1. Podstawowe punkty zwrotne w tradycji empiryzmu w ujęciu Quine'a

Nie należy tych punktów rozumieć jako następujących jeden po drugim, ale raczej jako momenty przełomowe. W ujęciu Quine'a mamy 5 punktów zwrotnych. Interesuje go, co jest nośnikiem treści empirycznej (wiedzy), jego rekonstrukcja jest konstrukcją nowożytnego empiryzmu.

I. Przejście od idei do słów

• dla Locke'a i Hume'a podstawowa była idea nadbudowana nad wrażeniami zmysłowymi

• Quine wiąże ją z J.H.Tooke (jeśli w traktatach Locke'a zamiast idei damy słowo, to wtedy staną się zrozumiałe)

• ASOCJACYJNA KONCEPCJA ZNACZENIA - wyrasta z tradycji Locke'a i Hume'a; idee są wyrażalne za pomocą nazw; słowa są niezbędne do poznania (przez skojarzenia, itd.)

• KONOTACYJNA KONCEPCJA ZNACZENIA (J.S.Mill) - wprowadza aparat analizy znaczeniowej; w ramach II empiryzmu brytyjskiego; denotacja wyznacza konotację i desygnat

II. Przejście od słów do zdań

• J. Bentham; wprowadził definicje kontekstowe - istnieją terminy, które nabierają sensu tylko w pewnym kontekście (np. partykuły, spójniki) i zdanie nabiera sensu empirycznego, jest podstawowym nośnikiem treści empirycznej

• WERYFIKACYJNA KONCEPCJA ZNACZENIA - znać znaczenia zdania, to znać warunki jego prawdziwości; zdanie syntetyczne jest zdaniem sensownym, jeżeli istnieje intersubiektywna empiryczna metoda sprawdzenia tego zdania (każdy dysponując odpowiednią wiedzą może je sprawdzić); sens sformułowania tej zasady - wiedza nie jest przedsięwzięciem indywidualnym; zdania nonsensowne to zdania, w których złamano reguły syntaktyczne

III. Przejście od zdań do teorii naukowych

• P. Duhem; jako pierwszy podał aparat pojęciowy, za pomocą którego można analizować teorie naukowe; niedookreślenie teorii przez fakty; pojedyncza teza jest zawsze sprawdzana z warunkami towarzyszącymi - sprawdzając jedną tezę sprawdzamy i inne powiązane ze sobą związkami wynikania logicznego; holizm umiarkowany: z teorii wynikają konsekwencje obserwacyjne, jeśli doświadczenie jest niezgodne z tymi konsekwencjami, to nie można stwierdzić, które elementy teorii są odpowiedzialne za tę niezgodność

IV. Przejście od teorii do całego systemu wiedzy

• Quine; monizm metodologiczny - cały system wiedzy uznaje się za jednostkę sensu empirycznego

• stanowisko to podważa rozróżnienie zdań na zdania analityczne i syntetyczne

V. Przejście do naturalizmu metodologicznego

• Quine

• nie wiąże się bezpośrednio ze zmianą nośnika wiedzy; uważa, że filozofia pierwsza (epistemologia) i ontologia (w zakresie tego, co istnieje) nie mają nic do roboty w nauce; nauka sama formułuje zdania egzystencjalne

2. Logika i teoria mnogości jako narzędzia metodologii

Pierwszym systemem dedukcyjnym (teorią I-go rzędu) była geometria Euklidesa.

Arystoteles - system dedukcyjny (idea realizowana w świecie geometrii).

Proklos - pseudoaksjomatyzacja fizyki Arystotelesa.

Kartezjusz - ujmowanie wszystkiego co się da za pomocą systemu dedukcyjnego

- mogło się to powieźć po rozdzieleniu języka i interpretacji

Hilbert - operacja konsekwencji logicznej była precyzyjnie opisana; oddzielił rachunek predykatów od syntaktyki, dzięki temu można było zastosować metody skuteczne w badaniach teorii matematycznych do badań własności teorii empirycznych

- operacja ta doprowadziła do wykształcenia logiki i teorii mnogości jako podstawowych narzędzi, za pomocą których analizuje się teorię naukową

- w metarefleksji nad matematyką (metamatematyce) stosuje się te same reguły dowodzenia co w matematyce; reszta tego nie ma (nie badamy empirycznie systemów wiedzy empirycznej)

- metodologia jako wielki brat nauk empirycznych

- teorie nie są klasami zdań, ale twory niejęzykowe

3. Pierwszy dogmat empiryzmu - scharakteryzuj zdania analityczne i syntetyczne

Wszystkie zdania występujące w nauce można podzielić dydaktycznie na zdania analityczne i syntetyczne.

