Małgorzata Twardowska
WARTOŚĆ RUCHU W TERAPII DZIECI
Z MÓZGOWYM PORAŻENIEM DZIECIĘCYM
Wstęp
We współczesnej terapii wszelkie formy szeroko rozumianej aktywności ruchowej cieszą się ogromnym uznaniem i zainteresowaniem wśród środowisk lekarskich, terapeutycznych i rodzinnych, ze względu na jego istotną rolę w stymulacji wszelkich funkcji psychicznych każdej jednostki. Leczenie ruchem jest zadaniem trudnym i odpowiedzialnym. Ćwiczenia i metody terapii ruchowej, będące swoistym środkiem leczniczym, muszą bowiem być indywidualnie dobierane, dawkowane i poprawnie wykonywane.
W obecnej dobie znacznie wzrosło zainteresowanie szeroko rozumianą niepełnosprawnością. Wszelkie formy terapii mają na celu wdrążyć osobę upośledzoną do osiągnięcia optymalnego poziomu samodzielności w podstawowych sferach życia. Dzięki zajęciom ruchowym, usprawnieniu poddany będzie: rozwój fizyczny, intelektualny i społeczny.
Ruch jest ważnym czynnikiem rozwoju, szczególnie u dzieci upośledzonych umysłowo. Spełnia on funkcję stymulującą, adaptacyjną, kompensacyjną i korektywną. Stanowi on podstawę szeroko rozumianego usprawniania dzieci z głęboką niepełnosprawnością umysłową.
W zajęciach terapeutycznych zajęcia ruchowe poza przynoszeniem dzieciom radości, przyczyniają się także do podnoszenia ich stanu zdrowia, poprawy motoryki, kształtowania charakteru i pożądanych postaw zarówno w działalności indywidualnej, jak i zespołowej, są zatem jednymi z najbardziej atrakcyjnych metod i środków terapeutycznych wśród dzieci upośledzonych umysłowo. Dobrze zorganizowane i prowadzone zajęcia ruchowe wśród dzieci ze sprzężonymi upośledzeniami prowadzą do:
nabrania przez nie silniejszego poczucia samego siebie i swojej tożsamości
odkrywania wiary we własne możliwości
nauki podejmowania inicjatywy
wykorzystywania własnej inwencji
uwrażliwienia na potrzeby i uczucia innych
sprawniejszej komunikacji i dzielenia się doświadczeniami z innymi
wydłużenia czasu koncentracji uwagi
wykorzystywania zdobytych wcześniej doświadczeń ruchowych
Charakterystyka mózgowego porażenia dziecięcego
Mózgowe porażenie dziecięce ( Paralysis cerebralis infantum )od roku 1965 jest obecnie obowiązującą nazwą tego zespołu chorobowego w Polsce. Po raz pierwszy zostało opisane w połowie XXI wieku przez angielskiego lekarza i przez długi czas nazywane było od jego nazwiska „chorobą Little'a”.
Dotychczas nie opracowano jednej definicji określającej mózgowe porażenie dziecięce. Powodem tego jest fakt, że jest to zaburzenie nie jednolite ze względu na ogromną różnorodność objawów i różny stopień nasilenia, a także współistniejących zaburzeń i nieprawidłowości charakteryzujących to schorzenie.
A. Wyszyńska pod pojęciem mózgowego porażenia dziecięcego rozumie przewlekłe, nie postępujące zaburzenie czynności ośrodkowego neuronu ruchowego, będącego następstwem nieprawidłowego rozwoju lub uszkodzenia mózgu. Nie stanowi ono odrębnej jednostki chorobowej, lecz zespół objawów, spośród których na pierwszy plan wysuwa się upośledzenie funkcji motorycznych .
Według Z. Łosikowskiego mózgowe porażenie dziecięce należy rozumieć jako: zaburzenie czynności ruchowych i postawy będące następstwem uszkodzenia niedojrzałego mózgu lub jego zaburzeń rozwojowych .
M. Synder uważa, że dziecięce porażenie mózgowe jest zespołem zaburzeń motorycznych, będących skutkiem uszkodzenia centralnego układu nerwowego, który zaburza system motoryczny dziecka, wynikiem czego jest zaburzenie koordynacji ruchowej oraz równowagi, a także nieprawidłowy sposób poruszania się.
R. Michałowicz podaje następującą definicję: nie postępujące zaburzenia czynności będących w rozwoju ośrodkowego układu nerwowego, a zwłaszcza neuronu ruchowego, powstałe w czasie ciąży, porodu lub w okresie okołoporodowym. Mózgowe porażenie dziecięce nie stanowi określonej, odrębnej jednostki chorobowej, lecz jest różnorodnym etiologicznie i klinicznie zespołem objawów chorobowych, a co się z tym ściśle łączy, także z różnym obrazem anatomopatologicznym.
Z wyżej przytoczonych definicji wynika, że mózgowe porażenie dziecięce dotyczy uszkodzenia mózgu, a gdy dotyczy struktur odpowiedzialnych za czynności ruchowe, wyraża się to trwałym zespołem zaburzeń ruchowych. Uszkodzenie mózgu powstałe z różnych przyczyn nie pogłębia się, zaś występujące objawy kliniczne mogą być wraz z rozwojem fizycznym dziecka bardziej nasilone.
