Metodologia nauk prawnych i empirycznych

(Wykłady 2010/1011)

Metodologia jest to nauka o metodach badań naukowych, ich skuteczności i wartości poznawczej.

Klasycznie wyróżnia się metodologie:

nauk ścisłych

nauk przyrodniczych

nauk społecznych

Współcześnie dominuje podejście bazujące na wykorzystaniu metod statystycznych bądź matematycznych (szczególnie nauki ścisłe) do opisu różnych zjawisk będących pod obserwacją badacza. W celu uzyskania danych do obliczeń wykorzystuje się precyzyjnie opisaną w metodologiach szczegółowych nauk gamę działań.

Wiele nauk posiada własne metodologie lub korzysta z dorobku innych zapożyczając ich metodologie, np. metody statystyczne w formie zmodyfikowanej i dostosowanej do szczególnych zagadnień ekonomii noszą miano ekonometrii.

W naukach społecznych najczęstszą formą zbierania danych jest ankieta, której konstrukcja, sposób przeprowadzenia oraz struktura respondentów musi być dokładnie, wg zasad, ustalona. Do opracowania wyników stosuje się m.in. statystykę opisową.

W naukach technicznych często dokonuje się pomiaru za pomocą mierników z zachowaniem właściwych warunków otoczenia a uzyskane tak wyniki mogą być zbierane i porównywane z wynikami uzyskanymi przez innych badaczy przy zachowaniu tych samych zmiennych lub nieznacznej ich modyfikacji. Do opracowania stosuje się tu często opis matematyczny.

Hipoteza (gr. hypóthesis - przypuszczenie) - osąd, który podlega weryfikacji. Zdanie, które stwierdza spodziewaną relację między jakimiś zjawiskami, propozycja twierdzenia naukowego, które zakłada możliwą lub oczekiwaną w danym kontekście sytuacyjnym naturę związku.

Stawianie i testowanie hipotez to jeden z podstawowych procesów twórczego myślenia oraz fundamentalny element procesu tworzenia nauki.

Weryfikacja hipotezy polega na wykonaniu doświadczeń sprawdzających efekty przewidywane przez tę hipotezę. Weryfikacja nie jest jednoznacznie możliwa dla zjawisk:

w przypadku braku odzwierciedlenia przewidywania w mierzalnym parametrze zjawiska;

weryfikacja hipotez empirycznych, sformułowanych jako zdanie ogólne nie jest jednoznacznie możliwa (wynika to z istoty dowodu indukcyjnego).

wg Tadeusza Kotarbińskiego to "...takie przypuszczenie dotyczące zachodzenia pewnych zjawisk lub zależności, które pozwala wyjaśnić jakiś niewytłumaczalny dotąd problem"

wg Kazimierza Ajdukiewicza to "...nieprzyjęta jeszcze racja wyjaśnienia jakiegoś faktu, którą podajemy procedurze sprawdzania"

wg Józefa Pietera to "...naukowe przypuszczenie co do istnienia lub nieobecności danego faktu w określonym miejscu i czasie".

Hipoteza Sapira-Whorfa (inna nazwa: prawo relatywizmu językowego) - teoria lingwistyczna głosząca, że używany język wpływa w mniejszym lub większym stopniu na sposób myślenia. Nazwa wywodzi się od dwóch językoznawców - Edwarda Sapira i Benjamina Lee Whorfa, zajmujących się głównie językami rdzennych mieszkańców Ameryki.

Dowodem pośrednim na rzecz znacznego udziału języka w myśleniu oraz procesach społecznych są zmiany językowe i znaczeniowe w praktycznie wszystkich grupach związanych wspólną ideologią. Ma to w zamierzeniu wywierać wpływ na sposób myślenia członków grupy.

Słaba postać tej hipotezy, mówiąca, że język wpływa na myślenie, może być łatwo sprawdzona. Najbardziej znany test, polegający na pokazywaniu użytkownikom różnych języków trzech kolorowych karteczek i pytaniu ich, które dwa kolory są bardziej podobne, pokazał, że wyniki silnie zależą od tego czy kolory mają tę samą czy inną nazwę w danym języku (np. japońskie aoi oznacza zarówno niebieski jak i zielony). Eksperyment ten został przeprowadzony przez Browna i Lenneberga w 1954 r.

Szczególnie trudny do zbadania jest wpływ kategorii gramatycznych takich jak czas czy liczba, który może być znacznie ważniejszy niż wpływ słownictwa. Silniejsza postać tej hipotezy, mówiąca, że język "determinuje" myślenie, jest znacznie trudniejsza do sprawdzenia. Nie ma na nią też silnych dowodów pośrednich i wszystko wskazuje na to, że myślenie, przynajmniej częściowo, jest niezależne od języka. W strukturze języka zapisane są często reguły i poglądy społeczne. Różnie jest rozwiązana też kwestia konstrukcji związanych z płcią.

Obaj badacze spotkali się podczas Międzynarodowego Kongresu Amerykanistów w roku 1928, a 3 lata później Whorf zapisał się do Sapira na kurs dotyczący języków Indian. Benjamin Lee Whorf prowadził badania głównie języków Majów i Hopi. W tekście Model uniwersum Indian, jaki napisał najprawdopodobniej w roku 1936 zawarł tezę, że system używania czasowników w języku hopi wpływa na pojmowanie przez Indian czasu i przestrzeni. Zaprzeczał on przede wszystkim, że istnieje jedno uniwersalne pojmowanie czasu i przestrzeni. Język hopi określał jako "język pozbawiony czasu" i przeciwstawiał go językom "temporalnym".

Czasowniki w tym języku nie odnoszą się do teraźniejszości, przeszłości i przyszłości, nie ma w tym języku tych trzech określeń, a odnoszą się do intencji sądów nadawcy w relacjach:

zdarzenia

przewidywania

uogólniania

Natomiast zjawiska, które w innych językach traktowane są jako rzeczowniki, trwające bardzo krótko (płomień, fala) jawiące się jako formy przestrzenne, dla Hopi są czasownikami.