1) Platon - syntetyczne (wiedza konieczna o ideach) i analityczne (wiedza przypadkowa o faktach zmysłowych)

2) Arystoteles - zdania analityczne można by potraktować jako orzekanie na podstawie znajomości istoty, a kiedy orzekanie nie ma takiej podstawy znajomości istoty, to takie orzekanie odpowiada zdaniom syntetycznym

3) Hume - analityczne prawdy, to prawdy o ideach wytwarzane przez umysł, a syntetyczne prawdy to prawdy o faktach

4) Leibniz - analityczne prawdy rozumu (prawdziwe we wszystkich światach możliwych) i syntetyczne prawdy faktualne (prawdy prawdziwe tylko w niektórych światach możliwych)

5) Kant - odnosi się do sądów podmiotowo-orzecznikowych typu: S jest P; gdy treść orzeczenia P zawarta jest w podmiocie S, to mamy do czynienia ze zdaniem analitycznym; gdy treść P wykracza poza treść S, to mamy zdanie syntetyczne; jest to idea wyjściowa współczesnych definicji

Ze względu na cele metodologiczne:

Zdania syntetyczne to zdania, w których sprawdzenie ich prawdziwości wymaga odniesienia się do pozajęzykowego stanu rzeczy.

Zdania analityczne (wg Artura Papa) - zdanie A jest analityczne w szerokim sensie wtw, gdy jest ono prawdziwe na mocy znaczenia swoich składników:

1. tautologie (zdania mające strukturę tautologiczną)

2. postulaty znaczeniowe (np. dla poszczególnych terminów)

Zdanie F(t) sformułowane w języku J nazywamy postulatem znaczeniowym tego języka dla terminu t, jeśli obowiązująca w danym języku reguła semantyczna wymaga, aby termin t był rozumiany w taki sposób, aby zapewniał prawdziwość zdania F(t) albo żeby termin t denotował przedmiot spełniający własność F(x).

4. Typy zdań w naukach empirycznych w ujęciu Carnapa

Zdanie analityczne wg Carnapa: zdanie A jest analitycznie prawdziwe (L-prawdziwe) w języku J wtw, gdy jest prawdziwe wyłącznie na mocy reguł semantycznych języka J bez odwoływania się do faktów pozajęzykowych.

- reguły o charakterze empirycznym (F-reguły), prawa nauki

Jeżeli zdanie s zostaje uznane za prawdziwe wyłącznie na podstawie reguł transformacji, to powiemy, że jest to zdanie obowiązujące (L+F)

- L-reguły - reguły nakazujące uznanie pewnych zdań wyłącznie ze względu na znaczenie słów wchodzących w skład tych zdań (zdania analityczne - L-obowiązujące)

Zdania F-obowiązujące - zdania oparte na prawach naukowych

Zdania F-przeciwobowiązujące są to zdania, których fałszywość może być ustalana wyłącznie na podstawie reguł transformacji, nie uznawanie zasad praw naukowych

Zdania kontradyktoryczne - nie uznają L-reguł; uznanie reguł języka, nie rozumie terminów w zdaniu

Zdania syntetyczne - F-obowiązujące + zdania niezdeterminowane + zdania F-przeciwobowiązujące

Zdania niezdeterminowane - zdania, o których prawdziwości bądź fałszywości nie decydują reguły transformacji; w ich skład wchodzą zdania protokolarne stanowiące sprawozdanie z doświadczenia, a więc te, które stanowią bazę empiryczną nauki

Zdania sensowne - w ujęciu neopozytywistów to te zdania, które odnoszą się bezpośrednio do doświadczenia oraz zdania akceptowane na podstawie L-reguł (czyli zdania analityczne też).

5. Zasada intersubiektywnej komunikowalności i zasada intersubiektywnej sprawdzalności wyników badań

6. Weryfikacyjna koncepcja znaczenia

WERYFIKACYJNA KONCEPCJA ZNACZENIA - znać znaczenia zdania, to znać warunki jego prawdziwości; zdanie syntetyczne jest zdaniem sensownym, jeżeli istnieje intersubiektywna empiryczna metoda sprawdzenia tego zdania (każdy dysponując odpowiednią wiedzą może je sprawdzić); sens sformułowania tej zasady - wiedza nie jest przedsięwzięciem indywidualnym; zdania nonsensowne to zdania, w których złamano reguły syntaktyczne

7. Neopozytywistyczne i popperowskie ujęcie bazy empirycznej

Wyjściowe ujęcie neopozytywistyczne:

1) Zdania obserwacyjne (elementarne, protokolarne, fundamentalne, bazowe) stanowią podstawę empirycznego sensu innych zdań i podstawę ich przyjmowania, stanowiąc bazę empiryczną nauki.