Na przestrzeni lat, od czasu prac J. Little'a i Z. Freuda zmieniło się nie tylko pojęcie m.p.dz., ale także podział, jego objawy, oraz poglądy na przyczyny zespołu. Początkowo zgodnie z sugestiami Little'a przyczynę zespołu wiązano powszechnie z nieprawidłowym porodem, wcześniactwem czy niedotlenieniem OUN noworodków występującej w skutek nieprawidłowej wymiany łożyskowej oraz zachodzących zaburzeń oddechowych, mniejszą rolę przypisywał mechanicznym urazom mózgu.
Z. Freud, powszechnie znany jako twórca psychoanalizy, wysunął wówczas zastrzeżenie, że przedwczesny, nieprawidłowy poród jest raczej wynikiem uprzedniego uszkodzenia płodu, a nie bezpośrednią przyczyną choroby.
Obecnie najnowsze wyniki badań naukowych przemawiają za tym, że m.p.dz. uwarunkowane jest wieloczynnikowo i trzeba brać pod uwagę bardzo wczesne uszkodzenia układu nerwowego, czynniki genetyczne, a także czynniki szkodliwie działające na matkę przed poczęciem dziecka. Do najczęstszych czynników powodujących m. p. dz. zaliczamy:
1. Czynniki oddziałujące w życiu płodowym: urazy psychiczne i fizyczne, niedotlenienie,
przewlekłe choroby matki podczas ciąży, zakażenie płodu, zaburzenie rozwojowe,
energia promienista, leki i substancje o działaniu toksycznym, palenie tytoniu i picie
alkoholu podczas ciąży, stany niedoborowe.
2. Czynniki okołoporodowe: uraz okołoporodowy, niedotlenienie, wcześniactwo.
3. Czynniki działające po urodzeniu dziecka: urazy mózgu, niedotlenienie, zakażenie
OUN, zapalenie opon mózgowych, znacznie nasilona żółtaczka noworodka. Częstotliwość występowania m.p.dz. zarówno w Polsce jak i na świecie ocenia się na 2 -3 promile, co oznacza, że dotyczy ono od dwojga do trojga dzieci na każde 1000 żywo urodzonych z nieznaczną przewagą chłopców. Przy obecnej liczbie urodzeń corocznie grupa ta powiększa się o 1200 - 2000 osób.
Profilaktykę, czyli zapobieganie mózgowemu porażeniu dziecięcemu, należy rozpocząć jak najwcześniej, na długo przed urodzeniem się dziecka. Świadome podejście do macierzyństwa, poznanie czynników szkodliwych, unikanie wszystkiego co może mieć niekorzystny wpływ na przebieg ciąży, porodu i rozwój dziecka, jest tylko początkiem. Dalszym etapem jest wnikliwa obserwacja rozwoju dziecka i korygowanie wszelkich zauważonych nieprawidłowości, bowiem jedyną możliwością efektywnego usprawniania jest bardzo wczesne rozpoznanie choroby i natychmiastowe rozpoczęcie rehabilitacji.
Różnorodność obrazów neurologicznych oraz dysfunkcje narządu ruchu u dzieci z m.p.dz. przyczyniła się do powstania wielu podziałów i klasyfikacji tego zjawiska.
Obecnie najbardziej rozpowszechniony jest podział zaproponowany przez Ingrama. Podział ten pozwala na wszechstronne określenie w każdym przypadku rodzaju zaburzeń neurologicznych, ich rozmieszczenia i stopnia nasilenia.
RORZAJ ZESPOŁU NEUROLOGICZNEGO |
ROZMIESZCZENIE ZMIANY |
STOPIEŃ NASILENIA |
Obustronne porażenie kurczowe ( diplegia ) |
Niedowład kończyn dolnych Niedowład trzech kończyn Niedowład czterech kończyn |
Lekki Umiarkowany Znaczny |
Porażenie połowiczne ( hemiplegia ) |
Niedowład połowiczny Lewostronny lub prawostronny
|
Lekki Umiarkowany Znaczny |
Obustronne porażenie połowiczne ( hemiplegia bilateralis ) |
Niedowład czterech kończyn
|
Lekki Umiarkowany Znaczny |
Zespół móżdżkowy ( ataxia ) |
Z przewagą jednostronną lub obustronną |
Lekki Umiarkowany Znaczny |
Zespół pozapiramidowy ( dyskinesiae ) Atetotyczny Pląsawiczy Z drżeniem Ze zmianami napięcia mięśniowego |
Jedna kończyna Połowiczny Obejmujący trzy kończyny Obejmujący cztery kończyny
|
Lekki Umiarkowany Znaczny
|
Postacie mieszane |
|
Lekki Umiarkowany Znaczny |
Tabela 1 Podział mózgowego porażenia dziecięcego wg T. Ingrama
OBUSTONNE PORAZENIE KURCZOWE Ta forma m.p.dz. obejmuje głównie kończyny dolne ( w rzeczywistości niedowład w kończynach dolnych przeważa nad niedowładem w kończynach górnych ). Bywają także takie formy kliniczne obustronnego porażenia kurczowego, w których występuje niedowład wyłącznie w kończynach dolnych ( paraplegia). Najczęstszą przyczyną wywołującą tę postać jest krwawienie, niedotlenienie wcześniaków i noworodków z niską urodzinową masą ciała, czyli tzw. zespół okołoporodowy encefalopatii niedotleniowo - niedokrwiennej ( OENN ). W postaci tej obserwuje się zmniejszoną ruchliwość kończyn dolnych, przy prawidłowych ruchach głowy i kończyn górnych. U dzieci takich występują wady wzroku, słuchu, mowy - jednak u znacznej większości dotkniętych diplegią rozwój umysłowy jest prawidłowy. Z powodu dużego napięcia mięśni kończyn dolnych, mogą z czasem wystąpić przykurcze przywodzicieli ud i ścięgien Achillesa oraz związane z tym deformacje kości stóp i stawów biodrowych.