Pewnym powiązanym zagadnieniem są znaczne różnice w sposobie widzenia problemów przez programistów używających różnych języków programowania. Nie wiadomo w jakim stopniu ma to związek z hipotezą Sapira-Whorfa. Zwykle radzi się programistom naukę przynajmniej podstaw wielu różnych języków, szczególnie takich jak LISP, Haskell, Ocaml czy Prolog, dzięki czemu będą mogli widzieć zagadnienie z różnych stron.

Bywa, iż udowodnione już twierdzenia również noszą nazwę "hipoteza", co wynika z uwarunkowań historycznych (por. lemat), mianowicie początkowej i długotrwałej niemożności ich udowodnienia. Przykładem takiego twierdzenia jest hipoteza Poincarégo. W historii matematyki bywało również na odwrót - hipoteza od razu była nazywana twierdzeniem i tu przykładem może być wielkie twierdzenie Fermata, które na swój dowód czekało przez ponad trzy stulecia. Fermat w swoich pismach jedynie twierdził, że zna jego dowód, ale go nie podał. Wielkie twierdzenie z formalnego punktu widzenia trzeba było uważać za hipotezę.

Jako metodę naukową rozumie się:

Całokształt sposobów badawczego docierania do prawdy i pojęciowego przedstawiania jej.

Sposób uzyskiwania materiału naukowego do prowadzenia badań.

W pierwszym znaczeniu metoda naukowa to ogół czynności i sposobów niezbędnych do rozwiązywania problemów naukowych, do tworzenia prac naukowych i do oceny wyników tych działań.

W jej obrębie mieści się metoda badań naukowych, rozumiana jako sposób zdobywania materiałów do badań, stanowiących podstawę do opracowania teoretycznego, do rozwiązania problemu naukowego, na w końcu - do napisania pracy naukowej. Metody badań stosowane do rozwiązania określonego problemu nazywane są metodami roboczymi.

Dzięki stosowaniu metody naukowej rozwija się prawidłowo nauka i poszerza zakres naszej wiedzy.

Metoda naukowa powinna być przystosowana do przedmiotu badań. Niektóre jednak zasady pracy badawczej są uniwersalne - dla wielu przedmiotów badań i dla wielu nauk.

Wyróżnia się następujące etapy pracy naukowej, które są jednocześnie głównymi składnikami metody naukowej:

ustalenie i uzasadnienie problemu oraz dostrzeżenie zagadnień pochodnych;

krytyka problemu w świetle dotychczasowych osiągnięć nauki (analiza literatury przedmiotu);

wyliczenie niezbędnych założeń lub twierdzeń, czasem także hipotez;

ustalenie metod roboczych, obejmujące krytykę metod dotychczasowych i wybór lub konstrukcję metod nowych;

przeprowadzenie badań naukowych: wykonanie czynności wynikających z postawionego problemu i wybranej metody roboczej;

opracowanie materiałów zebranych w czasie badań i ich synteza;

pisemne opracowanie wyników badań aż do stanu pracy gotowej do druku, po czym ujawnienie ich w publikacji naukowej;

krytyczna ocena przebiegu własnych badań i pisemnego opracowania wyników.

Trzy pierwsze etapy są często przeprowadzane razem; tworzą etap określenia problemu.

Etapy te powinny być realizowane w tej właśnie kolejności; wybór metody roboczej nie może na przykład poprzedzać ustalenia problemu. Są one zresztą dość naturalne, podobne do wszelakiego działania ludzkiego w obliczu nowej sytuacji.

Znane są następujące metody badań naukowych:

Metoda obserwacyjna - sposób prowadzenia badań, w którym obserwacja odgrywa istotną rolę i którego stosowanie nie pociąga za sobą zmian w środowisku lokalnym (w odróżnieniu od metody eksperymentalnej). Jest celowym poszukiwaniem faktów, celową czynnością poznawania za pomocą zmysłów.

Stanowiąca jej część obserwacja naukowa to proces uważnego i celowego spostrzegania; rezultatem obserwacji naukowej są spostrzeżenia naukowe. Wartość poznawcza metody obserwacyjnej polega na opisie zjawisk, od którego często zaczynają się badania naukowe.

Jest najstarszą metodą roboczą pracy naukowej, a jej elementy występują w wielu innych metodach.

Należyte przygotowanie do obserwacji wymaga określenia punktów widzenia i kwestii, na które odpowiedzieć można przy pomocy obserwacji; tworzą one schemat obserwacyjny lub przewodnik obserwacyjny. Podczas obserwacji znajduje się potwierdzenie lub zaprzeczenie hipotez postawionych w przewodniku.

Niektóre obserwacje dokonywane są przy pomocy instrumentów naukowych - środków technicznych do badań różnego rodzaju. Spełniają one często funkcję pomocniczą, umożliwiając dokładną obserwację. Pozwalają one nie tylko na dotarcie do pewnych zjawisk, ale również na udokumentowanie ich. Ważne więc jest poznanie specyfiki działania poszczególnych instrumentów naukowych, ich właściwy wybór i właściwe użytkowanie . Jest to szczególnie istotne, jeśli chodzi o nowe obszary badań, takie jak Internet.

W badaniach Internetu instrumentem naukowym jest na przykład przeglądarka internetowa, służąca do zapoznawania się i zapisu stron internetowych. Innymi instrumentami są program do przygotowywania zrzutów ekranu, stanowiących odpowiednik zdjęć czy też program do zapisywania zawartości całych witryn internetowych.

Metody obserwacji można podzielić na obserwacje bez interwencji i z interwencją:

Obserwacja bez interwencji - jej celem jest opis naturalnie występujących zachowań bez ingerowania w nie przez badacza. Jest to metoda charakteryzująca się wysoką trafnością ekologiczną. Kiedy taka obserwacja odbywa się w warunkach naturalnych, nazywamy ją obserwacją naturalną. Ta metoda jest wykorzystywana głównie w psychologii i etologii.