a) zdania muszą być sformułowane w pewnym języku - stałe logiczne

b) terminy obserwacyjne

I podejście - introspekcyjne

- obserwacje odnoszą się do danych zmysłowych (wcześniej - postrzeżeń zmysłowych - wczesny pozytywizm)

II podejście - ekstraspekcyjna interpretacja języka obserwacyjnego

- terminy obserwacyjne, w zależności od swojej kategorii gramatycznej, odnoszą się do bezpośrednio obserwowalnych obiektów, własności, relacji

c) problem obserwowalności

- nie zapośredniczona za pomocą urządzeń obserwacyjnych, nawet takich jak mikroskop

- miała być niezapośredniczona, aby zapewnić pełną obiektywność zdań obserwacyjnych, tj. bazy empirycznej wiedzy naukowej

- postulat o bezzałożeniowości zdań obserwacyjnych prowadzi do kumulatywistycznej koncepcji rozwoju wiedzy naukowej

Trylemat Fiesa - na jakiej podstawie przyjmować zdania obserwacyjne (bazowe)?

3 podstawy:

I. na mocy postanowienia (dogmatycznie)

II. przez odwołanie się do danych zmysłowych (rozwiązanie psychologistyczne)

III. przez odwołanie się do innych zdań

Popper odrzuca każde z tych trzech podstaw.

Popper - baza jest przyjmowana konwencjonalnie - zdania wchodzące do bazy podlegają ciągłemu sprawdzaniu (dopuszcza możliwą rewizję - uchylenie konwencji)

Popper - prawa nauki zawsze przyjmują charakter hipotetyczny (różnica między Popperem a neopozytywistami)

8. Scharakteryzuj prawa nauk empirycznych: a) niestatystyczne prawa ściśle ogólne i niestatystyczne generalizacje historyczne b) statystyczne prawa ściśle ogólne i statystyczne generalizacje historyczne

Niestatystycznym prawem ściśle ogólnym danej dyscypliny empirycznej E nazywamy każde syntetyczne pozalogiczne i pozamatematyczne twierdzenie tej dyscypliny o postaci formalnej:

∀x [A(x) → B(x)]; gdzie:

A(x) - podaje warunki, jakie muszą być spełnione, żeby zaszła zależność, o której mówi formuła zdaniowa B(x)

Ścisła ogólność praw nauki polega na tym, że na denotację poprzednika prawa nie nakłada się żadnych ograniczeń czasoprzestrzennych. W związku z tym prawa ściśle ogólne mogę być podstawą przewidywania i wyjaśniania.

Generalizacją historyczną jakiejś dyscypliny empirycznej E nazywamy każde pozalogiczne i pozamatematyczne twierdzenie tej dyscypliny o postaci (tak samo jak przy niestatystycznym prawie ściśle ogólnym).

Na denotację poprzednika generalizacji historycznych nakłada się ograniczenie czasoprzestrzenne, dlatego generalizacje historyczne nie są prawami ściśle ogólnymi, lecz numerycznie ogólnymi, a każda z nich może być przedstawiona jako skończona koniunkcja ich przypadków szczegółowych. Z tego względu nie mogą stanowić podstawy przewidywania stosowanego do przypadków nie należących do denotacji poprzednika, a wyjaśnianie ma charakter trywialny.

Prawa statystyczne:

- ściśle ogólne i statystyczne generalizacje historyczne

Statystycznym prawem ściśle ogólnym danej dyscypliny empirycznej E nazywamy każde zdanie tej dyscypliny o postaci: „Częstość względna cechy F(K,L) - wyznaczająca zbiór K w zbiorze L = p”; 0≤p≤1

Jeżeli zbiór L jest zbiorem czasoprzestrzennie otwartym, wtedy prawo statystyczne jest prawem ściśle ogólnym.

Jeżeli zbiór L jest zbiorem czasoprzestrzennie zamkniętym, to wtedy prawo statystyczne jest generalizacją historyczną.

9. Scharakteryzuj prawa nauk empirycznych, niestatystyczne: a)następstwa czasowego b)przyczynowe c)funkcjonalne

a) prawa następstwa czasowego

∀x [P(x)→(A₀(x)≤B₀(x))]

np. x - seria warstw osadowych, to tworzenie warstwy niższej następuje nie później niż tworzenie warstwy wyższej

b) prawa o charakterze przyczynowym

∀x [P(x)→(A₀(x)≤B₀(x))∧(A₀(x)→B₀(x))]

c) prawa funkcjonalne

∀x [x jest składnikiem typu S₁ struktury s typu S₂ ∧ s∈S→C(x)]

- opisują zachowanie się struktur w biologii, ekonomii, psychologii, socjologii

10. Prawa zależności funkcyjnej oraz idealizacyjny charakter praw nauki

Prawa zależności funkcyjnej charakteryzują prawidłowości łączące poszczególne wielkości fizyczne przez przedstawienie, w jaki sposób miary liczbowe jakiejś wielkości fizycznej wyrażonej za pomocą odpowiedniej funkcji zależą od zmian liczbowych innych wielkości fizycznych wyrażanych za pomocą odpowiednich funkcji.