PORAŻENIE POŁOWICZNE Postać ta dotyczy górnej i dolnej kończyny po tej samej stronie. Może być to porażenie prawo i lewostronne, uwarunkowane jest to lokalizacją w prawej lub lewej półkuli mózgu. Czucie porażonej strony ciała jest gorsze, co dodatkowo utrudnia rozwój ruchowy. Porażenie kończyn występuje po przeciwnej stronie ciała w stosunku do umiejscowienia uszkodzenia. W większym stopniu zaburzenie występuje w kończynie górnej. Postać ta wywołana jest takimi przyczynami jak: niedotlenienie, krwawienie do mózgu, zapalenie opon mózgowych. Mogą występować napady drgawek, padaczka oraz zaburzenia w sferze emocjonalnej. Rozwój umysłowy i mowy dziecka w większości przypadków jest prawidłowy.
OBUSTRONNE PORAŻENIE POŁOWICZNE
Jest to jedna z najczęstszych postaci m.p.dz. Cechuje ją większe nasilenie objawów spastycznych w kończynach górnych niż dolnych. Często występują niedorozwój umysłowy, zaburzenia mowy, wzroku i padaczką. Najczęstszą przyczyną jest przewlekłe niedotlenienie i inne szkodliwe czynniki działające na płód w łonie matki. To one wywołują rozlegle uszkodzenia w obrębie obu półkul mózgowych.
ZESPÓŁ MÓŻDŻKOWY
Występuje najrzadziej i jest spowodowany zaburzeniami rozwojowymi oraz uszkodzeniami móżdżku. Występujące zaburzenia określa się jako „bezład” móżdżkowy. Są nimi zaburzenia koordynacji ruchów, zaburzenia równowagi, drżenia zamiarowe, niemożność dostosowania siły i zakresu ruchów do potrzeb oraz wykonywania szybkich naprzemiennych ruchów. Typowe są również zaburzenia mowy ( mowa skandowana ) i oczopląs. Poziom umysłowy tych dzieci jest zazwyczaj prawidłowy.
ZESPÓŁ POZAPIRAMIDOWY Charakteryzuje się występowaniem niekontrolowanych ruchów mimowolnych, które są niezależne od woli i w znacznym stopniu utrudniają rozwój ruchowy, mowę i czynności rąk. W zależności od stwierdzonych ruchów mimowolnych rozróżnia się formę: dystoniczną, ateotyczną, pląsawicą lub przebiegającą z obecnością zmian zachodzących w napięciu mięśniowym. Poziom rozwoju umysłowego dzieci z tą postacią m.p.dz. jest w większości prawidłowy. Często występuje jednak u nich niedosłuch i głuchota a także zaburzenia mowy o charakterze dyskinetycznym. Napady padaczkowe występują rzadko. Przyczynami najczęściej są: uszkodzenie okołoporodowe, związane z niedotlenieniem, chorobą hemolityczną noworodków.
POSTACIE MIESZANE Stanowią najliczniejszą grupę w zespole m.p.dz., gdyż uszkodzenie mózgu często dotyczy wielu jego struktur, które ściśle ze sobą współdziałają. Biorąc pod uwagę podział za względu na objawy wyróżniamy cztery grupy:
Postać spastyczna - wzmożone napięcie mięśniowe ( sztywność )
Postać ateotyczna - mimowolne i nieskoordynowane ruchy ciała
Postać ataktyczna - zaburzenia równowagi
Postać mieszana - przeplatanie się objawów wyszczególnionych wyżej
Podział według zakresu i miejsca bezwładu lub niedowładu:
Monoplegia - porażenie jednej kończyny
Hemiplegia - porażenie połowiczne, dotyczące obu kończyn po tej samej stronie ciała
Triplegia - obustronny niedowład, przy czym silniej zaznaczony w kończynach
dolnych
Diplegia - obustronny niedowład, z niewielkim porażeniem kończyn górnych
Paraplegia - uszkodzenie kończyn dolnych
Quadrioplegia - porażenie wszystkich kończyn . Porażenie mózgowe nie ma charakteru postępującego, nie stwierdza się także nasilenia zaburzeń ze strony centralnego układu nerwowego wraz z rozwojem dziecka. Dziecko z m.p.dz. ma na ogół wiele dodatkowych problemów medycznych. Nie wszystkie one związane są z uszkodzeniem centralnego układu nerwowego, jednakże większość z nich ma podłoże neurologiczne. Do zaburzeń tych należą:
a) padaczka
b) upośledzenie umysłowe
c) zaburzenia wzroku
d) zaburzenia słuchu
e) zaburzenia mowy
f) zaburzenia zachowania Przy m.p.dz obok zaburzeń współtowarzyszących występują także mikrodeficyty, do których zaliczamy:
- zaburzenia koordynacji wzrokowo - ruchowej
- zaburzenia schematu własnego ciała
- zaburzenia poczucia swojego ciała
- zaburzenia koncentracji uwagi
- zaburzenia orientacji w przestrzeni
- zaburzenia myślenia Reasumując, stwierdza się, że zespół mózgowego porażenia dziecięcego jest zespołem chorobowym powstałym w wyniku działania bardzo różnych czynników etiologicznych oraz przejawiającymi się niejednorodnymi skutkami fizycznymi.
