niektórych Klaudiusz nazywany jest pierwszym protestanckim reformatorem,

zaś wielu badaczy widzi w nim jednego z prekursorów waldensów. W roku 1173 kupiec lyoński, Piotr Waldo, w czasie wielkiego głodu, pod wpływem lektury Ewangelii rozdał część swego majątku ubogim pozostawiając resztę żonie i córkom. Następnie podjął działalność wędrownego kaznodziei głosząc potrzebę ubóstwa oraz występując przeciwko grzechom pospólstwa i kleru, czym pozyskał licznych naśladowców. Waldo i jego zwolennicy sprzeciwiali się istniejącej hierarchii kościelnej, wyłącznemu prawu duchownych do nauczania w sprawach wiary, kultowi relikwii, świętych i obrazów, a także sprzedawaniu odpustów i przymusowym dziesięcinom na rzecz Kościoła rzymskiego. Byli przeciwni stosowaniu wszelkiej przemocy, w tym prowadzeniu wojen oraz karze śmierci. Za podstawę doktryny uznawali wyłącznie Pismo Święte (przetłumaczone na życzenie Valdesa na język prowansalski), co razem z ich pozostałymi postulatami czyniło z nich prekursorów Reformacji. Po 1184 Kościół rzymskokatolicki ostro wystąpił przeciwko waldensom, w wyniku czego zostali niemal całkowicie wytępieni przez Inkwizycję.

Część z nich pojednała się z Kościołem rzymskim, zaś radykalna grupa lombardzka połączyła się później z humiliatami, braćmi czeskimi, husytami czy kalwinami. Pomimo intensywnych prześladowań gminy waldensów zdołały przetrwać w wysoko położonych rejonach Włoch i Szwajcarii, gdzie istnieją do dnia dzisiejszego. John Wycliffe, duchowny i teolog katolicki, kierownik katedry teologii uniwersytetu w Oksfordzie znany jest głównie jako inicjator pierwszego tłumaczenia całej Biblii na język angielski. Wystąpił przeciwko prymatowi papieży, niezbędności kapłanów jako pośredników między człowiekiem a Bogiem umożliwiających osiągnięcie zbawienia, konieczności wyznawania wszystkich grzechów kapłanom, przepychowi i bogactwu kleru, zakonom i przymusowemu celibatowi księży, kultowi relikwii, obrazów i świętych oraz sensowi odbywania pielgrzymek. Zaatakował również jeden z głównych dogmatów Kościoła rzymskiego - naukę

o transsubstancji, wg której chleb i wino zostają przemienione w ubóstwione ciało Jezusa dzięki czemu spożywający Eucharystię, będącą wcieleniem bóstwa,

mogą utrzymywać łączność z Chrystusem, zaś On sam może być obecny w ich życiu. Część studentów z Oksfordu, wędrując po dwóch jako kaznodzieje, rozniosła naukę Wiklefa po całej Anglii, gdzie nazwano ich lollardami. Potępieni przez Kościół rzymskokatolicki w 1377 i 1382 byli prześladowani, szczególnie po roku 1400 za czasów Henryka IV, zdziesiątkowani zdołali jednak przetrwać w ukryciu aż do czasów reformacji. Savonarola był i pozostaje postacią dosyć kontrowersyjną,

jako że nawet sam Kościół rzymski do dziś nie może się zdecydować czy określać go mianem świętego czy heretyka. W swych działaniach stał się wyraźnym prototypem Jana Kalwina, przez co część protestantów postrzega w nim prekursora reformacji. Dominikanin i od 1491 przeor klasztoru San Marco we Florencji uczynił z Biblii przewodnią księgę swojego życia. Zrażony rozpustą i skandalami włoskiego kleru i papiestwa już w 1475 roku w wierszu De Ruina Ecclesia nazwał Kurię Rzymską mianem 'fałszywej, dumnej prostytutki.' Po obaleniu Medyceuszy w 1494 stanął na czele teokratycznej republiki we Florencji, która w dużym stopniu przypominała późniejsze rządy Kalwina w Genewie. Savonarola swoimi prostymi, lecz charyzmatycznymi kazaniami wymógł na mieszkańcach Florencji zmianę stylu życia, zerwanie z hazardem, rozwiązłością, pogonią za władzą i bogactwem, pogaństwem i świeckim intelektualizmem. Rządy, choć demokratyczne, były jednak nadzwyczaj surowe dla przeciwników reformy (stosowanie kary śmierci). Papież Aleksander VI oskarżany przez Savonarolę o liczne występki moralne i ateizm rzucił na niego ekskomunikę i zażądał wydania kaznodziei od Wielkiej Rady rządzącej teokratyczną republiką. Ostatecznie do procesu doszło w samej Florencji. Savonarolę wielokrotnie torturowano, aby ostatecznie wymóc na nim przyznanie się do zarzucanych mu czynów, jednakże on sam odwołał później

te zeznania. 23 maja 1498 Savonarola i jego najbliżsi współpracownicy zostali spaleni na stosie po uprzednim uduszeniu za herezję, schizmę i bunt przeciwko władzy kościelnej. Główną cechą wyznań protestanckich jest uznanie Jezusa Chrystusa za jedynego pośrednika między Bogiem a ludźmi (zasada Solus Christus), odrzucenie tradycji przyjmowanej przez katolicyzm jako równorzędną z Pismem Świętym podstawę wiary (zasada Sola Scriptura), przyjęcie, że podstawą zbawienia jest łaska (zasada Sola Gratia), przyjmowana przez wiarę, a nie przez dobre uczynki albo praktyki religijne (zasada Sola Fide). Ponadto protestanci odrzucali odpusty, doktrynę czyśćca, kult maryjny i świętych, celibat księży, władzę papieską i liturgię w języku łacińskim. Dyskusje wśród teologów protestanckich dotyczyły m.in. znaczenia sakramentu eucharystii (realnego czy symbolicznego), predestynacji bądź udziału woli w zbawieniu (arminianizm czy kalwinizm), charakteru sakramentu chrztu (chrzest wiernych czy chrzest niemowląt), ustroju kościoła (episkopalizm, prezbiterianizm i kongregacjonizm). Spory te doprowadziły do wykrystalizowania się szeregu nurtów i różnorodności w łonie protestantyzmu. Luteranizm oparty o nauczanie Marcina Lutra objął głównie środkowe, wschodnie i północne Niemcy, Danię, Szwecję, Norwegię i Islandię, również Finlandię, Łotwę i Estonię, a także północne i zachodnie rejony Czech i południowo-wschodnią Austrię. Nauka Jana Kalwina (kalwinizm) opanowała większość obszaru Szwajcarii, Holandii i wschodnie Węgry oraz przyczyniła się do uformowania się doktryny angielskich purytanów, szkockich prezbiterian oraz francuskich hugenotów. Trzecim nurtem reformacji był anabaptyzm łączący zasadę chrztu wyznawców z radykalizmem społecznym. Doprowadziło to do tzw. wojen chłopskich w Niemczech i powstania komunistycznej wspólnoty w Münster, ale ekscesy tego ruchu spowodowały jego wytępienie w Europie (anabaptyści, którzy przyjęli zasadę pacyfizmu - mennonici, huteryci i amisze - wypędzani z różnych krajów osiedli w końcu w USA). Kształt reformacji angielskiej nadał król Henryk VIII, który zachował episkopalny ustrój Kościoła i wiele zasad katolickich. Tożsamość anglikańska opiera się w większym stopniu na wspólnej liturgii przy dużej wstrzemięźliwości w rozstrzyganiu problemów teologicznych. Połowiczność reformacji angielskiej i jej odgórny charakter spowodował, że w Anglii powstawały ciągle nowe społeczności pogłębiające reformację - purytanie, baptyści, metodyści, kwakrzy, darbyści. Władcy Anglii chętnie pozbywali się dysydentów z Kościoła Anglii ułatwiając ich przesiedlanie się do kolonii amerykańskich, co stało się przyczyną pluralistycznego i (z konieczności) tolerancyjnego charakteru protestantyzmu w USA. W Niemczech duży wpływ na protestantyzm miał ruch pietystyczny oraz próby unii kalwinów i luteran (ewangelickie kościoły unijne). Protestantyzm można podzielić na dwie zasadnicze grupy: Ewangelicyzm

i Ewangelikalizm oraz ogromna liczba mniejszych wyznań i mniej znaczących oraz niezależnych społeczności (kościołów, zborów) lokalnych. Rozbicie protestantyzmu było jednym z najważniejszych powodów powstania ruchu ekumenicznego. Obecnie jednak najważniejszy podział w łonie protestantyzmu przebiega w poprzek wymienionych wyznań i dzieli go na konserwatystów przyjmujących nieomylność Biblii, tradycyjną etykę seksualną oraz tzw. "konserwatywne" poglądy oraz liberałów przyjmujących historyczny charakter Biblii i doktryn, ordynowanie do pozycji duchownego kobiet. Występują też społeczności umiejscawiające się pomiędzy tymi dwoma biegunami, aczkolwiek zdecydowanie bliżej bieguna nieliberalnego (teologicznie i w sferze moralności są one całkowicie nieliberalne, pozwalając jednak np. na ordynowanie kobiet) - ich wybitni liderzy lub autorytety to m.in. Oral Roberts i nieżyjący już Kenneth E. Hagin. Rosnące znaczenie w protestantyzmie mają też ruchy ponadwyznaniowe takie jak "Promise Keepers" czy kaznodzieje telewizyjni. Przynależność

do protestantyzmu niektórych grup jest przedmiotem kontrowersji - podobnie jak przynależność do chrześcijaństwa. Często odmawia się tej nazwy wyznaniom antytrynitarnym (zaprzeczającym, że Jezus Chrystus jest Bogiem, bądź głoszącym, że jest On jedynym Bogiem w pełni tożsamym z Ojcem i Duchem Świętym

w jedno - a nie trójosobowym istnieniu; to drugie podejście do protestantyzmu jest już raczej zaliczane bezdyskusyjnie, choć traktowane jako nieortodoksyjne). Niektóre z tych wyznań powstały w wyniku Reformacji, bądź zostały utworzone z wyznań protestanckich - jak Bracia polscy, Świadkowie Jehowy (odrzucani

przez protestantów z powodu negowania boskości i kultu Chrystusa), chrystadelfianie, czy unitarianie. Wiele też przemawia za wykreśleniem z wyznań protestanckich mormonów, wyrosłych z opozycji do grup protestanckich. Dyskutowana jest także przynależność do reformacji adwentystów, anglikanów, kwakrów, scjentystów - są to jednak sprawy wielce kontrowersyjne i budzące wiele emocji. W protestantyzmie wyróżnia się również kościoły ewangelikalne (ewangeliczne), zwane również kościołami wolnymi w odróżnieniu od kościołów historycznych (ewangelicko-augsburski, ewangelicko-reformowany). Wyznania ewangeliczne

są czasem grupami eks-katolickimi (powstałymi w wyniku odejścia od Kościoła rzymskokatolickiego lokalnej wspólnoty lub jej części (zdarza się to w środowisku Odnowy w Duchu Świętym) - w Polsce miało to miejsce np. w Kaliszu (Centrum Chrześcijańskie "Miecz Ducha"), w Gdyni (Centrum Chrześcijańskie "Nowa Fala") czy Kielcach (Wspólnota Chrześcijańska "Wieczernik"). Podobne zjawisko miało miejsce w kościele luterańskim z którego odeszła grupa określana mianem Stanowczych Chrześcijan. Grupa eks-katolicka lub eks-luterańska może też przyłączyć się do już istniejącego chrześcijańskiego wyznania (przykładem jest tu

post-luterańska społeczność w Ustroniu, wchodząca w skład Wspólnoty Kościołów Chrystusowych).