Prawa idealizacyjne - takie, które przypisują pewne założenia idealizacyjne, czyli nie uwzględnia się pewnych czynników (np. oddziaływań).

- mówi się, że prawa nauki są kontrfaktyczne, bo żaden nie spełnia warunków prawa idealizacyjnego

- uchylanie praw idealizacyjnych do konkretyzacja i prawo faktualne

11. Podstawowe składniki teorii empirycznej w ujęciu Wójcickiego i podstawowe płaszczyzny badania teorii empirycznych

Według Wójcickiego teorię możemy scharakteryzować przez podanie elementów wchodzących w jej skład.

T_op=<L,T,Cn_l-m,R,K>

T_op - teoria ujęta opisowo

L - język teorii

T - zbiór zdań akceptowanych jako twierdzenia teorii

Cn_l-m - ogół środków stosowanych na gruncie danej teorii w celu uzasadnienia jednych zdań w oparciu o inne zdania

R - właściwe dla danej teorii procedury pomiarowe i diagnostyczne

K - zasięg teorii

Analiza języka teorii empirycznych nie wykracza poza granice syntaktyki. Jeśli chcemy ustalić jak teorie odnoszą się do rzeczywistości, to nasze rozważania musimy rozszerzyć o płaszczyznę semantyczną.

R - to nie są rozważania o charakterze pragmatycznym, lecz operacyjnym. W ramach operacjonizmu starano się definiować pewne terminy naukowe w sposób operacyjny.

3 podstawowe płaszczyzny badań: 1)syntaktyka 2)semantyka 3)operacjonizm

R - w różnych teoriach danej dyscypliny może mieć różne procedury pomiarowe. Wójcicki proponuje, aby nie analizować procedur pomiarowych, lecz zdania opisujące wyniki tych procedur.

L - zakłada się, że V można podzielić na 2 części; V=V₀ ∪ V_t (terminy obserwacyjne i teoretyczne).

Problemem jest uściślenie pojęcia terminów obserwacyjnych. Jeśli uda nam się wykazać związek między TO i TT, to wykażemy też niezbędność TT.

W słowniku teorii empirycznej muszę występować terminy swoiste teorii, umożliwią odnoszenie się teorii do rzeczywistości pozajęzykowej. Gramatyka rachunku predykatów jest używana do konstrukcji teorii empirycznych.

Czy można przenieść pojęcia środków dowodowych z logiki do rozważań z zakresu metodologii nauk empirycznych? Nie można, bo terminy empiryczne są bogatsze pod pewnymi względami.

12. Podstawowe założenia neopozytywistycznego paradygmatu rekonstrukcji teorii empirycznych

Założenia przyjmowane w neopozytywistycznym paradygmacie rekonstrukcji teorii naukowych:

1) jeżeli teoria empiryczna jest sformułowana w pewnym języku r, to przyjmuje się, że część twierdzeń tej teorii może być przełożone na język, w którym występują odpowiednie środki logiczne, w którym to języku można dokonać podziału terminów na terminy teoretyczne i obserwacyjne

2) przyjmuje się, że terminy obserwacyjne występują w zdaniach obserwacyjnych, a więc w zdaniach, w których można wskazać metody bezpośredniej empirycznej weryfikacji, terminy te mogą być odpowiednio zinterpretowane

3) w rekonstrukcji teorii naukowych możemy stosować aparat formalny, a więc aparat metamatematyki i teorii

4) terminy teoretyczne występujące w teoriach empirycznych posiadają treść empiryczną

5) terminy teoretyczne występujące w teoriach muszą być powiązane terminami obserwacyjnymi

13. Dychotomia - terminy teoretyczne i terminy obserwacyjne

Terminy obserwacyjne:

- kwestia kluczowa dla neopozytywistów, gdyż one tworzą zdania, które odnoszą się do rzeczywistości bezpośrednio obserwowalnej

- neopozytywiści nie uściślali terminów teoretycznych - charakteryzowali je w sposób negatywny: nie są terminami obserwacyjnymi

- nie da się w ramach refleksji metodologicznej scharakteryzować czym są terminy obserwacyjne

R. Carnap - terminy obserwacyjne mogą być charakteryzowane w ramach psychologii i behawioralnych koncepcji języka (behawioralna koncepcja języka: zachowania językowe użytkowników języka mogą być ujmowane w kategoriach reakcji na bodźce zewnętrzne)