Obserwacje z interwencją - obejmują sytuacje, gdy badacze ingerują w spontaniczny tok zdarzeń. Wyróżnia się trzy typy tego rodzaju obserwacji:

obserwację uczestniczącą - badacz sam uczestniczy w sytuacji, która jest przedmiotem jego obserwacji;

obserwację ustrukturowaną - może być prowadzona w warunkach naturalnych lub w laboratorium, badacz wywołuje interesujące go zdarzenia;

eksperyment naturalny - badacz manipuluje wieloma zmiennymi w warunkach naturalnych i określa ich wpływ na zachowanie

Metodę intuicyjną rozumie się jako pracę naukową czysto umysłową; polega ona wtedy na rozważeniu pojęć, przypuszczeń, problemów, projektów lub innych elementów szeroko pojętej pracy naukowo-badawczej. Jest składnikiem zawsze i koniecznie obecnym w każdej metodzie badań naukowych. Staje się potrzebna do uzasadnienia problemu, wyboru metody roboczej, wskazania założeń, ustalenia hipotez. Byłaby wtedy tożsama z myśleniem.

Intuicja etymologicznie to przypatrywanie się umysłowe pewnemu przedmiotowi. Może być rozumiana jako pierwotna forma poznawania umysłowego; poznawania wstępnego, tymczasowego, niedoskonałego. Pozwala na pewne zarysowe, niedokładne zrozumienie związku pojęć lub zjawisk. W takim rozumieniu stale towarzyszy pracy naukowej. Przeważa wtedy, gdy badacz poprzestaje na domysłach i przypuszczeniach, nie siląc się na ich sprawdzenie czy udowodnienie - w pracach koncepcyjnych, szczególnie tych przedstawiających jedynie pogląd hipotetyczny na daną sprawę. Zazwyczaj pogląd ten jest oparty na osobistym doświadczeniu autora. Idąc tym tropem, metoda intuicyjna to sposób pracy naukowej, w którym argumenty do twierdzeń ogólnych są czerpane z doświadczenia osobistego.

Sprawdzianem ostatecznym dla prac naukowych opartych na tej metodzie są wyniki badań późniejszych; częściowo można już się przekonać o wartości takiej pracy według stopnia zgodności zawartych w niej twierdzeń z ustaloną już wiedzą naukową i z bieżącym stanem problematyki naukowej.

Krytyka źródeł polega na stwierdzeniu autentyczności i właściwego sensu śladów pewnej działalności ludzkiej, a następnie na objaśnieniu ich w świetle poznanych przyczyn i warunków działalności ludzkiej. Dzięki niej dochodzi się do poznania i przebiegu minionej działalności ludzkiej i jej wytworów. Narzędziami w stwierdzaniu autentyczności śladów i celem ustalenia właściwego ich znaczenia jest szereg metod pomocniczych historii.

Jest jedną z wielu metod badań naukowych.

Zdobywanie wiedzy o źródle tak, by stało się one źródłem gotowym do wykorzystywania informacji, podzielić można na:

krytykę zewnętrzną, która polega na określeniu czasu, miejsca powstania danego źródła historycznego oraz jego autora; nazywana erudycyjną;

krytykę wewnętrzną, która polega na analizie treści źródła historycznego oraz na zbadaniu wiarygodności autora; nazywana hermeneutyką.

Analiza krytyczna źródeł historycznych jest punktem wyjścia do pracy badawczej. Dalszymi etapami są interpretacja psychologiczna faktów historycznych i interpretacja socjologiczna faktów historycznych.

Interpretacja psychologiczna faktów historycznych odnosi się przede wszystkim do motywów postępowania, które mogą być stwierdzone na podstawie danych źródeł. Dąży do wyjaśnienia, dlaczego nastąpił pewien fakt historyczny, jakie mieli cele jego sprawcy. Może także służyć do wyjaśnienia wątpliwości co do źródeł, ich sprzeczności względem siebie.

Interpretacja socjologiczna faktów historycznych pozwala na powiązanie ze sobą pojedynczych faktów historycznych w czytelny obraz danej epoki lub jej części. Dzięki użyciu przyjętego przez badacza klucza ogólnych praw czy też przekonań socjologicznych, dotyczących związku zależności pomiędzy poczynaniami ludzkimi a ich przyczynami czy warunkami, z mozaiki pojedynczych faktów zaczyna układać się spójna całość.

Zarówno jedna, jak i druga interpretacja, jest dokonywana przede wszystkim w sposób intuicyjny, opierając się na osobistej znajomości praw życia ludzkiego przez badacza, jego osobistych przekonaniach, a także uwarunkowaniach kultury, z której pochodzi.

Metoda ankietowa i metoda wywiadu to metody badań naukowych polegające na stawianiu pytań, a następnie - na opracowywaniu odpowiedzi. Stanowią one trzon metodologiczny nauk społecznych. Panuje jednak wśród badaczy pewna nieufność co do odpowiedzi na pytania i do wypowiedzi, do przypominania sobie, do autobiografii i pamiętników. Często także tych metod się nadużywa albo stosuje w sposób niewłaściwy.

Metoda ankietowa odgrywa podstawową rolę w naukach społecznych, a znaczną rolę w naukach psychologicznych; wszędzie tam gdzie badaczowi zależy na wypowiedziach osób badanych i na ich interpretacji. Ankieta jest zbiorem pytań stawianych pisemnie[1], celem uzyskania odpowiedzi mających służyć do rozwiązania pewnego problemu. Odpowiedzi te są następnie opracowywane statystycznie, a wyniki objaśniane - interpretowane.

Metoda wywiadu - równie często stosowana w naukach humanistycznych - również polega na stawianiu pytań; nie ma istotnej różnicy metodologicznej między nią a metodą ankietową. W każdym przypadku pytania są stawiane dla określonych celów.