Ruch jako czynnik rozwoju i terapii dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym
Prowadzenie zajęć ruchowych pod kątem przeobrażenia wartości przez stymulowanie rozwoju fizycznego i usprawniania motorycznego jest jedną z ważniejszych założeń pracy rewalidacyjnej z dziećmi i młodzieżą z mózgowym porażeniem dziecięcym. Długofalowe i systematyczne oddziaływanie wychowawcze poprzez różnorodne formy aktywności ruchowej przyczynią się także w dużym stopniu do integracji wszystkich niepełnosprawnych dzieci. Poprzez ruch w różnym stopniu niwelujemy bądź zmniejszamy wadę danego narządu lub jego funkcji i przez to przyczyniamy się do formowania pełniejszej koncepcji samego siebie. Jest to szczególnie ważne, gdy rozwój dziecka z uszkodzonym OUN jest zaburzony i doświadczenia zmysłowo - ruchowe wywołują nieprawidłowe czucie własnego ciała i nieprawidłowe ruchy. Istotne zatem jest organizowanie dzieciom z m.p.dz. różnorodnych, dobrze zorganizowanych i zaplanowanych zajęć ruchowych, odbywających się w sposób indywidualny bądź grupowy. Dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym najczęściej mają poważnie zaburzone i ograniczone możliwości ruchu, czasami wręcz nie odczuwają potrzeby spontanicznego poruszania się. Ruch u tych dzieci powoduje nie tylko ogólne wzmożenie aktywności, ale także gotowość kontaktu z drugim człowiekiem. Umiejętność ruchu potrzebna jest im we wszystkich codziennych czynnościach. Uczenie się go pozwoli dziecku upośledzonemu stać się bardziej samodzielnym i niezależnym, a przez to też bardziej szczęśliwym.
Znając przyczyny i różnorodne uwarunkowania zaburzeń wśród dzieci niepełnosprawnych, można ustalić dokładny i wszechstronny plan działania zmierzający do korygowania tejże niepełnosprawności. Wczesna interwencja, zorganizowani i zastosowanie pomocy lekarskiej, psychologicznej i pedagogicznej z wykorzystaniem różnorodnych form zajęć stymulujących, usprawniających, korekcyjnych i wyrównawczych dają największe szanse skutecznego działania terapeutycznego.
Ruch dla dziecka upośledzonego umysłowo stanowi podstawowe narzędzie poznania otaczającego świata. Pozbawienie go możliwości używania aparatu ruchowego ( uszkodzonego w rożnym stopniu ) i doznawania wrażeń kinestetycznych powoduje nie tylko pogłębienie się złego stanu umysłowego, lecz także pojawienie się stereotypowego zachowania, tendencji do izolacji oraz zanik potencjalnych sił rozwojowych. Sprawność motoryczna umożliwia dziecku upośledzonemu umysłowo działanie i orientację w najbliższym otoczeniu społecznym i przyrodniczym, wpływa na jego aktywność i na kształtowanie się osobowości społecznej z uwagi na to, że poziom sprawności lokomocyjno - manualnych decyduje o udziale dziecka w zajęciach grupowych. Rozwój ruchów powoduje u jednostki wzrost świadomości swego istnienia i odrębności od otoczenia, a więc bardzo wpływa na kształtowanie się autoorientacji . Niezmiernie istotna w całej rehabilitacji ruchowej dzieci z m.p.dz. jest integracja czynności wykonawczo - poznawczych. Pełne zrozumienie czynności psychoruchowej obejmuje:
- zaplanowanie i zapoczątkowanie danej czynności ruchowej;
- motywację do wykonania;
- koncentrację uwagi na wykonywanej czynności;
- zapamiętanie jej .
Potrzebę działania odczuwa każde dziecko, bez względu na rodzaj niepełnosprawności. Z pewnością motywy do działania i formy aktywności będą się różniły u poszczególnych dzieci, inny bowiem mogą posiadać zakres możliwości , zadatki wrodzone, inne środowisko wychowawcze, odmienne motywy, itp. Główną przeszkodę w tym względzie stanowić będą, m. in.: brak inwencji własnej, niedostateczna motywacja, bardzo krótkotrwała uwaga, dość szybkie uzależnienie się od osób dorosłych, utrudniona lub głęboko zaburzona komunikacja, brak tzw. partnerstwa i w pełni świadomej aprobaty oraz przykre doświadczenia.