• pojęcie predykat obserwacyjny

Na pytanie o to, co dane, w ramach neopozytywizmu udzielano 3 odpowiedzi:

1) dane są wrażenia zmysłowe i dane są bezpośrednio; pozytywizm atomistyczny; interpretacja introspekcyjna

2) dane są wrażenia zmysłowe, ale nie są one dane bezpośrednio, są wynikiem pewnej abstrakcyjnej analizy, to pewne konstrukty, interpretacja introspekcyjna

3) dane są pewne obiekty trójwymiarowe z rzeczywistości pozajęzykowej; interpretacja ekstraspekcyjna

14. Koncepcja zdania obserwacyjnego w tradycji empiryzmu logicznego i definicje ostensywne

Definicje ostensywne (deiktyczne): Są to procesy, w których uczymy pewne osoby rozumienia pewnych terminów w sposób inny niż językowy. Element wskazujący: 1) werbalny 2) pozawerbalny.

- dwie czynności: werbalne wypowiedzenie i wskazanie na wzorzec/desygnat terminu ⇒ z nich dwóch składa się definicja ostensywna.

- N jest takie jak A

∀x[x jest N ↔ x jest takie jak A]

Jest niewystarczające, bo przedmioty nie mają tylko jednej cechy.

∀x[x jest N ↔ x jest takie jak A pod względem W i w stopniu S]

w stopniu S - przedmioty są jakoś do siebie podobne, więc są one nieostre

Predykaty obserwacyjne definiowane przez definicje deiktyczne zawsze będą nieostre, gdyż nie uwzględniają różnorodności. W konsekwencji nie jesteśmy w stanie wskazać na interpretacje terminów definiowanych za pomocą definicji deiktycznych.

15. Drugi dogmat empiryzmu

Każde zdanie nauki empirycznej, które posiada sens empiryczny, można przełożyć na zdanie zawierające tylko terminy obserwacyjne (zakłada przekładalność terminów teoretycznych na obserwacyjne).

16. Omów podstawowe rodzaje postulatów dla terminów teoretycznych w ujęciu Carnapa

17. Teoria jako system formalny, podstawowe sposoby aksjomatyzowania teorii

T_Fr=<L,T,C_nl-m> - T_Fr - system formalny, teoria sformalizowana

Formalizm teorii jest rozważany w ramach syntaktyki. Taka teoria nie różni się niczym od teorii matematyki. Możemy do niej zastosować techniki, wyniki badań matematycznych i metamatematycznych.

W naukach empirycznych staramy się dokonać aksjomatyzacji. W procesie aksjomatyzacji teorii empirycznych nie możemy postępować tak samo jak w logice. Aksjomatyzacja jest zabiegiem wtórnym, tzn. jesteśmy w stanie określić zbiór zdań prawdziwych bez odwoływania się do aksjomatyzacji (możemy np. odwołać się do teorii mnogości). Przeprowadzając aksjomatyzację w naukach empirycznych dokonujemy hierarchizacji wartości twierdzeń.

I. Warunki formalne, które muszą być spełnione przez system aksjomatyczny.

Przez system aksjomatyczny rozumiemy zbiór tych wszystkich twierdzeń, które można wyprowadzić za pomocą środków dowodowych z przyjętych przesłanek, czyli aksjomatów. Zatem musimy mieć:

1) określony język, w którym formułujemy te twierdzenia

2) określone środki dowodowe - tak by można odróżnić rozumowania, które mają charakter dowodu, od tych, które go nie posiadają

3) musimy wiedzieć, które zdania jesteśmy skłonni uznawać jako twierdzenia danego systemu.

Ad. Warunki formalne:

1) musi być niesprzeczny (nie może obowiązywać prawo przepełnienia); system sprzeczny jest bezużyteczny poznawczo

2) niezależność aksjomatów (nie jest to warunek konieczny)

Żaden z aksjomatów nie da się wyprowadzić z pozostałych aksjomatów

A ∈ Cn_L(X)

A ∉ Cn_L(X - {A})

- nie należy przyjmować aksjomatów zbędnych

-system Łukasiewicza jest niezależny, Fregego zależny

3) skończoność aksjomatów

- zbiór aksjomatów ma być zbiorem skończonym

- ten warunek jest nie zawsze spełniony

- system aksjomatyczny rachunku predykatów jest nieskończony

- jeśli teoria posiada nieskończenie wiele aksjomatów, to musimy na zbiór aksjomatów nałożyć warunek rozstrzygalności, czyli musimy dysponować metodą, dzięki której o każdym zdaniu danego języka możemy orzec, czy jest, czy też nie jest aksjomatem.