Odpowiedzi na pytania często bywają niedokładne lub kłamliwe czy zwodnicze; istnieją jednak sposoby na uzyskanie prawdy z takich wypowiedzi. W ankietach tym sposobem jest odpowiednie ułożenie pytań, na przykład zadawanie parokrotne pytań różnie sformułowanych, które jednak powinny dać tą samą odpowiedź.

Ankiety mogą być niedokładne lub wręcz nieprawdziwe z tego powodu, że pytania zostały źle ułożone: ankietowany nie rozumie ich lub jego odpowiedź leży poza przyjętym zestawem odpowiedzi (w pytaniach zamkniętych).

Wartość poznawcza w badaniach naukowych obu metod jest ogromnie zmienna, w zależności od jakości przygotowania ankiet i od praktycznego zastosowania jednej z nich.

Metoda analizy i krytyki piśmiennictwa albo analiza krytyczna jako metoda badań naukowych jest stosowana do prac naukowych i badań innych naukowców. Jest metodą stosowaną powszechnie w nauce. Powstają dzięki niej publikacje oparte nie na badaniach własnych, lecz na pracach i badaniach cudzych.

Elementy tej metody są stosowane również w innych badaniach; istotą metody naukowej jest przystosowanie nowego problemu do wiedzy dotychczasowej, a więc niezbędnym etapem jest analiza i krytyka literatury przedmiotu.

Metoda eksperymentalna - jedna z metod badań naukowych, charakteryzuje się innym niż w obserwacji stosunkiem osoby badanej do zjawiska badanego. Obserwując nie zmienia się badanego zjawiska. Natomiast eksperyment naukowy polega na czynnej modyfikacji zjawiska stanowiącego przedmiot badania, dążąc do poznania zależności przyczynowych pomiędzy składnikami lub warunkami przebiegu badanego zjawiska. Dzięki eksperymentom powstała większa część odkryć w fizyce, chemii, biologii i innych dziedzinach naukowych.

Metoda ta najlepiej nadaje się do badań nad zjawiskami powtarzającymi się w warunkach przynajmniej częściowo takich samych. Nadaje się więc także do badań nad zjawiskami społecznymi - zjawiskami politycznymi lub gospodarczymi.

Podstawowe etapy prowadzenia eksperymentu to:

Wyodrębnienie zjawiska mającego stanowić przedmiot badania, nazywane stwarzaniem układu odosobnionego.

Ustalenie zmiennych warunków danego zjawiska i wyodrębnienie warunków mających stanowić przedmiot czynnej ingerencji prowadzącego eksperyment.

Wywołanie zmian wyodrębnionych warunków zjawiska.

Stwierdzenie rodzaju zmiany czynnie wywołanej.

Do mierzenia zmian służą instrumenty naukowe. Możliwy jest jednak eksperyment naukowy bez instrumentów, pod warunkiem możliwie dokładnego opisu warunków zmiennych.

Podobnie jak w metodzie obserwacyjnej do badań przystępuje się z przygotowanymi punktami widzenia i założenia; następuje tu także notowanie przebiegu i wyników. Obserwacja stanowi część składową eksperymentu. Wiele prac badawczych prowadzi się metodami obserwacyjnymi i eksperymentalnymi łącznie; niejako podchodząc z dwóch stron do studiów nad tą samą sprawą.

Wyróżnia się eksperymenty naturalne i eksperymenty laboratoryjne.

Eksperyment naturalny jest analizą przebiegu zjawiska, wywołanego i kontrolowanego, ale w warunkach naturalnych, między innymi w warunkach działalności ludzkiej uprawianych z innych względów niż poznawanie prawdy naukowej. Stosuje się tu na przykład grupy równoważne: grupę eksperymentalną i grupę kontrolną, by porównać zachowanie pewnej zbiorowości gdzie wprowadzony zostaje nowy czynnik i zbiorowości, gdzie zmiana taka nie nastąpiła.

Eksperyment laboratoryjny wykonywany jest w sztucznie stworzonym środowisku - tradycyjnie w ograniczonym zaopatrzonym w przyrządy miejscu jakim jest laboratorium, z zastosowaniem odpowiednich instrumentów. Istotą takich eksperymentów jest izolacja zjawisk w postaci układów odosobnionych. Jest szeroko stosowany w naukach ścisłych, naukach technicznych, naukach biologicznych i w naukach medycznych.

Najważniejszym wzorcem badań eksperymentalnych jest metoda jedynej różnicy, opracowana przez Johna Stuarta Milla i podana w jego Systemie logiki.

Mówi ona, że jeśli pewne zjawisko jest jednakowe z innym zjawiskiem pod względem wszystkich cech z wyjątkiem jednej, to różnice w jego przebiegu należy przypisać właśnie tej różnicowej cesze. Na niej opierają się eksperymenty wykonywane za pomocą grup równoważnych.

Problemem może być tu znalezienie grup odpowiednio równoważnych; by zmniejszyć rozmiary błędów wnioskowania stosuje się więc grupy dostatecznie liczne.

Statystyka (niem. Statistik, „badanie faktów i osób publicznych”, z łac. [now.] statisticus, „polityczny, dot. polityki”, od status, „państwo, stan”) - nauka, której przedmiotem zainteresowania są metody pozyskiwania i prezentacji, a przede wszystkim analizy danych opisujących zjawiska, w tym masowe.

Duża część nauki zajmuje się obserwacją otaczającego nas świata lub też posługuje się eksperymentem dla potwierdzenia swoich teorii. Takie badanie przebiega zazwyczaj według schematu: zebranie dużej ilości danych, ich analiza i interpretacja. Badaczowi potrzebny jest wtedy zestaw narzędzi - sprawdzonych metod, które umożliwią mu operowanie na dużych zbiorach danych. Tworzeniem i rozwijaniem takich użytecznych narzędzi zajmuje się właśnie statystyka.