Organizując zajęcia ruchowe powinno przestrzegać się następujących zasad:
Proponowane w trakcie zajęć pozycje muszą być bezpieczne, wygodne, poszerzające zakres ruchu, minimalizujące patologiczne reakcje;
Bezpieczne podłoże i pomoce stwarzające możliwości realizacji różnorodnych ruchów;
Uczeń z m. p. dz. potrzebuje dużo czasu na wykonanie i możliwie pełne odczucie ruchu;
Dynamika zajęć, tempo i kolejność wykonywania poszczególnych ćwiczeń powinny być dostosowane do potrzeb i możliwości uczniów;
Zajęcia powinny motywować do podjęcia wysiłku ( muzyka, użycie kolorowych, dźwięcznych przedmiotów, prosta fabuła );
Doświadczenie nowych, nie znanych dotychczasowych wrażeń. Ćwiczenia ruchowe prowadzone z osobą niepełnosprawną opierają się na dwóch głównych założeniach:
1. Doświadczenia ruchowe mają podstawowe znaczenie dla rozwoju wszystkich dzieci,
ale szczególnie istotne są dla dzieci ze specjalnymi potrzebami, które często mają
trudności w kontaktach „z własnym ciałem” oraz z innymi ludźmi;
2. Intensywność i ciągłość doświadczeń ruchowych jest ważniejsza dla dzieci ze
specjalnymi potrzebami niż w przypadku dzieci o prawidłowym rozwoju,
uczęszczających do zwykłych szkół . Zatem rewalidacja dziecka niepełnosprawnego, polega na stopniowym włączaniu nowych ruchów, wzmaganiu dynamiki ruchowej oraz kształtowaniu właściwej motywacji dziecka, w oparciu o posiadane sprawności. Istnieje kilka rodzajów ruchu podczas prowadzenia zajęć ruchowych z dziećmi, te opracowane przez Bernarda Knaufa przedstawiają się następująco: leżenie, turlanie, przewroty, pełzanie, siedzenie, czworakowanie, wstawanie, wymachiwanie, ciągnięcie, pchanie, toczenie, dźwiganie, rzucanie, podnoszenie przedmiotów, uderzanie, obracanie się, trzymanie się, wspinanie, chodzenie, bieganie, podskakiwanie, skakanie w różnych kierunkach, kołysanie, zwisanie, jazda konna.
Zajęcia ruchowe umożliwiają dzieciom z m. p. dz. na:
- odczuwanie wszelkich rodzajów ruchu
- dostarczają optymalnej ilości bodźców stymulujących zmysły ( szczególnie zmysłu
dotyku, równowagi i propriocepcji )
- zdobywanie nowych doświadczeń zmysłowo - ruchowych
- zaspokajają potrzebę kontaktu z drugą osobą
- dają poczucie bycia sprawcą
- budzą potrzebę ruchu spontanicznego i celowego
- radość, jaką niesie ruch. Wyrównywanie zaburzeń czynności ruchowych osiąga się przez:
1. Normalizację napięć mięśniowych, ćwiczenia prawidłowych, podstawowych wzorców
ruchowych: podstawy i poruszania się ( np. pozycja głowy i szyi wpływa na ogólne
napięcie mięśni, reakcje prostowania i równowagi ).
2. Ćwiczenia koordynacji wzrokowo - ruchowej, wzrokowo - słuchowej i wzrokowo
- ruchowo - czuciowej.
3. Ćwiczenia poprawiające równowagę.
4. Ćwiczenia eliminujące nieprawidłowe współruchy i ruchy mimowolne, utrudniające
wykonywanie zamierzonej czynności.
Reasumując potrzeba ruchu jest zjawiskiem biologicznym nie tylko zdrowego człowieka, ale przede wszystkim niepełnosprawnego. Dzięki aktywności fizycznej doskonalą się nie tylko podstawowe ruchy lokomocyjne, ale także rozwija się komunikacją z drugim człowiekiem i otoczeniem, w którym się żyje.
Metoda Weroniki Sherborne w wychowaniu ruchowym dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym
Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne, jest metodą dość znaną i stosowaną z powodzeniem w pracy z dziećmi i dorosłymi z różnego rodzaju niepełnosprawnością. Początków tej metody należy szukać w teorii i praktyce szkoły Rudolfa Labana. Weronika Sherborne uważała się za jego uczennicę i kontynuatorkę dzieła, do momentu aż stworzyła własną metodę pracy z dziećmi, zwaną w Wielkiej Brytanii - Developmental Movement. Metoda ta ma zastosowanie we wspomaganiu prawidłowego rozwoju dzieci oraz w korygowaniu jego zaburzeń. Opracowany przez nią system ćwiczeń wywodzi się z naturalnych potrzeb dziecka, zaspokajanych w kontakcie z dorosłymi. Metoda wyrasta z tak zwanego baraszkowania, które pojawia się u każdego dziecka we wczesnym dzieciństwie.
Podstawowe założenia tej metody to rozwijanie przez ruch:
1. świadomości własnego ciała i usprawniania ruchowego;
2. świadomości przestrzeni i działania w niej;
3. dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązywanie z nimi bliskiego kontaktu . Wszystkie prowadzone ćwiczenia mogą występować w różnych formach:
jako zajęcia z jednym dzieckiem
jako zajęcia w parach
jako zajęcia dla trzech lub większej liczby dzieci.
Udział w tych ćwiczeniach ma na celu stworzyć dziecku okazję do poznania własnego ciała, usprawniania motoryki, poczucia własnej siły, sprawności i w związku z tym możliwości ruchowych.