II. Warunki merytoryczne nakładane na system aksjomatyczny:

1) aksjomaty teorii muszą być maksymalnie doniosłe (ważne)

- przyjmujemy te aksjomaty, które są szczególnie ważne, które prowadzą do ważnych konsekwencji

- ten problem nie występuje w teoriach formalnych

- doniosłość aksjomatów w zmatematyzowanym przyrodoznawstwie ma polegać na tym, że te aksjomaty prowadzą do maksymalnie wielu ważnych konsekwencji

2) adekwatność merytoryczna aksjomatyzacji

- z aksjomatów teorii mają być wyprowadzone tylko te zdania, o których jesteśmy przekonani, że są prawdziwe

- aksjomatyzacja tak rozumiana jest nienaturalna: jest wtórna wobec pewnych innych procedur badawczych

Mamy dwie możliwe aksjomatyzacje:

1) aksjomatyzacja zawartości - określamy zawartość teorii, a więc odpowiadamy na pytanie, które zdania są konsekwencjami danych aksjomatów (twierdzeniami danej teorii)

2) aksjomatyzacja zasięgu - definiowanie teorii poprzez aksjomatyzację jej zasięgu, a więc określamy do jakiej dziedziny dana teoria może być zastosowana

18. Koncepcja mocy predykatywnej predykatów teoretycznych

19. Kanoniczny model teorii w ujęciu Carnapa

1) Język teorii jest rekonstruowany jako język rachunku predykatów I rzędu z identycznością

2) Dychotomiczny podział terminów specyficznych teorii na teoretyczne i obserwacyjne.

4 typy formuł zdaniowych (L):

L₀ - zbiór tych wszystkich formuł, których jedynymi pierwotnymi pozalogicznymi terminami są terminy obserwacyjne; w zbiorze nie występują formuły skwantyfikowane

L_0' - formuły zdaniowe skwantyfikowane, w których występują wyłącznie terminy obserwacyjne, np. prawa empiryczne

L_0-T - występują zarówno terminy obserwacyjne, jak i teoretyczne

L_T - występują wyłącznie terminy teoretyczne + postulaty teorii

Semantycznie interpretowane są wyłącznie terminy obserwacyjne, dlatego w odniesieniu do kanonicznego modelu teorii mówimy o interpretacji częstościowej. Terminy teoretyczne nie posiadają interpretacji.

Interpretacja intraspekcyjna terminów obserwacyjnych, w którym przyjmuje się dwa założenia:

1) zakłada się, że przedmioty, własności i relacje będące interpretacją terminów obserwacyjnych są bezpośrednio obserwowalne

2) każda wartość dowolnej zmiennej języka L_0' musi być denotowana przez odpowiednią nazwę z języka L₀

Tego rodzaju interpretacja budzi pewne wątpliwości. Można wyróżnić 2 sensy terminu „predykat obserwacyjny”:

1) w wąskim sensie dany termin jest terminem obserwacyjnym wówczas, gdy odnosi się do przedmiotów bezpośrednio obserwowalnych

2) w sensie szerokim dany termin jest terminem obserwacyjnym wówczas, kiedy termin ten można uściślić z pomocą odpowiednich procedur pomiarowych

W kanonicznym modelu teorii zakłada się ten wąski sens terminu „predykat obserwacyjny”.

Terminy obserwacyjne są realistyczne, a terminy teoretyczne są traktowane instrumentalnie. Stanowisko Carnapa jest określane mianem empirycznego dualizmu instrumentalnego.

W ramach teorii możemy wyróżnić dwa zbiory zdań:

1) zbiór postulatów znaczeniowych dla terminów teoretycznych, zawierający prawa nauki, konwencje oraz wprowadzający aparat konceptualny teorii

2) zbiór reguł korespondencji zawierający zdania sformułowane w języku mieszanym

Założenia nakładane na zbiór reguł korespondencji C:

- zbiór C musi być zbiorem skończonym; może być zbiorem otwartym

- zakłada się logiczną zgodność zbiorów T i C (T - zbiór postulatów znaczeniowych dla terminów teoretycznych)

- jedynymi terminami pozalogicznymi występującymi w formułach ze zbioru C są terminy danej teorii

- terminy teoretyczne i obserwacyjne występujące w C muszą występować tam w sposób istotny

20. Metoda Ramseya eliminacji terminów teoretycznych i problem statusu poznawczego teorii w ujęciu neopozytywistów

21. Semantyka teorio - modelowa (Przełęcki)

22. Dlaczego zaksjomatyzowana i sformalizowana teoria nie charakteryzuje w sposób jednoznaczny dziedziny przedmiotowej, czyli nie wyznacza 1 modelu zamierzonego?