Prytanejon

budynek publiczny w starożytnej Grecji dla najwyższych władz w greckich państwach-miastach, miejsce urzędowania prytanów. Prytanejon był nie tylko centrum administracyjnym miasta, stanowił także jego centrum duchowe, gdzie znajdował się, symbolizujący wspólnotę obywateli, ołtarz Hestii i wieczny ogień. W Atenach prytani początkowo urzędowali i spożywali wspólne posiłki w prytanejonie usytuowanym na północ od Akropolu, a potem przenieśli się do okrągłego Tolosu

na agorze. W prytanejonie urzędował archont eponim i tu właśnie czasami zbierał się trybunał efetów pod przewodnictwem archonta basileusa. W prytanejonie prytani spożywali wspólnie posiłki na koszt państwa. Niektórzy znaczniejsi cudzoziemcy i zasłużeni obywatele również byli tam żywieni. Prytanejon był także miejscem przyjmowania oficjalnych delegacji przez cywilnych i religijnych włodarzy miasta. Budynku prytanejonu ateńskiego nie udało się dotąd w sposób bezdyskusyjny zlokalizować, znane są jednak pozostałości takich obiektów w innych miastach starożytnej Grecji.

Przypowieść (parabola)

gatunek literatury moralistyczno-dydaktycznej, którego cechy formalne (schematyzm fabuły, uproszczona konstrukcja postaci, obiektywny narrator, selekcja realiów) służą właściwemu odczytaniu alegorycznego lub symbolicznego znaczenia przedstawionego świata, przekazaniu prawdy moralnej. Posługuje się narracją, w której postacie i zdarzenia pełnią rolę nosicieli i zarazem przykładów prawd uniwersalnych. Fabuła ulega zwykle schematyzacji, realia zaś występują w postaci zredukowanej. Interpretacja przypowieści wymaga sięgnięcia do znaczeń alegorycznych lub symbolicznych. Przypowieść była szczególnie rozpowszechniona

w literaturze religijnej Dalekiego i Bliskiego Wschodu. Wiele znanych przypowieści znajduje się w Biblii, np. przypowieść o synu marnotrawnym. Stosowana często w homiletyce i literaturze parenetycznej, inspirowała wielu pisarzy, np. Adama Mickiewicza (Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego) czy Alberta Camusa (Dżuma).

Psalm

(Z gr. "psalmos" - śpiew do wtóru harfy) Hebrajska pieśń modlitewno - hymniczna; pieśń biblijna, przeznaczona do śpiewania z towarzyszeniem instrumentów strunowych, opiewająca wielkość i dobroć Boga, wyrażająca podziękowanie, prośbę, błaganie, niekiedy sięgająca w przeszłość i wyciągająca z niej nauki (psalmy historyczne) lub mówiąca o przyszłości aż po koniec świata (psalmy mesjańskie), często o treści pouczającej lub pokutnej, zwrócona do Boga

lub do zbiorowości, którą wzywa do wspólnej modlitwy, często również sławiąca Boga w formie trzecioosobowej. Zbiór 150 psalmów, ułożonych w pięciu księgach, wchodzi w skład pism Starego Testamentu. Tradycja żydowska przypisuje autorstwo większości psalmów królowi Dawidowi. Do najstarszych

przekładów psalmów na język polski należy "Psałterz Dawidów" J. Kochanowskiego.

Psałterz

Zbiór 150 psalmów, wchodzących w skład Starego Testamentu. Najsławniejszym i najstarszym polskim przekładem psałterza jest "Psałterz Dawidów"

J. Kochanowskiego.

Psychologizm

Nurt w prozie i dramaturgii XX-wiecznej obejmujący utwory, w których na plan pierwszy wysuwa się drobiazgowa analiza życia wewnętrznego postaci

i psychologicznych uwarunkowań jej działań i losów. Za ojca nowoczesnego psychologizmu uznawany jest Marcel Proust, którego cykl powieściowy

"W poszukiwaniu straconego czasu" wywarł wielki wpływ na doświadczenia literatury międzywojennej. W Polsce psychologizm zamanifestował się m.in.

w twórczości Z. Nałkowskiej, M. Kuncewiczowej ("Cudzoziemka"), J. Iwaszkiewicza ("Brzezina", "Panny z Wilka").

Publicystyka pozytywistyczna

Ważniejsze dzienniki to: "Kurier Warszawski", do którego pisywał Bolesław Prus, "Kurier Codzienny", "Gazeta Warszawska", "Gazeta Polska" oraz "Słowo", redagowane przez Henryka Sienkiewicza i "Nowiny", redagowane przez Prusa. Tygodniki i dwutygodniki reprezentowały najlepiej: "Przegląd Tygodniowy" - redagowany przez Adama Wiślickiego oraz "Prawda" - Aleksandra Świętochowskiego. Niemałą poczytnością cieszyły się także gazety nie wymagające szczególnie "wyrobionych" odbiorców i zaspokajające potrzeby i zainteresowania przeciętnych czytelników. Tu wymienić należy: "Opiekuna Domowego", "Niwę", "Bluszcz"

i "Kronikę Rodzinną". W Krakowie dominował "Czas" - organ konserwatystów oraz miesięcznik "Przegląd Polski".

Racjonalizm

Pogląd filozoficzny uznający rozum za jedyne i konieczne narzędzie poznania świata. Twórcą racjonalizmu był Kartezjusz (1596-1650) ("Rozprawa o metodzie"), który przywiązywał szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy. Przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Diderot.

Rasizm (dyskryminacja rasowa)

(z fr. le racisme od la race - ród, rasa, grupa spokrewnionych) - zespół poglądów głoszących tezę o nierówności ludzi, a wynikająca z nich ideologia przyjmuje wyższość jednych ras nad innymi. Przetrwanie tych "wyższych" ras staje się wartością nadrzędną i z racji swej wyższości dążą do dominowania nad rasami "niższymi". Rasizm opiera się na przekonaniu, że różnice w wyglądzie ludzi niosą za sobą niezbywalne różnice osobowościowe i intelektualne (ten pogląd znany jest w jęz. ang. jako racialism). Rasizm został potępiony przez UNESCO (1961, 1964) oraz Zgromadzenie Ogólne ONZ (Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

z 1948), a także wiele innych organizacji międzynarodowych. Rasizm nigdy nie był ideologią jednolitą, zmieniał się i ewoluował, toteż nie istnieje modelowy wzór rasizmu - jego istotę można badać wyłącznie poprzez historię. Z punktu widzenia współczesnej nauki rasizm jest zespołem poglądów bezpodstawnych. Podobnie jak większość ideologii, stara się jednak wspierać swoje założenia przy użyciu danych naukowych lub pseudonaukowych, m.in. paranaukową frenologią, którą posiłkowali się naziści, opartą na badaniu kształtu czaszki ludzkiej, i jej prawdopodobnego związku z inteligencją i cechami charakteru. Koncept "rasy" ludzkiej

jest wielce kontrowersyjny. Z racji tego, ze od wielu wieków termin ten używany był głównie w kontekście dyskryminacji ze względu na kolor skóry

lub pochodzenie, jego stosowanie w sferze publicznej jest dzisiaj kojarzone z tą właśnie tradycją. Część naukowców utrzymuje, że często, z punktu widzenia genetyki, różnice między dwiema osobami tej samej "rasy" (negroidalnej, kaukaskiej, itp.) są większe niż między przedstawicielami dwóch różnych ras, co dowodzi, że koncept rasy nie ma pokrycia w rzeczywistości i nie wiąże się z charakterystycznymi zdolnościami i cechami. Pierwszym teoretykiem rasizmu był francuski polityk i etnolog, Joseph Arthur de Gobineau. Na podstawie stworzonego przez siebie rasowo-antropologicznego kierunku w socjologii, oparteg

na pseudonaukowych przesłankach, opracował on doktrynę rasizmu. W swojej pracy "Esej o nierówności ras ludzkich" (franc. Essai sur l`inégalite des races humaines), napisanej w latach 1853-1855, próbował obalić doktrynę egalitaryzmu (co było sprzeciwem wobec ówczesnej ideologii równości Wielkiej Rewolucji Francuskiej). W tym celu sformułował tezę o istnieniu "rasy aryjskiej" (mającej wywodzić się od Ariów), i jej rzekomej wyższości nad innymi rasami. Według Gobineau, rasa aryjska miała zachować się w prawie niezmienionej postaci wśród kręgów arystokracji niemieckiej i francuskiej. W odniesieniu do Francji, Gobineau odrzucał tym samym pogląd markiza Henri de Boulainvillers, który w XVII wieku sformułował teorię, w myśl której szlachta francuska wywodziła się od Franków, a reszta społeczeństwa od Galów. Gobineau opracował również teorię zachowania czystości ras, która stanowiła podstawę przyszłej eugeniki, w której twierdził

iż rasa biała nie powinna się mieszać z innymi rasami - zdaniem Gobineau groziło to degeneracją i upadkiem cywilizacji. Rasizm w aspekcie nacjonalistycznym, został sformułowany w koncepcjach niemieckiego teoretyka pochodzenia brytyjskiego, ideologa pangermanizmu i filozofa, Houstona Stewarta Chamberlaina.

W swojej pseudonaukowej pracy "Podstawy XIX wieku" (niem. Die Grundlagen des XIX Jahrhunderts) z 1899, opowiadał się za wyższością "rasy Teutonów" (która miała się kształtować od średniowiecza z ludów północnoeuropejskich, w szczególności z plemion germańskich Teutonów), których opisywał jako wysokich, jasnowłosych i długogłowych. Fizjologiczne cechy stworzonej przez Chamberlaina nowej rasy, zostały później użyte do stworzenia ideału rasowego tzw.

typu nordyckiego (w rzeczywistości germańskiego). Zdaniem Chamberlaina, największym zagrożeniem dla "rasy teutońskiej" lub "rasy panów" (niem. Herrenvolk), mieli być Żydzi, a w następnej kolejności Słowianie. Koncepcje Chamberlaina zostały w XX wieku wykorzystane przez nazistowskich teoretyków rasizmu

(m. in. Alfreda Rosenberga), do stworzenia podstaw systemu dyskryminacji rasowej, który w III Rzeszy uzyskał status dogmatu. W propagandzie narodowych socjalistów, oparta na tezach Chamberlaina ideologia rasizmu, stała się elementem systemu manipulowania społeczeństwem, zmierzającego do wykreowania zbiorowego wroga - konsekwencją praktycznego zastosowania tych teorii stał się zaplanowany i zrealizowany przez nazistów Holocaust. Współczesna nauka dopuszcza w pewnym kontekście stosowanie konceptu "rasy". Rozpoznanie istnienia ras przez współczesnych biologów nie ma nic wspólnego z ich hierarchizacją, nie pociąga ono też za sobą twierdzenia o istotnej różnicy między nimi. Zmiany w postrzeganiu pojęcia "rasy" współcześnie podlegają przewartościowaniu - w 2000 i w 2001 można było czytać w piśmie Nature Genetics:

* "To, że rasa w tym kontekście nie jest terminem naukowym, jest rzeczą przyjętą przez ogół naukowców - jest to przekaz, który winien być bez końca

przypominany"

* "Od dawna, naukowcy twierdzili, że na poziomie genetycznym zmienność cech między poszczególnymi osobnikami z tej samej populacji jest większa, niż ta,

która istnieje między populacjami odrębnymi, i że nie ma biologicznego uzasadnienia dla rasy".