Metoda Ruchu Rozwijającego jest upowszechniona w Polsce od przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w placówkach oświatowych i służby zdrowia dla dzieci z różnymi zaburzeniami rozwoju i różnorodnymi potrzebami edukacyjnymi:
- dzieci upośledzonych umysłowo,
- dzieci autystycznych,
- dzieci z wczesnym mózgowym porażeniem dziecięcym,
- dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi i zaburzeniami zachowania,
- dzieci z niekorzystnych środowisk wychowawczych, np. domów dziecka,
- dzieci głuchych i niewidomych. W zaproponowanym przez siebie programie ćwiczeń ruchowych Weronika Sherborne wyróżnia następujące grupy ćwiczeń:
ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała:
poznawanie własnego ciała oraz umiejętność kontrolowania go jest podstawowa potrzebą każdego człowieka. W rozwoju wiedzy własnym ciele możemy wyróżnić następujące etapy: wyczuwanie własnego ciała, nazywanie części ciała, utrwalanie wiedzy o naszym ciele. Na tej podstawie wykształca się świadoma kontrola ciała i jego ruchów. Ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała to ćwiczenia polegające na tzw. „wyczuwaniu”, zaliczyć można tu takie ćwiczenia jak:
- wyczuwanie brzucha, pleców, pośladków,
- wyczuwanie rąk i nóg,
- wyczuwanie twarzy,
- wyczuwanie całego ciała.
ćwiczenia pomagające zdobyć pewność siebie i poczucie bezpieczeństwa:
są to ćwiczenia ściśle powiązane z poprzednią grupą. Należy znać siebie, mieć pewność działania, aby nawiązać kontakty z innymi osobami. Ćwiczenia te umożliwiają poznanie otoczenia, dzięki czemu dziecko może czuć się swobodnie i nie obawiać się go. Charakterystyczną cechą jest to, że wykonywane są wyłącznie na podłodze.
ćwiczenia ułatwiające nawiązywanie kontaktu i współpracy z partnerem i grupą:
ćwiczenia te polegają na zdobywaniu i wymianie wspólnych doświadczeń podczas sesji ruchowych. Ich rezultat zależy od stopnia zaangażowania ćwiczących. W tych ćwiczeniach partner „bierny” jest pod opieką osoby aktywnej. Jest to przede wszystkim dobra zabawa, w trakcie której uchodzą nagromadzone emocje i napięcia.
Ćwiczenia ułatwiające nawiązywanie kontaktu możemy podzielić na cztery grupy:
- ćwiczenia „z” w parach,
- ćwiczenia „przeciwko” w parach,
- ćwiczenia „razem” w parach,
- ćwiczenia „razem” w grupie”.
ćwiczenia twórcze:
szczególnym rodzajem ćwiczeń twórczych w pracy z małymi dziećmi są ćwiczenia przy
muzyce w formie tańca, które pozwalają nawiązać i pogłębić stosunki
międzyludzkie, poznać sytuacje, których ćwiczący mógłby nie doświadczyć w innych
warunkach. W trakcie zajęć każde dziecko może być twórcą w stopniu, w jakim sobie
życzy. Pracując tą metodą z dziećmi z MPD, należy przestrzegać pewnych zasad ze względu na specyficzne uwarunkowania takich dzieci, tzn.:
nie mogą poruszać się tak, jak inne dzieci, czyli samodzielnie,
zbyt często są chronione przez rodziców,
mają mniejsze możliwości poznawcze,
są bardziej lękliwe,
czasami zbyt duża motywacja do wykonania ruchu utrudnia im samą czynność,
mogą u nich występować zaburzenia równowagi, mowy itd. Wszystkie te problemy i trudności należy mieć na uwadze w czasie prowadzenia
zajęć. Czasami istnieje konieczność zmiany pozycji, dobrania ćwiczeń, pomocy
i podpowiedzi, jak wykonywać ćwiczenie w inny sposób. Czasami należy zaproponować ćwiczenie zastępcze. Należy więc pamiętać o pewnych wymaganiach w stosunku do osób niepełnosprawnych i przestrzegać określonych zasad w czasie ćwiczeń. Metoda Ruchu Rozwijającego umożliwia dzieciom z m. p. dz. zaspokoić takie potrzeby psychiczne, jak potrzebę bezpieczeństwa, potrzebę wzrostu i rozwoju, potrzeby społeczne i poznawcze oraz bardzo dla nich ważną potrzebę ruchu. Dzieci z m. p. dz. często noszą różnorakie cechy kalectwa: niedowłady, przykurcze, mają zaburzenia równowagi, niski poziom kontroli i celowości ruchów, co stanowi przesłanki do opóźnienia rozwoju tzw. motoryki dużej i małej. Weronika Sherborne pozwala pokonać wiele z tych barier, ułatwiając dzieciom funkcjonowanie motoryczne i dając im poczucie sprawności ruchowej. Ogromną wartością tej metody jest to, że można osiągać zamierzone efekty, eliminując czynniki stresujące typu: nakaz, przymus, strach, obawa itp.