Swoje początki statystyka wywodzi z tradycji dokonywania spisów powszechnych, czyli zbierania informacji na temat ludności. Ślady pierwszego spisu można znaleźć w Księdze Liczb, kiedy to Mojżesz wyprowadzał lud Izraela z Egiptu. Spisy powszechne były stosunkowo systematycznie przeprowadzane na terenie starożytnego Rzymu. Z pewnością posiadanie informacji na temat stanu ludności ułatwiało rozpoznawanie trendów i odpowiednie planowanie. Do ok. połowy XIX wieku termin statystyka oznaczał podany w tabelarycznej formie zbiór danych na temat stanu państwa. Można przypuszczać, że w pewnym momencie posiadanie podstawowych danych stało się niewystarczające, szczególnie przy coraz szybciej rozwijającej się gospodarce. Konieczne stało się nie tylko ulepszanie metod pozyskiwania danych, ale również ich opisu i analizy. Zbiegło się to w czasie z szybkim rozwojem metod matematycznych, szczególnie teorii prawdopodobieństwa.

Już pierwszy rzut oka na wielkości badane statystycznie pozwala nam zorientować się, że nieodłącznym ich atrybutem jest losowość. Przede wszystkim wynika to z losowej natury badanych wielkości. Na przykład wzrost człowieka jest uwarunkowany ogromną ilością czynników, takich jak genetyka, dieta, środowisko, przy czym niektóre z nich również mają losową naturę. Zgodnie z zasadami mechaniki kwantowej na pewnym poziomie obserwacji wszystkie zjawiska mają charakter losowy.

Ważniejszy jest jednak fakt, że czasami nie mamy możliwości lub środków do tego, aby przebadać całą populację. Badanie wzrostu wszystkich ludzi tylko po to, aby wyznaczyć średni wzrost ludzi w Polsce z ekonomicznego punktu widzenia nie ma sensu (patrz Badanie statystyczne), lepiej byłoby przebadać losowo wybraną grupę osób, zakładając, że reszta populacji nie wyróżnia się szczególnie wysokim lub niskim wzrostem. W tym wypadku, oszczędzając na samym badaniu, świadomie skazujemy się na niepewność.

Jak widać, losowość zjawisk jest niejako wpisana w definicję metod statystycznych. Dlatego właśnie statystykę łączy bardzo ścisły związek z teorią prawdopodobieństwa, działem matematyki dzięki któremu jesteśmy w stanie poradzić sobie z niepewnością.

Metody statystyczne stosuje się wszędzie tam, gdzie chodzi o poznanie prawidłowości w zakresie zjawisk masowych - tam, gdzie bada się problemy demograficzne, ekonomiczne, socjologiczne; choć także w innych naukach. Metoda statystyczna jest jedną z metod badań naukowych.

Działania statystyczne stosuje się do opisu zjawisk masowych. Zestawienia danych do opisu zjawisk masowych dostarczają między innymi urzędy statystyczne przez spisy powszechne. Zestawienia te mają postać tabel, z których można dowiedzieć się, w jakim procencie dane zjawisko występuje; tabel publikowanych między innymi w rocznikach statystycznych.

Dzięki owym danym można ustalić zmienność zjawisk masowych, tendencji ich przekształceń w czasie. Sporządza się w tym celu wykresy, ilustrujące krzywą rozwoju danego zjawiska czy też to, jaką część stanowi większej całości. Część danych dostarcza badanie metodą grup reprezentacyjnych: zbiera się dane nie od wszystkich, ale od odpowiednio wybranej grupy, określanej jako grupa reprezentacyjna.

Celem analizy statystycznej jest pozyskanie jak największej wiedzy z pozyskanych danych. Aby zbiór danych był dobrą bazą do analizy statystycznej należy:

zaplanować badanie

podsumować zbiór danych z obserwacji, podkreślając tendencje, ale rezygnując ze szczegółów

uzgodnić, jaką wiedzę o badanym zjawisku mają dostarczyć dane.

Poszczególne punkty odpowiadają działom statystyki:

Celem analizy statystycznej jest pozyskanie jak największej wiedzy z pozyskanych danych. Aby zbiór danych był dobrą bazą do analizy statystycznej należy:

1.zaplanować badanie

2.podsumować zbiór danych z obserwacji, podkreślając tendencje, ale rezygnując ze szczegółów

3.uzgodnić, jaką wiedzę o badanym zjawisku mają dostarczyć dane.

Poszczególne punkty odpowiadają działom statystyki:

1. metoda reprezentacyjna

2. statystyka opisowa

3. wnioskowanie statystyczne

Metoda reprezentacyjna jest częściowym badaniem statystycznym opartym na próbie pobranej ze zbiorowości generalnej w sposób losowy. Z teoretycznego i praktycznego punktu widzenia metoda ta jest najbardziej prawidłową formą badania częściowego. W metodzie reprezentacyjnej dokonuje się wyboru próby na dwa sposoby. Może to być wybór przez losowanie, albo przez celową selekcję.

Przy losowaniu dokonuje się wyboru przypadkowego, prowadzący badanie ma jedynie wpływ na zastosowaną metodę losowania. Do najczęściej stosowanych metod losowania zalicza się:

losowanie bezpośrednie, w którym wyróżnia się losowanie zależne i niezależne

losowanie z wykorzystaniem tablic liczb losowych

losowanie warstwowe

Wybór w drodze celowej selekcji polega na typowaniu jednostek do próby na podstawie wstępnego rozeznania w zagadnieniu. Prowadzący badanie wybiera jednostki, które w jego subiektywnej ocenie, są typowe lub przeciętne.

Zastosowanie rachunku prawdopodobieństwa przy przenoszeniu wyników z losowej próby na całą zbiorowość umożliwia określenie wielkości popełnianego błędu. Możliwości tej nie daje ani metoda ankietowa, ani monograficzna.