W roku 2003, A. W. F. Edwards, z Uniwersytetu w Cambridge, opublikował esej "Human Genetic Diversity: Lewontin's Fallacy", gdzie wskazuje on na błąd logiczny poprzednich badań: brało się w nich bowiem po uwagę częstotliwość występowania pojedynczych genów, jakby były one od siebie niezależne. Tymczasem tradycyjnie rasa definiowana jest jako "grupa etniczna, która charakteryzuje się zbiorem cech dziedzicznych (jak kolor skóry, kształt głowy, proporcje grup krwi, itp.)". Jeśli porówna się osoby z punktu widzenia skoordynowanych genów, tradycyjne rasy prezentują dość jednoznaczne różnice genetyczne. Ze względu

na historię terminu "rasa", używanie go w większości kontekstów jest zbędne i powodować może rożnego rodzaju wartościowanie, które jest już formą rasizmu. Badania nad charakterystykami ras ludzkich są dziś prowadzone z powodu m.in. zagrożeń epidemiami. Pewne choroby dziedziczne występują tylko w określonych populacjach: znany jest przypadek choroby Tay-Sachsa, występującej wśród aszkenazyjskich Żydów i u Kanadyjczyków z Nowego Brunszwiku. Wiedza na temat pochodzenia osób chorujących pomaga nie tylko w diagnostyce, ale również w terapii. W przypadku białaczki przeszczep szpiku kostnego winien mieć miejsce między osobami o podobnym pochodzeniu geograficznym. Z tego też powodu istnieją specjalne organizacje, jak African Caribbean Leukaemia Trust, które zajmują się niejako dystrybucja szpiku. Cytowany wyżej periodyk Nature Genetics pisał w 2004 r. o tym, jak niektóre z lekarstw działają lepiej w danych grupach etnicznych. Prócz badań w dziedzinie medycyny, pojęcie rasy jest raczej pewnym kuriozum i dotyczy tylko faktu geograficznego: ze względu na pewien okres życia w izolacji na danym terenie, populacje wytworzyły pewne morfologiczne cechy wspólne. W krajach takich jak Brazylia różnice rasowe mają tendencje do zanikania. Mimo wszystko, faktyczne istnienie różnic genetycznych nie stanowi w żaden sposób "fundamentu naukowego" dla rasizmu. Biologia działa na zupełnie innym poziomie niż ideologia, nie dostarczając podstaw do waloryzacji. Pastor King podczas słynnego przemówienia potępiającego rasizm, wygłoszonego w marcu 1963 przed Pomnikiem Lincolna (ang. Lincoln Memorial) w Waszyngtonie. Próbom wdrożenia społecznego podziału na rasy prawie zawsze towarzyszą usprawiedliwienia o naturze religijnej. Najstarszym przykładem jest tu prawdopodobnie system warn, zintegrowany z hinduizmem, który przetrwał do dziś

od czasów inwazji indoeuropejskich Ariów na tereny negroidalnych Drawidów, między XIX a XVI w. p.n.e. (słowo warna w sanskrycie jest też słowem kolor). Usprawiedliwienia religijne propagowano także w kościołach chrześcijańskich w USA podczas okresu legalnego niewolnictwa. Rasistowską interpretacją Pisma Świętego kierował się również Ku Klux Klan. W II poł. XX w. pojawiło się wielu przywódców religijnych, którzy potępiali rasizm. W USA pastor Martin Luther King w swoich słynnych mowach domagał się, aby Amerykanie różnych kolorów skóry mogli żyć razem jako równi obywatele. W RPA o pojednanie między białymi i czarnymi apelował biskup Tutu. W uhonorowaniu swoich zasług na rzecz walki z rasizmem obaj ci przywódcy religijni otrzymali pokojowe nagrody Nobla. Koncepcje rasistowskie zostały ostatecznie skompromitowane po upadku hitleryzmu, który nastąpił wraz z zakończeniem II wojny światowej. Upowszechnienie wiedzy o zbrodniach reżimu faszystowskiego III Rzeszy, spowodowanych konsekwencjami przyjęcia rasizmu jako ideologii państwowej, doprowadziło w rezultacie do pozbawienia rasizmu statusu dyscypliny naukowej. Współcześnie nie wyróżnia się jakiegokolwiek znaczącego teoretyka ideologii rasistowskiej. W drugiej połowie XX wieku rasizm zaadaptowały na swoje potrzeby ugrupowania ekstremistyczne (np. skinheadzi,NSBM, biała supremacja, neonazizm, Czarne Pantery itp.), co nie doprowadziło jednak do rozwinięcia badań i teorii o rasach ludzkich, a stało się jedynie pretekstem dla organizacji tego typu do prześladowań wybranych grup społecznym na tle rasowym. Rasizm był często wskazywany, bądź jest ogólnie przyjęty w niektórych systemach społecznych, jako podpora ideologiczna wielu systemów kontroli, przemocy lub wyzysku, m.in. niewolnictwa w XIX w., apartheidu (zniesionego w 1994), systemu kast, nazizmu oraz bardziej ogólnie kolonializmu, imperializmu i fundamentalizmu. Rasizm współczesny - jeden z członków ekstremistycznego ugrupowania Aryan Guard, należącego do ruchu "biała duma" (ang. White Pride) Pojęcie "rasizmu kulturowego" lub tzw. "nowego rasizmu", zaistniało w latach 80. XX wieku, kiedy

w związku z dużymi migracjami ludności doszło do konfrontacji kulturowej pomiędzy określonymi grupami społecznymi. Rasizm kulturowy zakładał istnienie różnic pomiędzy ludźmi natury biologicznej, i wynikał z chęci ochrony tradycji, zwyczajów i pewnego stylu życia charkterystycznego dla wybranych społeczności. Poglądy te, chociaż podkreślały iż "obcy" (ludzie odmienii kulturowo) nie są gorsi, z racji ich przynależności do obcej kultury odmawiały im przyznania identycznych praw i przywilejów, jakie posiadały kultury rodzime. Rasizm kulturowy cechowały brak akceptacji dla niedostosowania innych grup kulturowych

do kultury rodzimej, jednak bez podkreślania jej supremacji, nacisk na asymilację, przy jednoczesnej zgodzie na autonomiczny rozwój - jednak w ramach własnej, rodzimej kultury. Rasiści kulturowi twierdzili, iż jednostka ludzka jest nierozerwalnie związana ze swoją kulturą i nie może się rozwijać bez zaakceptownia jej zasad i poza nią. Różnica pomiędzy "nowym rasizmem" a rasizmem tradycyjnym polegała na tym, iż zasadniczym jego kryterium była kultura, natomiast w rasiźmie klasycznym wyłącznie rasa. Współcześnie "nowy rasizm" istnieje w społecznościach, w których elementy obce kulturowo nie wykazują chęci do asymilacji

i przyjęcia wzorców kultury rodzimej. Temat rasizmu jest relatywnie nowy w Polsce, zarówno w polityce państwa jak również w debacie publicznej. Przed 1989 rokiem panowała doktryna, że Polska jest krajem jednonarodowym. Po upadku komunizmu, premier pierwszego demokratycznego rządu zadeklarował, że Polska będzie ojczyzną zarówno dla Polaków jak i dla mniejszości. Powstało wiele organizacji mniejszościowych - niektóre mniejszości zostały uznane, i niektóre z tych otrzymały pomoc z funduszy społecznych dla niektórych swoich działań. W polskich sądach brak jest spraw o dyskryminację rasową. Wiele ofiar nie szuka bowiem pomocy ponieważ nie wierzą w możliwość sukcesu. Tak samo w przypadku aktów przemocy na tle rasowym--ofiary bardzo często odmawiają poinformowania policji. Obcokrajowców odwiedzających Polskę częściej spotyka niechęć i ksenofobia niż rasizm. Najczęściej dotknięci są ludzie o azjatyckim lub afrykańskim pochodzeniu, oraz osoby z byłego Związku Radzieckiego. Najbardziej wyeksponowani są ci, którzy wyglądają inaczej niż większość społeczności polskiej,

na przykład Romowie, jak również ludzie o ciemnym kolorze skóry. Na terenie Polski znajduje się wiele m.in. graffiti głoszących hasła rasistowskie.

W Białymstoku powtarzaja się rasistowskie ataki. Kibice wielu klubów piłkarskich obrażają czarnoskórych piłkarzy. Podczas manifestacji we Wrocławiu w 2007 zwolennicy Nacjonalistycznego stowarzyszenia "Zadruga" i Narodowego Odrodzenia Polski propagowali hasła rasistowskie. Organizacja Narodów Zjednoczonych nie definiuje rasizmu. Jednakże, ONZ definiuje dyskryminację rasową (ang.:racial discrimination). Zgodnie z "Konwencją o Eliminowaniu Wszystkich Form Dyskryminacji Rasowej": termin "dyskryminacja rasowa" oznacza rozróżnianie, wykluczanie, restrykcje lub preferencje na podstawie rasy, koloru, urodzenia,

albo narodowego lub etnicznego pochodzenia, które maja na celu lub powodują niweczenie, umniejszanie uznania, cieszenia się z lub wykonywania, na równych zasadach, praw ludzkich i podstawowych wolności w polityce, ekonomii, w sferze socjalnej, kulturalnej, lub jakiejkolwiek innej dziedzinie życia publicznego.

W powyższej definicji, nie ma różnicy pomiędzy dyskryminacją rasową i dyskryminacją etniczną. Polska jest członkiem tej konwencji (podpisanie 7 marca 1966, ratyfikacja 5 grudnia 1968). Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553, z późn. zm.):

Art. 256.

Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych,

wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Art. 257.

Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowościowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej

albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Realizm

Od łacińskiego słowa "realis" - rzeczywisty. Wszelkie tendencje w sztuce zakładające przedstawienie człowieka w jego codziennej egzystencji, zgodnie

z powszechnie przyjętymi racjonalnymi (patrz hasło: racjonalizm) wyobrażeniami o życiu i świecie. Kierunek ten ukształtował się w połowie XIX w i objął wszystkie literackie gatunki fabularne, a głównie powieść. Pod wpływem realizmu powieść osiągnęła najwyższe stadium swojego rozwoju. Oprócz takich

elementów jak: narrator wszechwiedzący, społeczna i psychologiczna motywacja działań i zachowań bohaterów, realizm dopuścił w obręb dzieła literackiego język potoczny. Do najważniejszych autorów powieści realistycznych należą: H. Balzac, L. Tołstoj, a w Polsce E. Orzeszkowa i B. Prus.

Realizm krytyczny

W latach osiemdziesiątych wieku XIX w polskim pozytywizmie pojawiły się sygnały przesilenia spowodowanego nierealizowaniem haseł literatury tendencyjnej:

"praca u podstaw" i "praca organiczna" okazały się czystą teorią, niższe warstwy społeczeństwa pomimo wysiłków inteligencji nadal cierpiały nędzę

i nie obchodziło ich kształcenie się, a kraj nadal tkwił w rozkładzie popowstaniowym. Literatura nie mogła kontynuować nurtu tendencyjnego, który sprawiał wrażenie całkiem oderwanego od rzeczywistości. Reakcją na taką sytuację był realizm krytyczny, wyrażający rozczarowanie brakiem realizacji zamierzeń epoki,

z zaciekłością piętnujący problemy swego czasu, bezlitośnie obnażający wszystkie cienie życia duchowego, społecznego i materialnego drugiej połowy XIX w.

Najwybitniejszym przykładem powieści polskiego realizmu krytycznego jest "Lalka" B. Prusa.

Recenzja

1. Sprawozdawcze omówienie, krytyczna analiza lub ocena książek, spektakli, wystaw, koncertów, itp.

2. Sprawozdawcze i krytyczne omówienie danego dzieła.

3. Krytyczne rozpatrywanie i ocena utworu.

Funkcje recenzji:

- informacyjna - poinformowanie odbiorcy o istnieniu danego utworu;

- wartościująca - ocena dzieła;

- postulatywna - konfrontacja przedmiotu rozważań z systemem idealnych wartości, uwzględniając autora dzieła, tytuł, datę powstania (reżyser, scenografia,

muzyka - TV, film).

Typy recenzji:

- informacyjna - autor, tytuł, krótkie streszczenie, zarys tematyki;

- oceniająca - część informacyjna, część analityczno-krytyczna, część oceniająco-postulatywna - studium - ocena niezwykle dogłębna i wnikliwa;

- recenzja-esej - zbliżona pod względem kompozycyjnym do felietonu, z tym że bardziej wyczerpuje tematykę z racji większych rozmiarów;

- recenzja-felieton - skrajnie subiektywna ocena dzieła, często jest ona w zasadzie pretekstem do refleksji o sztuce. Eksponowanie odczuć i wrażeń

autora - znaczne ograniczenie części informacyjnej i części analityczno-krytycznej (recenzja-list).