Wychowanie fizyczne dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym
„Dusza ludzka nie podpada kalectwu, a wychowanie fizyczne jest ułożone dla szczęścia człowieka” - ta głęboka maksyma Jędrzeja Śniadeckiego, staje w obronie wszystkich osób niepełnosprawnych, ukazując każdą jednostkę bez względu na jej kalectwo lub rodzaj niepełnosprawności, przede wszystkim jako istotę ludzką, z pełnymi prawami wyznaczonymi przez godność człowieka.
Utrwalenie godnej postawy wobec kalectwa i własnego zdrowia wiąże się nierozerwalnie z pełnym i twórczym uczestnictwem w różnych formach aktywności ruchowej, której szczególnymi przejawami są wychowanie fizyczne i sport.
Zmniejszone możliwości dziecka dotkniętego Mózgowym Porażeniem Dziecięcym w zakresie aktywności ruchowej i wielu form działalności niejednokrotnie przyczyniają się do powstawania stanów przewlekłego napięcia emocjonalnego. Kłopoty z utrzymaniem równowagi dynamicznej i trudności koordynacyjne u tych dzieci, opóźniają ponad to zdolność adaptacji do życia w społeczeństwie, hamując jednocześnie rozwój procesów psychicznych i sprawności umysłowej.
Rewalidacyjne postępowanie z dziećmi z m. p. dz. w dziedzinie wychowania fizycznego ma charakter zintegrowanych oddziaływań korekcyjno - wychowawczych obejmujących wychowanie społeczne, rozwój funkcji poznawczych i sprawności psychomotorycznych. Wychowanie fizyczne u tych dzieci ma głównie za zadanie kształtowanie koordynacji wzrokowo - ruchowej, rozwijanie pamięci ruchowej, wyrabianie poczucia równowagi. Do podstawowych funkcji rewalidacyjnych wychowania fizycznego należy również kształtowanie nawyków higieniczno - zdrowotnych. Utrwalenie nawyków czystości, porządku i higieny wdraża dziecko upośledzone umysłowo do wykonywania podstawowych czynności domowych, do współżycia z rówieśnikami, rodziną i społeczeństwem. Nauka poruszania się w terenie, zabawy i gry na powietrzu uodparniają organizm dziecka na zmieniające się warunki środowiskowe, wdrażają do czynnego wypoczynku. Niezmiernie korzystnie na rozwój dzieci z m. p. dz. wpływają wszelkiego rodzaju gry i zabawy rekreacyjne, dostosowane oczywiście do możliwości psychoruchowych dzieci. Zabawy i gry ruchowe, dzięki wielkiemu bogactwu ruchowemu, są podstawowym środkiem wychowania fizycznego. Wszechstronnie oddziaływają na ustrój przyczyniając się do podnoszenia jego wydolności oraz sprawności fizycznej. W toku zabaw i gier ruchowych podnosi się wydolność wielu układów i narządów, zwłaszcza układu ruchowego, oddychania i przemiany materii. Dla dzieci słabszych fizycznie, o mniejszej wydolności, przepisy i zasady gier należy modyfikować i dostosować do ich umiejętności. Korzystając z tych form ruchu należy pamiętać, aby obok rozwijania umiejętności ruchowych, należy zwrócić także uwagę na poprawę ogólnej sprawności organizmu dziecka. Stosuję się więc ćwiczenia zarówno korygujące jak i odprężające, które wzmacniają mięśnie i usprawniają ruchy narządów bardziej porażonych. Zabawy i gry rekreacyjne przyczyniają się do wyzwolenia u dzieci ekspresji ruchowej i emocjonalnej. Podczas zabaw rozwijają się wszystkie cechy motoryki i umiejętności ruchowe, mające zastosowanie w życiu codziennym.
Ostatecznym celem wychowania fizycznego w szkole, obok wzmacniania zdrowia, powinno być wyrobienie nawyku stałego uprawiania ruchu, co zapewnia dziecku normalny rozwój. Do realizacji tych celów należy przystępować stopniowo, konsekwentnie i świadomie. Trzeba pamiętać o tym, że ruch dobrany właściwie zapewnia dziecku wiele korzyści, natomiast zbyt słaby nie daje żadnego wyniku, a za silny działa szkodliwie na organizm8.
Ważne miejsce w procesie rewalidacji zajmuje ruch olimpiad specjalnych, które nie tylko przynoszą wielką satysfakcję osobom niepełnosprawnym, ale także pozwalają się cieszyć się z życia i stawać do rywalizacji o zwycięstwo i sukces.
W szeregu różnorodnych zajęć korzystnie wpływających na polepszenie zdrowia wśród dzieci, szczególne miejsce zajmują zajęcia muzyczno - ruchowe, zwane też rytmiką. Rytmika polega na odtwarzaniu przebiegu muzycznego za pomocą ruchów ciała. Wyjątkowość rytmiki polega na jej szerokiej atrakcyjności, angażowaniu ruchu i dawaniu w pewnym sensie poczucia bezpieczeństwa, tak niezbędnego dla pozytywnej aktywności dzieci. Jednocześnie jej wartością jest kształcenie cech osobowości psychicznej i struktury fizycznej dziecka. Rytmika zawsze i w każdym ćwiczeniu oddziałuje całościowo, a zatem na wszystkie sfery organizmu. Właściwe „wyżycie” się ruchowe dziecka, daje mu odprężenie i naturalne, nie obciążające nadmiernie zmęczenie fizyczne, co stanowi jeden z ważniejszych elementów terapeutycznych. Cele rytmiki to:
ćwiczenia rytmiczne maksymalnie aktywizują ciało i psychikę dziecka, tworzą nowe odruchy i rozwijają sprawność aparatu mięśniowo - ruchowego;
poprzez ćwiczenia rytmiczno - ruchowe dziecko dochodzi do umiejętności podporządkowania aparatu ruchowego swej woli;
doskonała forma pobudzania aktywności, wiary we własne siły, pełni rolę relaksu i terapii. Bardzo korzystną formą zajęć ruchowych dla dzieci z mózgowym porażeniem
dziecięcym są ćwiczenia ruchowe w środowisku wodnym. Spełniają one następujące funkcje:
- zwiększają możliwości opanowania własnego ciała i poczucie bezpieczeństwa;
- dają możliwość wykonywania odpowiednich ćwiczeń w połączeniu z reakcją, znacznie
ułatwiają naprzemienność ruchów.