Zamiast gromadzić szczegółowe informacje o wszystkich jednostkach populacji generalnej, losujemy z niej pewną liczbę jednostek zwaną próbą i na podstawie otrzymanych wyników wnioskujemy o całości. Aby jednak próba była dobrą reprezentacją całości, należy zapewnić jednakowe szanse dostania się (trafienia) do próby wszystkim jednostkom zbiorowości generalnej. Jeśli prawdopodobieństwo wylosowania każdej jednostki jest jednakowe, wówczas wylosowana próba jest dobrą reprezentacją całej zbiorowości, tzn. charakteryzuje się tymi samymi właściwościami i prawidłowościami ogólnymi co zbiorowość generalna. Dokładność badania metodą reprezentacyjną jest uzależniona głównie od takich czynników jak:

struktura zbiorowości

zastosowany schemat losowania

dostateczna liczebność próby

Metodę reprezentacyjną stosuje się przede wszystkim w statystyce społeczno-ekonomicznej. Wykorzystuje się ją również w technice i badaniach eksperymentalnych. Jest też stosowana wtedy gdy badanie wyczerpujące jest niecelowe z uwagi na wysokie koszty lub nie ma możliwości zastosowania innej metody.

Statystyka opisowa to dział statystyki zajmujący się metodami opisu danych statystycznych uzyskanych podczas badania statystycznego. Celem stosowania metod statystyki opisowej jest podsumowanie zbioru danych i wyciągnięcie pewnych podstawowych wniosków i uogólnień na temat zbioru.

Statystykę opisową stosuje się zazwyczaj jako pierwszy i podstawowy krok w analizie zebranych danych.

Do technik statystyki opisowej można zaliczyć:

1. Opis tabelaryczny.

Dane przedstawiane są w postaci tabel. Dla małych zbiorów danych tabele mogą prezentować wszystkie dane, w przeciwnym przypadku tworzy się różnego rodzaju podsumowania, jak np. szereg rozdzielczy.

2. Graficzna prezentacja wyników.

Dane prezentowane są w formie graficznej. Podstawowymi narzędziami są tutaj: histogram, wielobok liczebności i krzywa liczebności, które wykreślane są bezpośrednio na podstawie danych z szeregu rozdzielczego; wykres pudełkowy, przedstawiający zależności pomiędzy niektórymi statystykami pozycyjnymi; krzywa Lorenza charakteryzująca koncentrację wartości cechy.

3. Wyznaczanie miar rozkładu.

Do opisu służą miary rozkładu - różnego rodzaju wielkości obliczane na podstawie uzyskanych danych. Interpretacja wartości tych miar dostarcza informacji na temat charakteru rozkładu cechy.

Miary można podzielić na kilka podstawowych kategorii:

miary położenia, np. kwantyl

w tym miary tendencji centralnej

np. średnia arytmetyczna, średnia geometryczna, średnia harmoniczna, średnia kwadratowa, mediana, moda

miary zróżnicowania

np. odchylenie standardowe, wariancja, rozstęp, rozstęp ćwiartkowy, średnie odchylenie bezwzględne, odchylenie ćwiartkowe, współczynnik zmienności

miary asymetrii

np. współczynnik skośności, współczynnik asymetrii, trzeci moment centralny

miary koncentracji

np. współczynnik Giniego, kurtoza

Poza tym podziałem wyróżnia się miary klasyczne i miary pozycyjne.

Techniki z wymienionych kategorii dostarczają wzajemnie uzupełniających się danych, dlatego najczęściej wykorzystuje się jednocześnie techniki z każdej z tych grup.

Wnioskowanie statystyczne to dział statystyki zajmujący się problemami uogólniania wyników badania próby losowej na całą populację oraz szacowania błędów wynikających z takiego uogólnienia (patrz badanie statystyczne).

Wyróżnia się dwie grupy metod uogólniania wyników, definiujące jednocześnie dwa działy wnioskowania statystycznego:

Estymacja - szacowanie wartości nieznanych parametrów rozkładu.

Weryfikacja hipotez statystycznych - sprawdzanie poprawności przypuszczeń na temat rozkładu.

Metoda monograficzna - należy do metod obserwacji częściowej. Polega na wszechstronnym opisie i szczegółowej analizie pojedynczej jednostki lub niewielkiej liczby charakterystycznych jednostek badanej zbiorowości statystycznej. W związku z tym, że badaniu poddaje się pojedynczą jednostkę obejmuje ono na ogół bardzo szeroki zakres zagadnień, co sprzyja wnikliwej analizie. Przy tego typu badaniu oprócz charakterystyki liczbowej uwzględnia się informacje w formie jakościowo-ilościowej. W metodzie monograficznej, badana jednostka dobierana jest w sposób świadomy. Wybiera się jednostkę typową, taką, która występuje powszechnie. Czasem bada się jednostki skrajne lub też przodujące. Z uwagi na to, że na podstawie badania jednostki ocenia się całą zbiorowość, ważne jest by dokonać poprawnego doboru.

Zobacz też: Metoda naukowa

Metoda monograficzna (inaczej terenowe) - ich odmiana to: różne typy eksploracji prowadzone w terenie. Opisuje w sposób całościowy problem, zbiorowość. Ten opis nie opiera się na zasadach reprezentacji. Mają charakter niestatystyczny. Wykorzystuje się techniki obserwacji powierzchownej. Wysokie ryzyko zniekształceń, bywają krytykowane jako mało naukowe.

Metoda indywidualnych przypadków opracowana przez Marry Richmond, jest sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych.

Metoda analizy przypadków to możliwie dokładny i wielostronny obraz nielicznych przypadków danego zjawiska, celem uzyskania wniosków empirycznych. Pogłębiona, wnikliwa i wielostronna analiza ma w założeniu zastąpić znaczne ilości danych mogące być podstawą do opracowania statystycznego. Może zastąpić niekiedy metodę statystyczną lub metodę eksperymentalną.

Metoda ta, zwana inaczej studium indywidualnych przypadków, wywodzi się z metod pracy socjalnej, rozwijanych w pedagogice opiekuńczej. Zgodnie z tradycją pedagogiki społecznej należy ograniczyć zakres metody określonej jako studium przypadków indywidualnych do badań skupionych wokół biografii ludzkich. Metoda rozpowszechniła się w latach dwudziestych poprzedniego wieku.