Relatywizm

pogląd filozoficzny, wedle którego prawdziwość wypowiedzi można oceniać wyłącznie w kontekście systemu, w którym są one wypowiadane. Tym samym relatywizm stwierdza, że nie istnieją zdania niosące absolutną treść, których ocena byłaby identyczna i niezależna od jej kontekstu. Prawdziwość dowolnego sądu zależy od przyjętych założeń, poglądów czy podstaw kulturowych. Relatywizm przeciwstawiany jest absolutyzmowi. Relatywizm prawdy to pogląd zgodnie

z którym "prawdziwość", jako cecha przysługująca sądom, zdaniom, stwierdzeniom, a nawet teoriom, posiada charakter względny - zależny od wielu czynników relatywizujących, np. kultury, języka, okoliczności stwierdzania, zdolności poznawczych gatunku lub jednostki. Prawdziwość pojęta relatywnie przeciwstawiana jest absolutyzmowi w koncepcji prawdy, zgodnie z którym prawda (sąd prawdziwy) ma charakter bezwzględny (absolutny), a więc nie jest zależna od wyżej wymienionych czynników. Tak pojęta "prawdziwość" przysługuje sądom niezależnie od możliwości jej rozpoznania. Relatywizm występował w wielu prądach filozoficznych i artystycznych, przyjmującym bardzo różne zabarwienie i rozmaite znaczenie dla tych dziedzin. Poglądy o słabym zabarwieniu relatywizmem zwracają uwagę na znaczenie wspólnych podstaw pojęciowych koniecznych do znalezienia z innymi wspólnego języka i wskazującymi, że przy braku takich podstaw nie istnieje w zasadzie możliwość porozumienia. W skrajnym zabarwieniu relatywizm jest poglądem bliskim niemal solipsyzmowi rozciągając swoje znaczenie także na sądy dotyczące rzeczywistości fizycznej i jej postrzegania. Rodzaje relatywizmu:

* Relatywizm poznawczy oznacza stwierdzenie, że badając inną kulturę badamy ją za pomocą kategorii poznawczych wyniesionych z kultury własnej, a zatem

badamy własną relację do badanej kultury.

* Relatywizm etyczny głosi, że wartości i związane z nimi normy i oceny mają charakter względny, zmieniają się w czasie, są zależne od miejsca,

i od oceniającego.

Szczególną odmianą relatywizmu jest indywidualizm, gdzie przywiązuje się dużą wagę do cech jednostkowych.

Reportaż

jest to jedna z form prozy publicystycznej, będąca żywym opisem konkretnych zdarzeń znanych autorowi z bezpośredniej obserwacji. Przykładem mogą być "Listy z podróży do Ameryki" H. Sienkiewicza. Reportaż miał za zadanie informować odbiorców o wydarzeniach lub szczególnie ważnych w tamtych czasach odkryciach.

Retoryka

Teoria i sztuka przemawiania, krasomówstwo. W węższym znaczeniu retoryka to podręcznik do nauki przemawiania. Najsławniejszym tego typu podręcznikiem

jest "Retoryka" Arystotelesa z IV w. p.n.e.

Rokoko

Styl ten miał najmniejszy udział w tworzeniu dorobku piśmienniczego epoki oświecenia. Charakterystyczne dla wytwornej i subtelnej, niejako rozrywkowej twórczości. Rokoko było znamienne dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy. Istotą tego stylu było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami sztuki. Poza literaturą rokoko najpełniej zostało zrealizowane w małych formach architektonicznych

oraz w architekturze pałacowych i salonowych wnętrz: w eleganckiej ornamentyce, w lekkości i dekoracyjności wystroju, w porcelanowych bibelotach,

w malarskich miniaturach i w miłosnej tematyce obrazów francuskich mistrzów: Jana Watteau czy Francois Bouchera. W kulturze polskiej przykładem ogrodu urządzonego w stylu rokoko są Powązki Izabeli Czartoryskiej.

Romans rycerski

Utwór epicki, narracyjny o tematyce awanturniczo - erotycznej, wykorzystujący wątki i motywy występujące w chansons de geste. Romans rycerski powstał

i rozwinął się w średniowieczu, zaś w późniejszych wiekach uległ przekształceniu w powieść. Fabuła romansu była zazwyczaj jednowątkowa, pełna fantastycznych powikłań i nieprawdopodobnych zdarzeń, zbliżona do baśni (trole, wróżki, czarownice, magiczne napoje itp.). Do romansów rycerskich należą: "Dzieje

Tristana i Izoldy", cykl "O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu", "Pieśń o Nibelugach".

Saga

Z języka staroskandynawskiego - opowieść, historia, legenda. Jest to gatunek epicki wywodzący się od staroislandzkiej opowieści o losach historycznego

lub legendarnego bohatera albo słynnego rodu. Do XIX w. sagi nie były znane poza granicami macierzystego regionu. Współcześnie mianem sagi określa się rozległe powieści, osnute wokół dziejów rodziny, np. "Saga rodu Forsyte'ów" J. Galsworthy'ego, "Buddenbrookowie" T. Manna czy "Noce i dnie" M. Dąbrowskiej.

Sarmatyzm

głosił, że Polacy pochodzą od słowiańskiego plemienia Sarmatów, których potomkami miała być szlachta. Ideałem szlachcica - Sarmaty jest człowiek prawy, uczciwy, dobroduszny, odważny, patriota. Powinien dbać o równość wewnętrzną stanu, być chrześcijaninem. Nie musi być wszechstronnie wykształcony, ale dbać

o wolności szlacheckie, mówić o szkolnictwie. Położenie Polski w Europie stawiało ją na pograniczu chrześcijaństwa i religii orientalnych, co z kolei uprawniało Polaków do uznania się za naród wybrany do obrony chrześcijaństwa. W atmosferze tego typu przekonań rodziła się nietolerancja religijna. Konieczność obrony przed nawałnicą turecką przyniosła w konsekwencji izolację kulturową. Pojawiła się niechęć do wszystkiego co nie było rdzennie polskie (w pewnym okresie

nie wysyłano nawet młodzieży na zagraniczne uniwersytety). Z idealnego wzorca Sarmacja stała się pojęciem negatywnym, ze szlacheckiego umiłowania

wolności zrodziła się anarchia, niechęć do pracy, niższych stanów i cudzoziemców (nawet obdarzonych szlachectwem). W następstwie nastąpiło obniżenie kultury umysłowej i obyczajowej, a miejsce cnót szlacheckich zajęły: obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa. Zjawiska te w dużym stopniu powodują, że II połowa XVII w. jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Typowym przykładem Sarmaty jest J.Ch. Pasek, który

w swoich "Pamiętnikach", opisując zachowania swoje i przyjaciół, zupełnie nieświadomie odtworzył negatywny wzorzec Sarmaty. Główny bohater "Pamiętników" czyli sam Pasek realizuje ówczesny ideał szlachcica, żołnierza, ziemianina, który jak wiele osób w tych czasach zdobywa wykształcenie u jezuitów. Wywiera

ono duży wpływ na sposób myślenia, jakie reprezentował Pasek. Jego konserwatyzm myślowy przejawiał się w niechęci do wszystkiego, co w jakikolwiek sposób mogłoby zmienić istniejący stan rzeczy. Według Paska nie potrzeba żadnych zmian ani reform, jedyne niebezpieczeństwo zagrażające ojczyźnie to najazdy nieprzyjacielskie i przed nimi należy się bronić. Walcząc w obronie kraju, nigdy nie zapominał o własnym interesie - wielu ludzi bogaciło się na wojnie.

W imię "złotej wolności" potępiał senatorów, którzy domagali się dziedziczności tronu polskiego i ukrócenia szlacheckiej anarchii. Nie dostrzegał nędzy chłopów - naród utożsamiał ze szlachtą. Pasek wysoko cenił natomiast odwagę i dzielność - wyżej niż mądrość i rozwagę. Często mówi o honorze rycerskim, dopuszczając się czynów zupełnie nierycerskich. Bicie czy torturowanie poddanych nie wykraczało jego zdaniem poza ramy honoru i chrześcijańskiego miłosierdzia. Pasek pochwala ideały ziemiańskie, spokojne życie na wsi, bliskość natury - ale ich nie realizuje. Podobnie ustosunkowuje się do ideałów obywatelskich - dostosowuje je do własnych potrzeb. Wyśmiewa inne narody, chwaląc kraj rodzinny. Wysławia w nim to, co najmniej zasługuje na poparcie - samowolę szlachecką, słabość władzy królewskiej, bezrząd, pusty skarb, całkowitą zależność poddanych od panów - to, zgodnie z tym co pisze, miałoby świadczyć o przewadze Polski nad innymi państwami. Mówi także o teorii, że Polska jest "przedmurzem chrześcijaństwa"; idee mesjanistyczne głosiły wiarę w opatrzność Boga, który Polaków obdarzył

szczególną miłością. Ideały katolickie uległy u Paska spłyceniu i prymitywizacji. Bohater "Pamiętników" często chodzi do kościoła, bierze udział w pielgrzymkach, a przy tym dokonuje najazdów na cudze domy, katuje poddanych. Taki katolicyzm usprawiedliwiał nietolerancję i przesądy, był powierzchowny.

Satyra

gatunek literacki lub publicystyczny łączący w sobie epikę i lirykę (także inne formy wypowiedzi) wywodzący się ze starożytności (pisał je m.in. Horacy), ośmiesza i piętnuje ukazywane w niej zjawiska, obyczaje, stosunki społeczne. Prezentuje świat poprzez komiczne wyolbrzymienie, ale nie proponuje żadnych rozwiązań pozytywnych. Cechą charakterystyczną satyry jest karykaturalne ukazanie postaci. Istotą satyry jest krytyczna postawa autora wobec rzeczywistości, ukazywanie jej w krzywym zwierciadle. Podział satyry:

Ze względu na budowę:

* monolog (np. Świat zepsuty Ignacego Krasickiego)

* monolog ujęty w cudzysłów (np. Do króla)

* dialog (np. Żona modna lub Pijaństwo)

Ze względu na treść:

* polityczna

* społeczno-obyczajowa

* literacka

* przygodowa

* filozoficzna

Satyra polityczna wywołuje niekiedy ostre kontrowersje. W przypadku satyry dotyczącej głów państw czasami dochodzi do protestów, wysyłania not dyplomatycznych i domagania się reakcji rządu za karalną obrazę. Przykłady to:

* Maja Berezowska i sprawa karykatur Hitlera

* Lech Kaczyński i publikacja satyry w "Tageszeitung"

Sceptycyzm

Stanowisko filozoficzne, głównie teoriopoznawcze, odrzucające możliwość poznania prawdy (także innych wartości - dobro, piękno) i zdobycia wiedzy wiarygodnej i uzasadnionej; powątpiewające ustosunkowanie się do czegoś.

Scjentyzm

(od łac. scientia - wiedza) - zespół poglądów filozoficznych głoszących, że prawdziwą i w pełni uzasadnioną wiedzę o rzeczywistości dostarczają jedynie nauki przyrodnicze. Rozwinął się w drugiej połowie XIX wieku z empiryzmu i pozytywizmu. Za jego twórcę uważa się Augusta Comte. Według tego poglądu nauki szczegółowe, wolne od nieweryfikowalnych eksperymentalnie teorii, które nie mają ambicji wyjaśniania wszystkiego na podstawie jednej, apriorycznie przyjętej zasady filozoficznej, są jedyną drogą do uzyskania rzetelnej wiedzy o rzeczywistości. Tylko te zagadnienia mogą być sensownie rozwiązane, bądź dadzą się wyjaśnić językiem tak zdefiniowanych nauk szczegółowych. Wszystkie inne problemy są nierozstrzygalne (z powodu ograniczeń metody[potrzebne źródło])

lub całkowicie nonsensowne i wynikają z niejasności językowych. Idea scjentyzmu jako postawy myślowej wyraża się w haśle: "Nauka zamiast religii".