Dzięki odciążającemu działaniu wody zwiększają się możliwości wykonywania ruchów, zwłaszcza tych, które ze względu na upośledzone funkcje motoryczne ćwiczących są nie osiągalne na lądzie. Dziecko przebywające w wodzie może opanować świadome kontrolowanie ruchu i zmniejszenie jego spastyczności, poprzez naukę wykonywania ruchów przez ich odczuwanie . U dzieci z m.p.dz. już samo wejście do wody może stwarzać durzy problem. Pierwszy kontakt dziecka z wodą musi być pozbawiony wszelkich nieprzyjemnych doznań, które mogłyby wywołać wzmożenie napięcia mięśni i inne nieprawidłowe reakcje. Zajęcia na basenie powinny być prawidłowo prowadzone, uwzględniając zdolności ruchowe dzieci, poziom rozwoju umysłowego i wiek, tak aby zapewnić dobrą współpracę między instruktorem a uczniem, ponad to ważne są także odpowiednie warunki zewnętrzne i akceptacja dziecka, wówczas możemy liczyć na korzystny wpływ środowiska wodnego na dzieci niepełnosprawne.
Usprawnianie fizyczne wspierane jest także przez farmakoterapię i fizykoterapię. Wykorzystywanie w farmakoterapii leki obniżają napięcie mięśni i nadmierną aktywność oraz pomagają w opanowaniu emocji. Fizykoterapia działa rozluźniająco, zmniejsza ból, wzmacnia siłę mięśniową, stanowi przygotowanie do ćwiczeń czynnych i biernych, ułatwia wykonywanie ćwiczeń ruchowych .
Pamiętać należy zatem o tym, że poprzez ruch, dziecko zdobywa doświadczenie i przyswaja umiejętności, które później będzie wykorzystywało w dalszym swoim życiu.
Podsumowanie
Zajęcia ruchowe prowadzone z dziećmi z m. p. dz. pomagają im rozwijać własne możliwości, wyzwalać inicjatywę, a także wzmacniać niezależność, która jest im tak bardzo potrzebna. W dużym stopniu przyczyniają się do dostarczania im wiedzy odnośnie świadomości ciała i kontroli nad nim, a także wiedzy dotyczącej stosunków przestrzennych, co przyczynia się z kolei do poprawy samopoczucia u dzieci niepełnosprawnych. Zajęcia ruchowe wpływają także na poprawę kontaktów dzieck z otaczającym je światem oraz uczą nowych sposobów komunikowania się. Bardzo istotną sprawą jest to, że dzięki terapii ruchem, dzieci niepełnosprawne nabierają pewności siebie oraz bezpieczeństwa zarówno fizycznego, jak i emocjonalnego. Chodzi zatem o wytworzenie zaufania do drugiego człowieka i na tej podstawie budowania związku z drugim człowiekiem. Zajęcia ruchowe dają szanse na zdobywanie i wzbogacanie doświadczeń społecznych, pomagają dziecku w nauce bycia z innym, co przyczynia się do czerpania satysfakcji z różnych form kontaktów społecznych.
Wyszyńska A., Psychologia defektologiczna, PWN, Warszawa 1987
Łosikowski Z., Serejewski J., /red/ Mózgowe porażenie dziecięce, OBRPNiSSz,
Warszawa 1985
Sydner M., /red/ Dziecko w porażeniu mózgowym, ŚP, Częstochowa 2002
Michałowicz R., /red/ Mózgowe porażenie dziecięce, PZWL, Warszawa 1985
Borkowska M., Mózgowe porażenie dziecięce, Przyjaciel Dziecka 2000
Mazanek E., Mózgowe porażenie dziecięce, WAPS, Warszawa 2003
Zabłocki K. J., Mózgowe porażenie dziecięce w teorii i terapii, ŻAK, Warszawa 1998
Sękowska Z. Pedagogika specjalna, PWN, Warszawa 1985
Borkowska M., /red/ ABC rehabilitacji dzieci, Pelikan, Warszawa 1989
Kisiel B., Bogdanowicz M., Ruch rozwijający dla dzieci, PWN, Warszawa1999
Bogdanowicz M., Kisiel B., Przasnyska M., Metoda Weroniki Sherborne w terapii
i wspomaganiu rozwoju dziecka, WsziP, Warszawa 1992
Dybińska E., Nauka pływania dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym,
Wychowanie fizyczne i Zdrowotne 2003