Według Tadeusza Pilcha

...metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych

Metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk. Chodzi tu o wszystkie zjawiska, które nie posiadają instytucjonalnej lokalizacji a wręcz odwrotnie są jakby rozproszone w całym społeczeństwie.

Metodę sondażu diagnostycznego stosuje się często w badaniach pedagogicznych, psychologicznych i socjalnych dla określenia zjawisk społeczno-wychowawczych.

W badaniach sondażowych najczęściej występujące techniki to:

wywiad,

ankieta,

analiza dokumentów.

Wywiad jest to jedna z podstawowych metod badawczych w naukach behawioralnych. Wywiad polega na zadawaniu badanym przez ankietera mniej lub bardziej sformalizowanych pytań. W przypadku gdy badany odpowiada sam na pytania zawarte w przesłanym mu lub podanym kwestionariuszu, technika ta określana jest jako ankieta.

W socjologii wyróżnić można kilka typów wywiadów:

wywiad swobodny

focus

wywiad biograficzny,

wywiad kwestionariuszowy

wywiad telefoniczny

wywiad ze wspomaganiem komputera

ankietę

Techniki ankiety można z kolei podzielić na: ankietę pocztową i ankietę audytoryjną.

Czasami technika wywiadu i ankiety są sobie przeciwstawiane jako odrębne metody badawcze, ze względu na relację z respondentem. W przypadku wywiadu badacz lub ankieter prowadzi bezpośrednią rozmowę z respondentem, natomiast w przypadku ankiety badany sam wypełnia kwestionariusz, bez bezpośredniego kontaktu z badaczem lub ankieterem.

W przypadku ankiety i wywiadów kwestionariuszowych, badacz wykorzystuje zestandaryzowany kwestionariusz, w przypadku wywiadów swobodnych badacz przygotowuje jedynie dyspozycje do wywiadu.

Kwestionariusz w naukach społecznych jest to jedno z narzędzi badawczych.

Rozróżniamy kwestionariusz ankiety i kwestionariusz wywiadu. Pierwszy jest przekazywany respondentowi do uzupełnienia; drugi służy ankieterowi jako plan zadawanych pytań i uzupełniany jest przez niego. Zależnie od zaleceń metodologicznych możliwa jest większa, lub mniejsza ingerencja ankietera w treść prezentowanych pytań efekt ankieterski.

Metoda konstruowania kwestionariusza wywiadu i ankiety[edytuj]

Czynniki istotne przy formułowaniu kwestionariusza

temat badania tzn. co, jakie zjawiska będą przedmiotem badania

cel badania tzn. wyjaśnienie po co chcemy badać dane zjawisko, co chcemy osiągnąć

zakres badania

populacja

określenie geograficznego zakresu badań (zawiera się w populacji)

sposób doboru próby badawczej

forma pomiaru tzn. w jaki sposób będziemy mierzyć poziom badanych zjawisk (skala, mierniki)itp.)

hipotezy, które poddajemy weryfikacji

Kwestionariusz ankiety, kwestionariusz wywiadu to narzędzie badawcze. Składa się z:

wstępu

tematu badania

informacji o instytucji prowadzącej badania

wyjaśnienia celu badania dla respondenta

zachęty do wypełnienia kwestionariusza (dot. tylko ankiety) i udzielania wyczerpujących i prawdziwych odpowiedzi

pytań rekrutacyjnych (opcjonalnie)

instrukcji wypełniania kwestionariusza

pytań

metryczki

Rodzaje pytań przykładowej kategorii

pytania wprowadzające

pytania filtrujące

pytania otwarte

pytania zamknięte

pytania typu ranking

Wychodzimy od zestawu pytań, na które chcemy uzyskać odpowiedzi, formułujemy hipotezy badawcze, wybieramy metodę badawczą (także kwestionariusz ankiety), konstruujemy narzędzia, przeprowadzamy sondaż w celu sprawdzenia i weryfikacji narzędzi badawczych, weryfikujemy narzędzia, przeprowadzamy właściwe badanie, opracowujemy wyniki badań statystycznie i merytorycznie, dokonujemy weryfikacja hipotez sformułowanych na początku, formułujemy wnioski z określoną pewnością, podejmujemy ocenę i decyzję o ewentualnym badaniu porównawczym badanie panelowe. Wskazówki do konstruowania kwestionariusza:

układ pytań musi tworzyć logiczny ciąg (bloki tematyczne)

przechodzimy od pytań ogólnych do szczegółowych

trudne pytania umieszczamy w środku kwestionariusza; te wymagające mniej zastanowienia na początku i na końcu

pytania nie mogą się powtarzać (z wyjątkiem tych, które są pytaniami kontrolnymi)

pytania muszą wynikać z podjętej problematyki badawczej i zasad budowy kwestionariusza

pytania powinny być przystępne i zrozumiałe dla każdego respondenta

znaczenie pytania musi być takie samo dla pytającego jak i respondenta

każde pytanie może się odnosić tylko do jednego zagadnienia

pytania muszą być neutralne - nie mogą sugerować odpowiedzi

pytania muszą być jednoznaczne

pytania muszą dawać możliwość udzielenia wyczerpującej odpowiedzi

nie możemy umieszczać pytań, które mogą stwarzać możliwość do udzielenia nieszczerych odpowiedzi

należy unikać pytań drażliwych i na tematy osobiste

najważniejsze przy opracowaniu kwestionariusza jest umieszczenie dokładnej instrukcji udzielania odpowiedzi

W przypadku ankiety internetowej istnieje możliwość takiej jej konstrukcji by przeprowadzający ankietę nie otrzymywał danych dotyczących konkretnych osób lecz wynik statystycznego przekształcenie tych danych (np. do podanej przez badanego wartości system dodaje jakąś losowo wygenerowaną liczbę). Pozwala to uniknąć nieszczerych odpowiedzi w przypadku tematów drażliwych lub na tematy osobiste.