Secesja

Awangardowy ruch artystyczny z lat 1895-1905, obejmujący głównie architekturę wnętrz i sztukę użytkową oraz wytworzony przez nie styl ornamentacji;

wywodzi się z angielskiego ruchu "Arts and Crafts", założeń artystycznych prerafaelitów, estetyzmu i dekadentyzmu, fin de siecle'u oraz z literatury i malarstwa symbolizmu i modernizmu. Secesja była skierowana przeciw akademizmowi, impresjonizmowi, a zwłaszcza historyzmowi i bezstylowości. Jej głównym celem

było dążenie do stworzenia syntetycznego stylu, a założeniem - równość wszystkich dziedzin sztuki, przy czym naczelną rolę przyznawano rzemiosłu artystycznemu

(protest przeciwko tzw. rewolucji przemysłowej). Charakterystycznymi cechami secesji było zamiłowanie do falistych i płynnych linii, ornament o formach abstrakcyjnych i stylizowanych motywach roślinnych i zwierzęcych, pełne wyrafinowania swobodne układy kompozycyjne, najczęściej asymetryczne, dekoracyjność i płaszczyznowość, linearyzm oraz subtelna, jasna kolorystyka. Secesja najpełniej przejawiła się w architekturze wnętrz i związanym z nią malarstwie

dekoracyjnym, metaloplastyce, złotnictwie, ceramice i szkle artystycznym, grafice użytkowej (książka, początki współczesnego plakatu), introligatorstwie, tkactwie artystycznym, a przede wszystkim w meblarstwie. W malarstwie z secesją wiąże się głównie nurt symbolizmu - twórczość nabistów oraz G. Klimta, F. Hodlera,

E. Muncha, J. Whistlera, a w Polsce J. Mehoffera, W. Wojtkiewicza, F. Ruszczyca i S. Wyspiańskiego. Secesja wystąpiła w sztuce wielu krajów europejskich, m.in.: Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii, Holandii, Niemiec i Austrii. Wybitnym zjawiskiem była twórczość hiszpańskiego architekta A.Gaudiego (m.in. projekt słynnego kościoła w Barcelonie - Sagrada Familia), amerykańskiego złotnika i projektanta szkła L.C. Tiffany'ego oraz czeskiego malarza i grafika A. Muchy. Z secesją

wiążą się także idee rosyjskiego ugrupowania "Mir iskusstwa", a w Polsce Młoda Polska i działalność towarzystwa "Polska Sztuka Stosowana".

Sensualizm

Pogląd uznający, że źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe. Twórcą tej doktryny był John Locke (1632-1704), który twierdził, że człowiek rodzi się jako "czysta karta" ("tabula rasa"), czyli że nie ma doświadczeń, wrodzonych idei czy zasad i kształtują się one dopiero w ciągu życia.

Sentymentalizm

kierunek umysłowy i literacki w Europie, który trwał od lat 70 XVIII wieku do początku wieku XIX, był okresem pomiędzy oświeceniem a romantyzmem.

Jego twórcami byli Jean Jacques Rousseau (we Francji) i Laurence Sterne (w Anglii). Nazwa nurtu pochodzi od dzieła Laurence'a Sterne'a Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy. Sentymentaliści w centrum zainteresowania stawiali człowieka i jego uczucia, skupiali się na indywidualizmie, wnętrzu. Uważali,

że człowiek w procesie cywilizacji utracił podstawowe wartości, dlatego propagowali powrót do natury. Metody poznawania świata według nich to: empiryzm

i sensualizm. Dzieło sztuki, zgodnie z zasadami kierunku, powinno mówić o uczuciach, psychice człowieka i przeżywanych przez niego emocjach. Dla nurtu typowe były gatunki: sielanka, powieść sentymentalna. Główni przedstawiciele w Europie to Jean Jacques Rousseau, Laurence Sterne; w Polsce: Franciszek Karpiński i Franciszek Dionizy Kniaźnin.

Cechy stylu sentymentalnego:

* nasilenie pierwiastka uczuciowego,

* poszerzenie tematyki literatury i wzbogacenie jej o treści społeczne,

* w literaturze podkreślanie indywidualizmu bohaterów,

* stylowi retoryczno-oratorskiemu przeciwstawienie intymności i czułości,

* nastroje religijne, smutek i melancholia,

* wprowadzenie uczuć litości i empatii,

* wprowadzenie folkloru,

* naśladowanie natury, ale nie ucywilizowanej, lecz prostej, a nawet dzikiej.

Charakterystyka człowieka sentymentalnego:

* czuły

* patrzy na świat przez pryzmat miłości

* powinien analizować własne przeżycia

* powinien kochać przyrodę

* powinien bywać na łonie natury

* nie powinien korzystać ze zdobyczy cywilizacji

* najlepiej żeby był pasterzem lub pasterką (kostium pasterski)

Skamandryci

Przedstawiciele: Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń. Grupa Skamander (od nazwy rzeki opływającej Troję) skupiała się wokół pisma "Pro arte et studio". W 1919 roku poeci założyli kabaret literacki w kawiarni "Pod Picadorem". Od 1924 roku organem skamandrytów są "Wiadomości literackie". W 1920 roku ukazał się pierwszy numer pisma "Skamander". Postawa artystyczna skamandrytów nie była jednolita, charakterystyczny jest też dla tej grupy brak konkretnego programu. Poeci zgodnie jednak podkreślali silny związek poezji z życiem współczesnym, z dniem codziennym. W słowie wstępnym do pierwszego numeru "Skamandra" poeci pisali: "programy są zawsze spojrzeniem wstecz, są dzieleniem nieobliczalnego życia przez znane". Zgodnie jednak podkreślali chęć silnego związku poezji z życiem współczesnym, z dniem codziennym. Starali się adresować swoją wypowiedź poetycką do jak najszerszego kręgu odbiorców, toteż oprócz wierszy chętnie pisali szopki polityczne, teksty piosenek do kabartów, felietony i wiersze satyryczne.

Wprowadzili do poezji konkretność obrazowania, opiewali optymistyczną radość życia, preferowali tematykę dnia codziennego, zwracając się do prostego człowieka, wprowadzali do poezji język potoczny, stawali w opozycji do awangardowych grup poetyckich.

Socrealizm (realizm socjalistyczny)

kierunek określany jako metoda twórcza, obowiązujący w ZSRR od 1934 r. we wszystkich dziedzinach sztuki, następnie przeniesiony do innych państw

socjalistycznych. Proklamowany na zjeździe pisarzy jako oficjalna doktryna (w Polsce na Zjeździe Związku Literatów Polskich w styczniu 1949 r. w Szczecinie, obowiązywał do połowy lat 50-tych), podporządkowywał sztukę działalności propagandowej partii komunistycznej. Z pozoru nawiązywał do estetyki mimetycznej (mimesis - naśladownictwo natury) realizmu, miał jednak stworzyć wizję świata odpowiadającą przyjętym założeniom ideologicznym, a więc pokazywać go takim, jaki być powinien - stąd rola wątków dydaktycznych. Utwory reprezentujące socrealizm miały pokazywać, jak nowe zwycięża nad starym. Postacie powinny

dzielić się na bohaterów pozytywnych (najcz. komunistów) i negatywnych. W ZSRR i innych krajach socjalistycznych socrealizm obowiązywał znacznie dłużej

niż w Polsce; w ZSRR był doktryną oficjalną niemal do ostatnich chwil.

Sonet

to utwór poetycki składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowersowe oraz dwie trójwersowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w.

we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez A. Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ tzw. sonetu włoskiego o rozkładzie rymów "abba abba" oraz "cdc dcd" ("cdecde"). Sonet rozpowszechnił się w XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety W. Szekspira. Tak zwany sonet francuski miał zmodyfikowany układ

rymów (w końcowych 6 wersach "ccdeed" lub "cddcee"). W Polsce sonet wprowadzili J. Kochanowski i M. Sęp-Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych okresach literatury, uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. Słowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Przerwa-Tetmajer, L. Staff, współcześnie - J. Iwaszkiewicz, S. Grochowiak).

Stereotyp

Sąd wartościujący (negatywny lub pozytywny), dotyczący jakiejś grupy ludzi bądź też stosunków społecznych; jest wyrazem opinii społecznej (także konwencji literackiej). Związany z określonym ładunkiem emocjonalnym, jest na ogół sprzeczny z faktami bądź też zgodny z nimi tylko częściowo; ściśle związany jest

ze słowem-nazwą, względnie z wyrażeniem złożonym z więcej niż jednego słowa.

Stoicyzm

to kierunek filozoficzny zapoczątkowany w III wieku przed narodzeniem Chrystusa. W Atenach przez Zenona z Kition, doprowadzony do ostatecznej formy

przez Chryzypa i kontynuowany przez całą starożytność. Wywarł znaczny wpływ na rozwój chrześcijaństwa, w pewnym stopniu oddziaływał na myśl średniowieczną, odżył w nowej formie w filozofii nowożytnej, np. u Justusa Lipsiusa. Modelem człowieka był mędrzec, który żył w zgodzie z naturą, kierujący się rozumem. Stoicyzm stworzył kompletny system filozoficzny, który w teorii bytu był monistyczny, zasadniczo materialistyczny i deterministyczny, a w teorii poznania skłaniał się ku empiryzmowi, ale najbardziej jest znany ze swojej części etycznej. Etyka stoicka, która większości ludzi kojarzy się ze słowem "stoicyzm", opiera się na zasadzie osiągania szczęścia przez wewnętrzną dyscyplinę moralną, sumienne spełnianie tych obowiązków, które spadają na nas naturalną koleją rzeczy, oraz odcięcia swoich emocji od zdarzeń zewnętrznych, czyli utrzymywania stanu spokojnego szczęścia niezależnie od zewnętrznych warunków. Nazwa

tej szkoły pochodzi od greckiego słowa "stoa" oznaczającego zasadniczo portyk, czyli rodzaj publicznie dostępnego, krytego miejsca spacerów i spotkań. Pierwsi stoicy spotykali się i prowadzili dysputy w ateńskim budynku zwanym po grecku ? ???? ? ??????? (he stoa he poikile - "stoa kolorowa"), gdzie nauczał Zenon

z Kition. Stoicyzm był szczególnie popularny i niemal utożsamiany z całą filozofią jako taką w starożytnym Rzymie. Do Rzymu stoicyzm sprowadził grecki niewolnik Epiktet. Rzymscy filozofowie stoicy nie wnieśli jednak wiele nowego do systemu uformowanego przez Chryzypa. Najbardziej znanymi stoikami rzymskimi byli: Lucjusz Anneusz Seneka i cesarz Marek Aureliusz. Stoicy używali wyraźnego rozgraniczenia trzech podstawowych działów filozofii - teorii poznania, którą nazywali logiką, teorii bytu, którą nazywali fizyką i teorią moralności i życia, którą nazywali etyką (rozgraniczenie to miało być wprowadzone

przez Ksenokratesa z Chalcedonu). W teorii bytu, stoicy byli materialistami, ale dość specyficznego rodzaju. Ich podstawową zasadą w tej dziedzinie było przyjmowanie, że wszystko, co istnieje, jest materią. Materia ta, jak i przestrzeń, inaczej niż w poglądach Epikura, ma charakter ciągły i składa się z mieszaniny żywiołów. Od Arystotelesa stoicy zapożyczyli koncepcję materii biernej i czynnej. Materią czynną nie była jednak u nich abstrakcyjna idea-forma, lecz pneuma. Pneuma to żywioł, który przenika każdy fragment materii, wprowadza ją w ruch, i nadaje kształt. Ma ona charakter racjonalny - jest, jak mówili stoicy, tożsama

z logosem, czyli świadomością, ale jest też jednocześnie materialna. Wyobrażali ją sobie jako rodzaj wiatru - "tchnienia", skąd pochodzi jej nazwa. Pneuma "gra"

na materii biernej, napinając ją i wprowadzając ją w drgania "tonalne", tak jak skrzypek poruszając smyczkiem wprowadza struny w drgania. Z ruchów "tonicznych" materii wynikają wszystkie prawa ruchu i przemian, które sterują losami świata. Pneuma nie ma charakteru osobowego, lecz jest tylko specjalnego rodzaju materialnym żywiołem, ma jednak wiele cech "boskich", jak np. wszechwiedzę i omnipotencję. To ona "wie" dokąd świat dąży i kieruje wszystkim tak, aby ten cel osiągnąć. Jest siłą działającą celowo. Dusza ludzka, ma również charakter "pneumatyczny". Pojedyncza dusza jest "napięciem" i ruchem człowieka, zarówno

w sensie fizycznym jak i psychicznym. Dusza nie jest jednak wieczna. Na skutek śmierci, pneuma zawarta w ciele człowieka "rozprasza się" a jej fragmenty przenikają do innych fragmentów materii biernej. O to, co jest celem ostatecznym świata, sprzeczali się poszczególni stoicy, zgadzali się jednak zawsze z tym,

że celowi temu nie sposób się przeciwstawić, bo realizuje go wszechobecna Pneuma. Stąd świat ma charakter dość ściśle deterministyczny. Niektóre fragmenty świata mogą chwilowo iść "pod prąd", ale nie ma to wpływu na ogólne dzieje świata. Stoicy nazwali logiką właściwie całą teorię poznania i teorię języka.