1) Definicje ostensywne za pomocą których interpretowane są terminy obserwacyjne są definicjami nieostrymi

2) Powód formalny - Wyższe twierdzenie Skolema - Lowenheima pokazuje, że w klasie modeli zamierzonych dla danego języka L będą występowały modele, które nie są izomorficzne. Teoria, dla której można by wskazać klasę modeli zamierzonych z dokładnością do izomorfizmu jest teorią kategoryczną. Twierdzenie S - L pokazuje, że teorie nie są teoriami kategorycznymi.

23. Krytyka dychotomii - terminy obserwacyjne i terminy teoretyczne

Stanowi punkt wyjścia dla rozważań nad niezdaniowym ujęciem teorii, ponieważ w ujęciu tym unika się pewnych zarzutów.

Dotyczy tego, że obserwacja jest zależna od teorii. Interpretacje:

1) K. Jodkowski - teza o uzależnieniu danych obserwacyjnych od teorii; wyróżnił 3 wersje tej tezy:

• w wersji najsłabszej uznaje się, że w różnych teoriach obserwacje posiadają różną wagę

• wersja umiarkowana - w różnych teoriach mamy do czynienia z różnymi interpretacjami danych obserwacyjnych

• Kuhn, Feyerabend, uczeni posługujący się różnymi teoriami żyją w różnych obserwacyjnych światach

2) J. Hacking

• zgodnie z pierwszym sformułowaniem Hackinga, obserwacji zawsze dokonuje się w kontekście teorii

• istnieją obserwacje, które wymagają zapośredniczenia pojęciowego

• nie ma rozróżnienia na terminy teoretyczne i terminy obserwacyjne

Zrezygnowanie z podziału zdań na syntetyczne i analityczne

Jeżeli odrzucimy podział na zdania syntetyczne i analityczne, to nieuzasadniony jest też podział terminów na teoretyczne i obserwacyjne.

Rozróżnienie na terminy teoretyczne i terminy obserwacyjne jest rozróżnieniem nieostrym.

• podział na terminy teoretyczne i terminy obserwacyjne jest zrelatywizowany do podmiotu poznającego; dla jednych pewne predykaty będą obserwacyjne, dla innych teoretyczne.

- neopozytywiści nie przedstawili żadnej pozytywnej definicji terminów teoretycznych, tzn. rozumieli je jako nieobserwacyjne, które albo nie mają interpretacji semantycznej lub są nieobserwowalne

- pojęcie obserwowalności jest nieostre oraz jest gatunkowo i osobniczo zrelatywizowane

- klasyczna dychotomia była nieefektywna ze względu na praktykę badawczą

- Quine - nie można zadowalająco zdefiniować sądów analitycznych; brak podziału na język teoretyczny i obserwacyjny; konieczność odrzucenia logiki klasycznej w wypadku mechaniki kwantowej; holizm radykalny - wszystkie zdania są powiązane ze sobą związkami wynikania logicznego

- często zdarza się, że to, co opisuje się jako obserwacyjne, ma rozbudowaną podbudowę teoretyczną

- konstruktywny empiryzm (Fraassen) - wyróżniając teorię i obserwację popełniamy błąd kategorialny

- Newton - Smith uważa, że rozróżnienie terminów na terminy teoretyczne i obserwacyjne ma charakter pragmatyczny, różnica między nimi nie jest różnicą jakościową, lecz ilościową

24. Kryterium teoretyczności funkcji w koncepcji Sneeda

Podstawy:

1) odrzucenie dychotomii T-O i nowe pojęcie teoretyczności

2) nowy sposób aksjomatyzowania teorii (definicja predykatu teoriomnogościowego)

3) nowy sposób wyrażania treści empirycznej teorii (zd. Ramseya - Sneeda)

Zagadnienie teoretyczności:

1) popełniany był błąd kategorialny

• psychologistyczna epistemologia: obserwowalne - nieobserwowalne

• metodologia: można to zastosować do funkcji teoretycznych lub nieteoretycznych ze względu na daną teorię

2) w pewnym sensie wszystkie terminy są teoretyczne

Niektóre wielkości występujące w fizyce są takie, że musimy odwoływać się do praw

- rozróżnienie: funkcje mierzalne w sposób T-zależny i T-niezależny

Definicja funkcji mierzalnej w T-zależny sposób

Funkcja f jest funkcją mierzalną w T-zależny sposób wtw, gdy w celu wyznaczenia wartości tej funkcji musimy odwołać się do praw teorii T.

Definicja funkcji mierzalnej w T-niezależny sposób

Funkcja f jest funkcją mierzalną w T-niezależny sposób wtw, gdy w celu wyznaczenia wartości tej funkcji nie musimy odwoływać się do praw teorii T.