W logice stoicy zaadoptowali do swojego systemu dokonania Arystotelesa. Jak wykazały badania Jana Łukasiewicza, stoicy wprowadzając zmienne zdaniowe

- pojęcie bardziej podstawowe niż sylogistyka Arystotelesa operująca zmiennymi nazwowymi, dali początek rachunkowi zdań co dało podstawy i stanowiło zapoczątkowanie nowej dyscypliny, nazywanej dziś logiką formalną. Jako pierwsi natomiast zaczęli badać język naturalny (grekę i łacinę) tworząc podstawy tego, co współcześnie nazywamy gramatyką, etymologią i semantyką. Ich szczegółowe badania języka wynikały z faktu, że uważali oni język za jeden z najbardziej widomych dowodów na istnienie bezosobowego logosu - pneumy. We właściwej teorii poznania, stoicy przejęli schemat powstawania idei i funkcjonowania ludzkiego umysłu od Epikura, jednak adaptując go do materii. Dla stoików idee były więc wtórnymi ruchami pneumy, odbywającymi się w ludzkiej duszy,

a nie bytami rzeczywistymi. Zmysły, na skutek kontaktu z materią zewnętrzną w stosunku do człowieka, odciskają na pneumie duszy pierwotne wrażenia, które następnie, już wewnątrz duszy ulegają procesowi wzajemnych porównań i połączeń, co prowadzi do powstawania idei wtórnych i złożonych, które jednak jakościowo są zawsze tylko pochodną wrażeń zmysłowych. W umyśle zatem, wbrew Platonowi, nie ma żadnych idei wrodzonych. Etyka stoicka wywodzi się wprost z jej teorii bytu. Skoro światem "rządzi" pneuma, która jest wszechmocna i nieubłaganie dąży do swojego celu, nie ma sensu jej się przeciwstawiać. Przeciwstawianie się prawom natury jest możliwe na krótką metę, lecz nie jest w stanie zmienić na dłuższą metę ogólnego biegu wydarzeń. Przeciwstawianie się

to jednak ma zwykle opłakane skutki dla osoby, która chce płynąć "pod prąd". Dlatego jedynym rozsądnym rozwiązaniem jest zaakceptowanie praw natury

i przystosowanie się do nich. Przystosowanie to jednak wymaga osiągnięcia stanu cnoty. Cnotę stoicy rozumieli totalnie. Było to dla nich pełne zrozumienie praw natury, nie tylko na poziomie intelektualnym, ale przede wszystkim emocjonalnym. Cnota jest jedna, niepodzielna i nie ulega stopniowaniu. Albo ma się ją całą, albo nie ma się jej w ogóle. Kto raz osiągnął prawdziwą cnotę, był już "bezpieczny" w tym sensie, że nie groziła mu nigdy jej utrata. Cnota stoicka jest równoważna dobru i szczęściu. Kto jest prawdziwie cnotliwy, staje się automatycznie dobry, a jego szczęście nie zależy od czynników zewnętrznych. Wszystko poza cnotą

jest moralnie obojętne lub złe. Nie ma więc złych i dobrych zdarzeń - zarówno pożar domu, jak i wygranie miliona w totolotka są zdarzeniami naturalnymi, którym nie ma sensu przypisywać znaczenia moralnego. Prawdziwie cnotliwego człowieka, pożar własnego domu nie powinien więc smucić, a wygrana w totolotka cieszyć. Cnota była zdaniem stoików naturalnym stanem człowieka, jednak w jej osiągnięciu przeszkadzały większości ludzi "złe popędy". Popęd jest też naturalnym zjawiskiem duszy, ale staje się zły, kiedy wymyka się spod kontroli rozumu i zmusza do czynów sprzecznych z naturą. Zadaniem cnoty jest więc trzymanie na wodzy popędów i wygaszanie ich. Prawdziwie cnotliwy człowiek to ten, co osiągnął stan pełnej obojętności do świata - niczego nie pragnie i niczego się nie lęka. Stoicy nazywali ten stan apateją. Obojętność względem świata w duchu stoickim nie oznacza jednak braku działania. Człowiek cnotliwy powinien płynąć z "prądem" przemian natury i robić to, co dyktuje mu cnotliwy rozum. Oznacza to więc w praktyce wypełnianie obowiązków, które wynikają z naturalnej kolei rzeczy (takich jak obowiązki rodzinne, zawodowe itp.), ale nie szukanie dodatkowych zajęć i podniet. Oznacza to też przyjmowanie dóbr zewnętrznych, które się naturalnie "zjawiają" (pensji za uczciwą pracę, spadku itp.), ale nie zdobywanie ich "na siłę". I wreszcie oznacza to przyjmowanie naturalnie pojawiającej się władzy (np. przez dziedziczenie) i sumienne wypełnianie wynikających z tego obowiązków, ale nie wykorzystywanie władzy do swoich osobistych celów,

czy dążenie do niej za wszelką cenę. Przedstawiciele szkoły i ich dzieła:

* Zenon z Kition (ur. ok. 333/332, zm. 262 p.n.e., twórca stoicyzmu)

* Ariston z Chios (dysydencki uczeń Zenona)

* Apollofanes (uczeń Aristona)

* Herillos z Kartaginy (naśladowca Aristona)

* Perseusz z Kition (zm. ok. 244 p.n.e.), najsławniejszy uczeń Zenona

* Kleantes z Assos (w 262 objął po Zenonie kierownictwo Portyku, zm. między 233 a 231 p.n.e.)

* Chryzyp z Soloj (ur. między 281 a 277, zm. 208/204 p.n.e.), uważany za drugiego założyciela stoicyzmu

* Zenon z Tarsu (uczeń Chryzypa i jego następca)

* Diogenes z Babilonu (następca Zenona z Tarsu)

* Antypater z Tarsu (popełnił samobójstwo przed 129 p.n.e.)

* Apollodoros z Seleucji (uczeń Diogenesa z Babilonu)

* Archedemos z Tarsu (założył swoją szkołę w Babilonie)

* Boetos z Sydonu

* Bazylides (druga poł. II w. p.n.e.)

* Eudromos

* Krinis

* Panajtios z Rodos (ur. ok. 185 p.n.e.), główna postać nurtu

* Hekaton z Rodos (uczeń Panaitiosa)

* Mnezarchos z Aten (uczeń Panaitiosa)

* Dardanos z Aten (uczeń Panaitiosa)

* Stratokles z Rodos (uczeń Panaitiosa)

* Antypater z Tyru (uczeń Stratoklesa)

* Apollonios z Tyru

* Posejdonios z Apamei (ur. pomiędzy 140 a 130 p.n.e. -zm. ok. 51 p.n.e.), główna postać nurtu

* Fajnias (uczeń Posejdoniosa)

* Jazon z Nyssy (wnuk Posejdoniosa, objął kierownictwo szkoły po jego śmierci)

* Asklepiodotos

* Lucjusz Anneusz Kornutus (I w. p.n.e.)

* Seneka Młodszy (I w. p.n.e. - I w n.e.)

* Muzoniusz Rufus (ur. ok. 30 n.e.)

* Epiktet (ur. 50 - 60 n.e., filozof niewolnik), Diatryby (zachowały się 4 księgi), Encheiridion ("Podręcznik")

* Marek Aureliusz (ur. 121 n.e., zm. 180 n.e., cesarz filozof), Rozmyślania

* Hierokles

* Chairemon

Stoik

Zwolennik stoicyzmu, systemu filozoficznego stworzonego w III w. p.n.e. przez Zenona z Kition, człowiek obojętny na cierpienie i radość, tłumiący swoje uczucia, a zachowujący spokój bez względu na okoliczności.

Surrealizm (nadrealizm)

Przedstawiciele tego kierunku dążyli do stworzenia nowej "nadrealnej rzeczywistości" poprzez uniezależnienie artysty od reguł logicznego myślenia, poprzez eliminację nakazów rozumu, negację wszelkich norm estetycznych i moralnych. Proces twórczy to mechaniczne notowanie potoku luźnych skojarzeń, wypływających z podświadomości twórcy. Dużą rolę w twórczości surrealistów pełniły elementy czystego przypadku, absurdalnego żartu, parodii i groteski.

Z doświadczeń pierwszej wojny światowej surrealiści wysnuli przekonanie o kryzysie cywilizacji zachodniej i jej racjonalistycznych ideałów. Widzieli możliwość wyzwolenia jednostki od przymusu poprzez miłość, poezję, wolną grę wyobraźni, poprzez osiągnięcie stanu wewnętrznej harmonii dzięki zespoleniu jawy i snu. Główny teoretykiem surrealizmu był Andre Breton, zaś najsłynniejszymi malarzami tego kierunku: Salvador Dali, Max Ernst, Marcel Duchamp, Francis Picabia.

W sztuce filmowej reprezentował surrealizm Luis Bunuel.

Symbol

Fragment świata przedstawionego w dziele literackim (przedmiot, zespół przedmiotów itd.), którego znaczenie jest dwupłaszczyznowe: obok tego, które

jest bezpośrednio dane w związku z określoną sytuacją fabularną, sceniczną lub liryczną, istnieje wyższy poziom znaczeniowy, wskazywany przez system sygnałów, choć niejasny i niejednoznaczny. Znaczenie symbolu nie jest objęte konwencją, w odróżnieniu od alegorii jest ono jednorazowe, uchwytne w ramach danego utworu (Chochoł z "Wesela", rozdarta sosna z "Ludzi bezdomnych"). Jeśli alegoria może podlegać tylko jednej właściwej interpretacji, to symbol daje szansę różnym równoprawnym rozumieniom (może mieć wiele znaczeń).

Symbolizm

Kierunek artystyczny ukształtowany we Francji i w Belgii w ostatnim piętnastoleciu XIX w. Wypracował program głoszący, że sztuka powinna wyrażać poprzez symbol to, co niewyrażalne i docierać tam, gdzie nie dociera racjonalne poznanie. Rzeczywistość, która nas otacza, ma dwoistą naturę - składa się z materii i ducha; zadaniem sztuki powinno być odzwierciedlenie owej głębszej, duchowej, metafizycznej sfery ludzkiej egzystencji; świata duchów nie można przedstawić

przy pomocy środków stosowanych przez sztukę realistyczną, gdyż nie jest on jednoznaczny i sprecyzowany; to co nieuchwytne, niewyrażalne, bo rozgrywające się poza światem zmysłów, można próbować przedstawić przy pomocy języka symboli, który dopuszcza możliwość wielu interpretacji. Symbol jako środek artystyczny ma więcej niż dwa znaczenia: pierwsze, to postrzegalny zmysłowo obraz przedmiotu, osoby lub sytuacji; pozostałe, to podtekst, ukryte znaczenie,

nie wypowiedziana jednoznacznie treść. Przykładem polskiego symbolizmu w sztukach plastycznych są obrazy J. Malczewskiego, J.Mehoffera, W. Weissa,

G. Gwozdeckiego, W. Wojtkiewicza; rzeźby J. Szczepkowskiego,B. Biegasa, X. Dunikowskiego, K. Laszczki). W malarstwie zachodnioeuropejskim

przedstawicielami symbolizmu są: P. Gauguin, A. Feuerbach, E. Munch. W literaturze polskiej najbardziej charakterystycznymi akcentami symbolizmu są: manifest poetycki J. Kasprowicza "Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach" oraz dramat S. Wyspiańskiego "Wesele".

Symultanizm

to rodzaj narracji w utworze literackim, sposób prowadzenia akcji w sztuce teatralnej, polegający na przedstawianiu w szeregu obrazów wypadków

rozgrywających się w tym samym czasie w różnych miejscach.