Definicja funkcji T-teoretycznej

Funkcja f jest funkcją T-teoretyczną wtw, gdy we wszystkich znanych zastosowaniach teorii T wartości tej funkcji były mierzone w T-zależny sposób.

Definicja funkcji T-nieteoretycznej

Funkcja f jest funkcją T-nieteoretyczną wtw, gdy istnieje choć jedno zastosowanie teorii T, w którym wartości tej funkcji były mierzone w T-niezależny sposób.

- kryterium efektywne ze względu na praktykę badawczą

- termin teoretyczny może stać się nieteoretycznym, nigdy na odwrót

25. Na czym polega aksjomatyzacja teorii przez zdefiniowanie predykatu teorio - mnogościowego (aksjomatyzacja teorii a aksjomatyzacja jej zasięgu)

1) stadium przedakcjomatyczne (intuicyjne)

- nie zamyka się liczby twierdzeń pierwotnych i nie ogranicza się listy terminów pierwotnych

2) stadium aksjomatyczne intuicyjne

- związane z Euklidesem

- zamyka się listę terminów i twierdzeń pierwotnych

- każde inne twierdzenie musi być uzasadnione w oparciu o aksjomaty

- nie ma reguł wnioskowania

- dla dyscyplin w tym stadium istniał problem: na jakiej zasadzie uznajemy aksjomaty?

* aspekt genetyczny i metodologiczny (Ajdukiewicz)

1. ujęcie empiryczne

2. ujęcie analityczne - definicje w uwikłaniu terminów pierwotnych - postulaty

3. ujęcie fenomenologiczne - odwołanie się do istoty, ukrytej natury

3) stadium aksjomatyczne abstrakcyjne

- teoria - w języku formalnym

- oddzielenie języka od interpretacji; język semantycznie niezinterpretowany

W punkcie 2) i 3) chodzi o zaksjomatyzowanie zawartości teorii

Klasy modeli:

1) spełniające definicję predykatu teoriomnogościowego

2) modele potencjalne

M_pp - partial potential - spełniają definicję predykatu teoriomnogościowego dla charakterystyki funkcji nieteoretycznych włącznie

M_p - modele możliwe - do funkcji teoretycznych ze względu na daną teorię

M - modele właściwe - spełniają pełną definicję predykatu teoriomnogościowego

M ⊆ M_p ⊆ M_pp

X jest T wtw:

1) x=<D, n₁,...,n_i,t₁,...,t_i>

2) D jest niepustym zbiorem

3) charakterystyka funkcji n₁,...,n_i, które są funkcjami nieteoretycznymi ze względu na teorię T - charakteryzujemy je przez podanie dziedziny, przeciwdziedziny i ewentualnie warunków na nie nakładanych

4) funkcje ,t₁,...,t_i są to funkcje T-teoretyczne

5) prawo bądź prawa fundamentalne

Definiowanie w taki sposób umożliwia wyznaczenie modeli spełniających ten predykat.

26. Rdzeń rozszerzony, rdzeń oraz element teoretyczny u Sneeda

27. Struktura teorii u Sneeda oraz definicja teorii w sensie Sneeda

28. Sposób wyrażania treści empirycznej w koncepcji Ramseya - Sneeda oraz sąd teorii Stegmullera

29. Eksplikacja w aparacie pojęciowym Sneeda - Stegmullera

30. Podstawowe różnice między zdaniowym a niezdaniowym ujęciem teorii

31. Zagadnienia rekonstrukcji i korespondencji pomiędzy teoriami

32. Teza o niewspółmierności teorii

33. Różne wersje tezy o niedookreśleniu teorii przez fakty

34. Trzeci dogmat empiryzmu

35. Pojęcie zkonceptualizowanego teoretycznie układu empirycznego

36. Modele teoretyczne w ujęciu: a) Achinsteina b) Wójcickiego c) Hempla - Oppenheima

37. Modele strukturalne i informacyjne

HUMANISTYKA

38. Założenie o racjonalności w warunkach pewności

39. Założenie o racjonalności w warunkach ryzyka

40. Budowa interpretacji humanistycznej

41. Na dowolnym przykładzie przedstaw interpretację humanistyczną

42. Interpretacja humanistyczne historyczna i adaptacyjna

43. Antynaturalizm intuicjonistyczny u Diltheya

44. Antynaturalizm instrumentalistyczny Webbera

45. Fakt historyczny a historiograficzny

46. Konstrukcja faktów historiograficznych

47. Autentyczność i wiarygodność źródeł

48. Problem sprawdzania wiedzy historycznej

49. Problem obiektywności i nomologiczności wiedzy historycznej historycyzmu Poppera

7

---