Synkretyzm

łączenie w jedną całość różnych, często sprzecznych, poglądów filozoficznych, religijnych, społecznych; zespolenie się, skrzyżowanie jakichkolwiek elementów;

w przypadku literatury polega to na zespoleniu w jednym utworze literackim kilku różnorodnych gatunków literackich. Mieszanie różnych gatunków literackich

w obrębie jednego dzieła. Przykłady: "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza. Powieść poetycka. Fabuła jest fragmentaryczna, akcja rozgrywa się w środowisku historycznym. Do elementów lirycznych, przenikających formę epicką można zaliczyć "Pieśń Wajdeloty", elementy dramatyczne odnajdujemy w rozmowach Konrada z Pustelnicą Aldoną. W utworze dochodzi nie tylko do zatarcia granic między epiką, liryką i dramatem, ale także do pomieszania gatunków literackich, ponieważ w obrębie poematu epickiego odnajdujemy balladę "Alpuharę", mogącą stanowić samodzielny utwór, gdyż przedstawiana w nim akcja nie łączy się

z wydarzeniami samego poematu. "Powieść Wajdeloty" pisana jest heksametrem. "Dziady" cz. III Adama Mickiewicza. Dramat romantyczny. Typowy romantyczny bohater Konrad. Nieprzestrzeganie klasycznej zasady trzech jedności (miejsca, czasu i akcji), a także łączenie w ramach formy dramatycznej elementów epickich

i lirycznych. Charakter epicki mają opowiadania Sobolewskiego i Adolfa o męczeństwie polskiej młodzieży, utwory zamieszczone w "Ustępie". "Wielka Improwizacja" to fragment o charakterze lirycznym, chociaż nie pozbawiony cech dramatycznych o silnym napięciu emocjonalnym (bunt przeciwko Bogu, walka

o duszę Konrada).

Syzyfowa praca

Hasło pochodzące z mitu o Syzyfie, królu Koryntu, który chciał przechytrzyć bogów i pozostać nieśmiertelny. Bogowie ukarali go za to okrutnie: od tej pory przebywa w Hadesie, gdzie nieustannie wtacza na stromą górę wielki kamień, który zawsze w ostatniej chwili wymyka mu się z rąk i spada na dół. Związek frazeologiczny "syzyfowa praca" oznacza żmudną, ciężką pracę, nie dającą żadnych rezultatów.

Szintoizm (sintoizm, shinto)

dosł. droga bogów, przekładane też jako droga duchów, droga bóstw, nauka bóstw) - tradycyjna religia Japonii oparta na mitologii japońskiej, charakteryzująca się politeizmem i różnorodnością przejawów i kultów. Wierzenia shinto nie mają wspólnego kanonu, organizacji ani świętych ksiąg. Centralnym dla shinto pojęciem są bóstwa kami. Zanim powstały niebo i ziemia w pramaterii rządziła trójca bóstw: Amenominakanushi, Takamimusubi i Kamimusubi. Potem zrodziło się siedem par bóstw, ostatnia z nich, Izanami i Izanagi, dali życie panteonowi japońskich bóstw i stworzyli świat (Wyspy Japońskie). Zawiłe dzieje mitologiczne kończą się zstąpieniem na ziemię wnuka bogini Amaterasu i objęciem nad nią panowania. Jej potomek, Kamuyamatoiwarehiko, po latach marszu dotarł do centralnej Japonii

i w miejscowości Kashihara 11. dnia 2. miesiąca 660 roku p.n.e. objął godność cesarza Jimmu. Według mitologii obecnie panujący cesarz Akihito jest 125. potomkiem bóstw w prostej linii. Domowy ołtarzyk shinto nazywa się kamidana (półka bogów) lub senzodana (półka przodków). Znajdować mogą się na niej amulety przyniesione ze świątyń (np. części roślin poświęconych kami oraz różne inne dewocjonalia, wreszcie przedmioty należące do wybitnych przodków

i krewnych, tabliczki z ich imionami itp.). Modlitwa jest bardzo prosta: należy stanąć przed ołtarzem, ukłonić się, kilka razy klasnąć i wygłosić swoje życzenie

czy podziękowanie. Do tego celu nie są nawet potrzebne jakieś specjalne słowa, modlitwę można również „pomyśleć”. Po Restauracji Meiji, gdy przywrócono władzę cesarzowi, shintoizm stał się podstawą agresywnej i skrajnie szowinistycznej postawy władz japońskich. W połączeniu z dominacją armii w życiu politycznym oraz hegemonią potężnych konglomeratów zaibatsu w gospodarce, shintoizm był jednym z filarów japońskiego militaryzmu aż do klęski Japonii

w II wojnie światowej. Po kapitulacji cesarz Showa (Hirohito) publicznie wyrzekł się wszelkich atrybutów boskości. Spotykana czasem ukuta przez analogię

do nazw innych religii nazwa shintoizm jest etymologicznie niefortunna. Część shin oznacza `boga' lub `bogów', natomiast to i jego odpowiedniki w innych językach Azji Wschodniej oznacza sposób postępowania, filozofię lub religię. Dokładnie tę samą funkcję co to pełni wywodzący się z greki -izm. Łączenie obu

w jednej nazwie skutkuje „masłem maślanym” i jest bezcelowe. Podział Shinto:

* nowe religie japońskie

* shinto domu cesarskiego (koshitsu-shinto)

* shinto ludowe (minkan-shinto)

* shinto sekciarskie (kyoha-shinto)

* shinto świątynne (jinja-shinto)

* zenrinkyo

Szowinizm

na ogół skrajna postać nacjonalizmu, głosi solidarność wszystkich grup społecznych danego narodu, a wobec mniejszości narodowych i innych narodów nakazuje przyjmować wrogą postawę. Wyrażenie pochodzi od nazwiska Chauvin, anegdotycznej postaci żołnierza napoleońskiego z komedii Eugene'a Scribe'a; bohater

tej opowieści był fanatycznie i naiwnie oddany Napoleonowi. W szerszym kontekście pojęcie to oznacza też wyolbrzymione, bezkrytyczne i niezreflektowane uczucie przywiązania do własnego gatunku, rasy, grupy społecznej, płci, narodu albo przywódcy oraz wyolbrzymianie ich zalet, a pomniejszanie lub negowanie ich wad, idące zazwyczaj w parze z równie przesadnym i nieuzasadnionym deprecjonowaniem innych oraz uznawaniem prawa do ich ujarzmiania. Pojęcie to bywa używane jako synonim dyskryminacji danych grup w danych dziedzinach, np. anglosaski szowinizm w filozofii nauki oznacza podejście ignorujące frankońskie osiągnięcia w filozofii nauki (Poincare, Duhem, Bachelard), szowinizm generacji to przekonanie, że starsze pokolenie jest znacznie lepsze od młodszego, często też określenie to stosowane jest w kontekście dyskryminacji ze względu na płeć - seksizmu.

Sztuka dla sztuki (ars pro arte)

Naczelne hasło dziewiętnastowiecznego estetyzmu, w myśl którego sztuka jako dziedzinaw pełni autonomiczna, powinna być niezależna od wszelkich, z góry narzuconych ukierunkowań lub powinności, wolna od jakichkolwiek zobowiązań praktycznych, poznawczych, moralnych i wychowawczych. Idea sztuki dla sztuki odegrała dużą rolę w estetyce romantyzmu (jednak nie polskiego), a jeszcze ważniejszą w parnasizmie i symbolizmie. W Polsce jej wyznawcami byli przedstawiciele Młodej Polski i modernizmu, zwłaszcza S. Przybyszewski i Z. Przesmycki-Miriam.

Teizm

Wiara w jednego boga transcendentnego - znajdującego się poza i ponad przyrodą, istotę nadprzyrodzoną i rozumną, osobowego stwórcę świata, stale wpływającego na jego losy.

Teocentryzm

to pogląd filozoficzny sprowadzający całokształt spraw ludzkich do Boga jako jedynej, najwyższej wartości (Bóg w centrum wszechświata). Nurt ten podporządkowuje wszystkie dziedziny życia i działalności człowieka celom pozaziemskim. Jednocześnie zmniejsza rolę doczesności na rzecz życia wiecznego.

Pogląd ten był niezwykle popularny w średniowieczu - był osią, wokół której formowały się wszystkie doktryny filozoficzne.

Tolos

to kamienny grobowiec na planie koła lub zbliżonym do koła, przykryty pozornym sklepieniem kopułowym (grobowiec kopułowy lub grobowiec w kształcie ula), sklepieniem płaskim lub też w ogóle pozbawiony jakiegokolwiek przykrycia. Mógł być to po prostu kopiec ziemi usypany nad pomieszczeniem zawierającym szczątki zmarłego lub zmarłych wraz z wyposażeniem grobowym, w okresie późniejszym także budowla składająca się z okrągłego naosu otoczonego kolumnadą.

Grobowce tolosowe pojawiły się już w epoce minojskiej, ale największą popularność zyskały w epoce mykeńskiej. Podobne grobowce budowano również

w czasach późniejszych w Grecji, Italii, Tracji (tutaj obecnie liczba znanych grobowców kopułowych przekroczyła już 30) oraz w północnym Nadczarnomorzu. Najliczniejszą grupę tolosów znaleźć możemy na terenie Krety w dolinie Mesara i wokół Koumasa w górach Kophinas. Najsłynniejszym tolosem-grobowcem

jest tzw. skarbiec Atreusza (znany też jako grób Agamemnona). W okresie archaicznym zaczęto budować inne budowle na planie koła (np. Prytanejon w Atenach, który służył urzędnikom zwanym prytanami). W czasach późniejszych tolos był to typ klasycznej świątyni z okrągłym naosem, który otaczała kolumnada.

Jedna z najsłynniejszych takich świątyń znajdowała się w Delfach, a jej pozostałości są obecnie najbardziej charakterystycznym elementem ruin Delf.

Tomizm (gradualizm)

Stworzona w średniowieczu filozofia św. Tomasza z Akwinu, zwana inaczej gradualizmem (z łac. "gradatio" - stopniowanie), gdyż uznaje wielostopniowość bytu czyli jego hierarchiczność. Oznacza to, że świat posiada określone, stopniowe struktury: od najwyższych do najniższych. Każdy człowiek znajduje się na jakimś szczeblu hierarchii np. społecznej, który jest właściwy, celowo dlań przewidziany i naturalny. Św. Tomasz twierdził, że człowiek właściwie pojmujący

swe przeznaczenie musi się starać wznieść wyżej, walcząc z pokusami upadku. Filozofia św. Tomasza odrzucała wszystko, co jest niazgodne z treścią dogmatów, które wyjaśniała drogą rozumowania (por. scholastyka). Wykorzystując naukę Arystotelesa, tomizm położył podwaliny pod filozofię Kościoła katolickiego.

Totalitaryzm

to system rządzenia opierający się na ingerencji państwa we wszystkie dziedziny życia społecznego, kulturalnego i politycznego, sprawowaniu nad nimi ścisłej kontroli odgórnej przy jednoczesnym całkowitym zniesieniu kontroli społecznej; wyraża się w prześladowaniu elementów postępowych, w ograniczeniu większości praw obywatelskich i militaryzacji życia społecznego.

Tragedia

Gatunek dramatu, w którym są przedstawione dzieje bohaterów skazanych nieuchronnie na niepowodzenie (z woli przeznaczenia, fatum czyli losu), uwikłanych

w konflikt dwóch racji, nie dających się pogodzić (np. konflikt prawa boskiego i prawa państwowego w "Antygonie" Sofoklesa. Bohaterowie uświadamiają sobie tę nieuchronność, przenikając zarazem istotę swego losu; nie rezygnują jednak ze swoich dążeń. Początek tragedii greckiej sięga misteriów dionizyjskich (Wielkie Dionizje), podczas których ich uczestnicy, ubrani w koźle skóry, śpiewali pieśni obrzędowe ku czci Dionizosa (boga wina i plonów). Nazwa "tragedia" pochodzi

od dwóch słów greckich: "tragos" - kozioł i "ode" - pieśń (tragedia = pieśń kozła). Z pieśni obrzędowych (pochwalnych) zrodziła się tragedia, której budowa

oparła się na dialogu prowadzonym przez Koryfeusza (przewodnika - opowiadacza) z chórem. Pierwszego aktora wprowadził Tespis, drugiego - Ajschylos, trzeciego - Sofokles. Zespół aktorski ograniczał się do trzech osób. Aktorami mogli być tylko mężczyźni, grali więc też i role kobiece. Tragedię zaczynał prolog, który wprowadzał w akcję. Prolog kończył się węzłem dramatycznym, tzn. wydarzeniem rozpoczynającym właściwą akcję. Akcja dzieliła się na epejsodiony (sceny), które z kolei przedzielone były stasimonami, czyli pieśniami chóru. Punktem szczytowym tragedii była perypetia, będąca przełomem w akcji dramatycznej

i kończąca się katastrofą, czyli klęską bohatera. Ostatnia część tragedii to epilog, który zwykle wyjaśniał sprawę do końca i dokonywał podsumowania. Tragedia była gatunkiem wysokiego, wzniosłego stylu (patrz też hasło: zasada decorum), występuje tu bogactwo figur stylistycznych. Z tragedii greckiej wywodzi się pojęcie katharsis - dosłownie "oczyszczenie". Dotyczy to celowego oddziaływania dzieła na reakcje odbiorców, które miało powodować ich wewnętrzne oczyszczenie. Akcja tragedii (wg Arystotelesa) miała wywoływać "litość i trwogę" i jednocześnie wyzwalać od takich doznań. W dramacie antycznym występuje zasada trzech jedności: czasu, miejsca i akcji.

Tren, lament, płacz (żałobny)

utwór liryczny o charakterze żałobnym, wywodzący się ze starogreckiej poezji funeralnej, blisko spokrewniony z elegią, a także epicedium; ważny element struktury tragedii greckiej; odmiana pieśni lamentacyjnej. Utwory takie były poświęcane zmarłej osobie i wyrażały żal oraz smutek z powodu jej odejścia, a także przedstawiały jej cnoty i zasługi. Twórcami trenów byli m.in. Symonides z Keos i Pindar (w Grecji) oraz Newiusz i Owidiusz (w Rzymie). Do antycznej twórczości trenodycznej nawiązywali poeci renesansowi (m.in. Francesco Petrarca). W liryce polskiej szczególnie znany jest wydany w 1580 roku cykl 19 Trenów Jana Kochanowskiego, powstałych po śmierci jego córki Urszulki. Kochanowski przeciągnął na cały cykl swoich utworów klasyczny porządek epicedium:

1. exordium - wyjawienie przyczyny bólu

2. laudatio - wyliczenie zasług zmarłego

3. comploratio - opłakiwanie

4. consolatio - pocieszenie

5. exhoratio - moralne pouczenie, tworząc tym samym nieznaną wcześniej w tradycji gatunku formę cyklu trenologicznego.

Treny pisali także m.in.:

* XVI-XVIII w.: Tobiasz Wiszniowski (2. poł. XVI w.), Sebastian Fabian Klonowic, Andrzej Zbylitowski (ur. ok. 1565), Stanisław Grochowski, Daniel

Naborowski, Zbigniew Morsztyn, Wespazjan Kochowski;

• współcześnie: Krzysztof Kamil Baczyński, Konstanty Ildefons Gałczyński, Stanisław Ryszard Dobrowolski, Władysław Broniewski, Anna Kamieńska.

Turpizm

Od łacińskiego słowa "turpis" - brzydki, szpetny; określenie wprowadzone przez J. Przybosia jako nazwa nurtu dążeń poetyckich po 1956 r., którego przedstawiciele (m.in. T. Różewicz, M. Białoszewski, S. Grochowiak) darzyli szczególnym upodobaniem motywy brzydoty, choroby, śmierci, zniszczenia, kalectwa i tandety, ostentacyjnie odchodząc od tradycyjnych, "stosownych" tematów poetyckich.

Tyrteizm

Nurt poezji, biorący początek od twórczości poety spartańskiego Tyrteusza (Tyrtajosa), który pisał wiersze zagrzewające rodaków do walki. Poezja tyrtejska

to poezja wzywająca do boju. Szczególnie upodobali ją sobie poeci romantyczni, w Polsce przede wszystkim Mickiewicz i Słowacki.

Uniwersalizm (powszechność)

W świecie średniowiecznym istniała powszechność:

- jednej religii - chrześcijaństwa

- jednego ustroju społeczno-politycznego - feudalizmu

- jednego języka - łaciny

- jednego poglądu na świat - teocentryzmu

Utopia

Gatunek literatury dydaktycznej, biorący swą nazwę od tytułu dzieła Tomasza More'a (Morusa) "Utopia" (1516), w którym przedstawiony został obraz życia idealnej społeczności na wyimaginowanej wyspie Utopii. Utwory utopijne zwykle ukazują wzorcowo zorganizowane społeczeństwa, projekty sprawiedliwych państw i niezawodnie działających instytucji, lokalizując je bądź na nie odkrytych jeszcze lądach, bądź w odległej przyszłości. W literaturze polskiej

do tego gatunku należą "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" I. Krasickiego.

Utwór parenetyczny

to tekst mający charakter pouczający, moralizatorski, kształtujący wzorce parenetyczne, tzn. godne naśladowania. Wzocami osobowymi średniowiecza byli: rycerz

i asceta.

Asceta:

- powściągliwy

- uważa, że ciało jest siedliskiem zła, dlatego stosuje umartwienia (post, samobiczowanie)

- pogardza życiem doczesnym - nie gromadzi dóbr doczesnych, stale jest gotowy na śmierć

- dąży do zostania świętym - np. św. Aleksy

- innym przykładem ascety jest św. Franciszek z Asyżu

- spisywaniem losów świętych zajmuje się dział literatury - hagiografia

Rycerz:

- posłuszny hasłu rycerskiemu: "Bóg, honor, ojczyzna"

- podległy bezwzględnie swojemu wodzowi - zwierzchnikowi feudalnemu

- odważny, dbający o sławę rycerską

- chrześcijanin walczący w obronie wiary (czasy wypraw krzyżowych, wojen religijnych)

- przykładem rycerza idealnego jest Roland (patrz hasło: "Pieśń o Rolandzie"), jeden z wodzów Karola Wielkiego

- utwory wysławiające czyny wielkich wojowników to chansons de geste, czyli pieśni o czynach, np. "Pieśń o Rolandzie"

- przygody rycerzy w sposób baśniowy (czarownice, wróżki, magiczne napoje i in.) opisywały romanse rycerskie, np. "Dzieje Tristana i Izoldy"

Utylitaryzm

Pogląd etyczny (XVIII-XIX w.) głoszący, że to, co dobre, jest pożyteczne, że miarą słuszności postępowania powinna być użyteczność jego skutków. Celem działania moralnego, społecznego, politycznego, powinna być przewaga przyjemności nad bólem i największe szczęście największej liczby ludzi. Jednostka powinna dążyć do osiągnięcia celów utylitarnych, praktycznych, materialnych z myślą o społeczeństwie, w którym żyje - najwyższy cel postępowania to pożytek jednostki dla społeczeństwa. Moralność człowieka jest określana przez stopień jego altruizmu, świadczenia na rzecz innych, postępowania z myślą o społeczeństwie,

dla jego dobra. Jednostka musi być społecznie użyteczna, jej wartość mierzy się wkładem, jaki wnosi ona do wspólnego dzieła postępu, dobrobytu, kultury.

Wkład ten to praca zarówno fabrykanta, jak robotnika, nauczyciela i ucznia, rzemieślnika i pisarza. Każdy na swoim stanowisku, we własnym zakresie,

może i powinien systematycznie, wytrwale dokładać cegiełki do społecznego gmachu.

Vanitas

Hasło pochodzące z fragmentu z "Księgi Koheleta": "Vanitas vanitatis et omnia vanitas", co oznacza: "Marność nad marnościami i wszystko marność". Pojęcie "vanitas" w średniowieczu zyskało niezwykłą popularność, gdyż tematyka śmierci i związanego z nią przemijania znajdowała się wówczas w centrum zainteresowania filozofów i artystów, a przede wszystkim duchowieństwa. Przekonanie o nietrwałości tego, co ziemskie oraz zwrócenie się ku sprawom

wiecznym, sprawiły, że "Księga Koheleta" stała się tekstem często cytowanym i omawianym. Pojęcie "vanitas" powraca również w baroku.

Wallenrodyzm

Postawa bohatera, który pod pozorami wiernej służby knuje okrutną zemstę na znienawidzonym wrogu, chociaż ta zdradliwa metoda walki wywołuje u niego głęboki konflikt wewnętrzny. Bohater tego typu poświęca szczęście osobiste i własny honor dla dobra ojczyzny, jest żarliwym patriotą, ale jednocześnie bohaterem prawdziwie tragicznym. Jak już wspomniano, cechą tej postawy jest żarliwa miłość do ojczyzny, dla której bohater poświęca się i samotnie podejmuje walkę

z wrogiem ("Konrad Wallenrod"). Niszczy go metodą podstępu i zdrady, a więc obiera sposób moralnie naganny. Bohater jest świadomy amoralności,

jakiej się dopuszcza, jednak wie, że nie ma innej drogi. Dlatego też przeżywa konflikt racji. Jako chrześcijanin i rycerz łamie zasady etyczne, plami honor rycerski. Czyni to z miłości do ojczyzny, w celu ratowania swojego narodu, jest więc bohaterem tragicznym. Konrad Wallenrod nie tylko przeżywa konflikt z samym sobą, ale wyrzeka się szczęścia osobistego. Opuszcza Aldonę, Litwę i skazuje się na wieloletni pobyt wśród znienawidzonych wrogów jako mistrz krzyżacki. Sam siebie karze za amoralny, chociaż zbawienny dla ojczyzny czyn. W finale popełnia samobójstwo.

Wizja sceniczna

W dramacie - tak samo jak w utworze lirycznym czy epickim - treści przekazywane są za pomocą słów. Ale w słowach dramatu oprócz informacji "poetyckiej" zawarty jest jeszcze inny zespół sygnałów, nieobecny w liryce czy epice dzięki temu, że wypowiedź dramatyczna przeznaczona jest dla aktora i w intencji poety dostosowana do wygłoszenia na scenie. Tym samym w słowo poety wpisane są jednocześnie znaczenia sygnalizujące dźwięki, ruchy, gesty sceniczne, które słowo

to odpowiednio modyfikują, nadając mu dodatkowe treści. Dramat rozgrywa się w określonej przestrzeni oraz czasie. Zarówno przestrzeń, jak i czas muszą być unaocznione na scenie; stąd również obecność szeregu sygnałów w wypowiedziach postaci, jak i w objaśnieniach scenicznych, które określają miejsce i czas akcji oraz wyznaczają tym elementom wyraźnie sprecyzowaną rolę. Zespół owych sygnałów, składających się w sumie na autorską koncepcję tekstu jako widowiska,

określa się mianem wizji scenicznej.

Wulgata

Przekład Biblii na język łaciński, którego dokonał św. Hieronim w IV w. n.e. W XVI w. sobór trydencki uznał "Wulgatę" za tekst obowiązujący w kościele katolickim. Jest ona najpopularniejszym źródłem, z którego korzystali badacze i tłumacze katoliccy.

Żagaryści (katastrofiści)

grupa poetycka "Żagary" działająca w Wilnie w latach 1931-34. Wydawała czasopisma "Żagary" i "Piony". Założenia programowe grupy: nawiązania

do katastrofizmu, dekadentyzmu, poczucie zagrożenia. Twórcy grupy (J. Bujnicki, S. Jędrychowski, A. Rymkiewicz, J. Zagórski, Cz. Miłosz, J. Putrament) powracają do romantyzmu i symbolizmu.

Zasada decorum

Inaczej - zasada odpowiedniości. W literaturze antycznej musiała istnieć odpowiedniość między gatunkiem lit. a opisywanym tematem. Gatunki dzieliły się

na wysokie (np. tragedia, hymn, pean) i niskie (np. komedia, epigramat, anakreontyk), podobnie tematy (tematy wysokie mówiły o ludziach wysoko urodzonych, zaś niskie - o nisko urodzonych).

Zasada trzech jedności

Zasada teatru antycznego, dotyczyła jedności: czasu, miejsca i akcji. Oznaczało to, że w dramacie akcja musi toczyć się w jednym odcinku czasowym i w jednym miejscu.

---