Najczęstsze błędy pojawiające się przy konstruowaniu kwestionariusza

fałszywe założenie znawstwa

pytania wzajemnie sprzeczne

pytania sugerujące

pytania niejednoznaczne

niedostosowane (np. kulturowo)

Analiza treści jest to jedna z metod badawczych w socjologii i pokrewnych naukach społecznych, polegająca na badaniu zapisanych w książkach, dokumentach, wspomnieniach, utworach muzycznych itp. przekazów.

Dobór próby, czyli fragmentów analizowanych przekazów uzależniony jest tego, co jest jednostką analizy. Mogą być to np. postacie literackie, poszczególne słowa, wyrażenia czy tematy. Początkowym etapem analizy treści jest kodowanie materiału, zarówno treści jawnych, jak i ukrytych. W kolejnym etapie następuje zliczanie zakodowanych według kategorii treści, a następnie analiza porównawcza zebranego materiału empirycznego.

Metody te w różnych naukach znajdują różne zastosowanie, niektóre są stosowane tylko w pewnych dziedzinach naukowych, zależnie od ich specyfiki.

Tradycyjnie, niezależnie od rozmaitych kwestii filozoficznych i społecznych, zazwyczaj przyjmuje się, że wyniki badań naukowych przechodzą po ich publikacji proces krytyki i oceny ze strony środowiska naukowego. Nauka jest w istocie procesem społecznym, w którym jedni naukowcy stale przyglądają się sceptycznie wynikom pracy innych naukowców i akceptują je lub odrzucają w oparciu o obiektywne kryteria.

Proces ten odbywa się zazwyczaj poprzez publikowanie wyników prac w czasopismach naukowych. Zazwyczaj, zanim publikacja jest w ogóle przyjęta do druku, jest ona anonimowo recenzowana przez co najmniej dwie osoby zajmujące się tą samą dziedziną badań i może się ukazać dopiero po pozytywnej opinii recenzentów.

Publikacja naukowa może być później komentowana, krytykowana i oceniana przez innych badaczy, którzy jeśli uznają, że zawarte w niej informacje nie są wiarygodne, mogą publikować wyniki swoich badań, które stoją w opozycji do kontrowersyjnej pracy.

Duży wpływ na kierunek prac naukowych mają też konferencje naukowe, na których toczą się oficjalne i nieoficjalne dyskusje pomiędzy naukowcami. Konferencje prowadzą do zintegrowania środowiska naukowego.

Paranauka (przed. para-, gr. pará: przy, obok, poza czymś) - część wiedzy, bardzo bliska wiedzy racjonalnej, czy nawet naukowej, która teoretycznie powinna poddawać się racjonalnej kontroli (weryfikacji), ale obejmuje pomysły i hipotezy nie spełniające mocnej zasady racjonalności, tzn. nie posiadające odpowiedniego uzasadnienia. W efekcie paranauka obejmuje wiedzę stojącą poza oficjalnym nurtem naukowym, z których uczeni czerpią jednak pomysły i hipotezy robocze. Paranauka stanowi swego rodzaju "przedsionek" wiedzy naukowej.

Paranauka istotnie różni się od pseudonauki obejmującej wiedzę irracjonalną i pozorującą wiedzę naukową, np. poprzez używanie języka naukowego.

Pseudonauka - rodzaj nieakceptowanego powszechnie przez środowisko naukowe zbioru twierdzeń, które aspirują do miana nauki, lecz nie spełniają jej podstawowych reguł, a w szczególności nie są oparte na metodzie naukowej i nie są intersubiektywnie weryfikowalne (nie mają oparcia w sprawdzalnych i możliwych do powtórzenia doświadczeniach).

Pseudonauka posługuje się językiem naukowym, jednak uzasadniane nim teorie i twierdzenia naukowe nie znajdują potwierdzenia w badaniach naukowych. W skrajnej sytuacji stoją nawet w sprzeczności z teoriami sprawdzonymi naukowo.

Możliwość oddzielenia wiedzy naukowej od pseudonaukowej na bazie zasad metody naukowej jest sama w sobie sprawą kontrowersyjną, dyskutowaną ciągle przez filozofię nauki. Ze względu na to, że termin "pseudonauka" ma silnie negatywny wydźwięk, osoby, które są oceniane w ten sposób, niemal zawsze odrzucają klasyfikację oraz zasady, według których jest ona prowadzona.

Z pseudonauką często mylona jest sztuka lub niektóre rozwijające się dziedziny humanistyczne, religijne, duchowe. Stosowanie do nich metod weryfikacji matematycznej lub statystycznej będących metodami nauk ścisłych wywołuje gorące konflikty, których podłożem jest ocena tych dziedzin przez pryzmat obcej im metodologii lub próba narzucania im poglądów bazujących na filozofii scjentyzmu.

Oprócz pseudonauki wyróżnia się:

paranaukę - tj. naukę, która nie została dotąd zaakceptowana przez środowisko naukowe, ze względu na brak przeprowadzonych rzetelnych badań dowodzących istnienia postulowanych zjawisk. Do paranauki zalicza się też historyczną wiedzę przednaukową, której pewne elementy wpłynęły na rozwój współczesnej nauki, ale która obecnie została już odrzucona (np. teoria flogistonu).

protonaukę - czyli nowe dziedziny nauki, których wyniki nie są jeszcze powszechnie akceptowane z powodu braku wystarczających dowodów eksperymentalnych, ale których dotychczasowe wyniki badań oparte są na znanej lub tworzonej i spójnej metodyce naukowej.

Protonauki i paranauki - w odróżnieniu od pseudonauk - można w oczach nauki uznać za mniej lub gorzej uzasadnione hipotezy lub zbiory teorii, których jak dotąd nie udało się dowieść, ale które rokują szanse. Czasami protonauka głosi hipotezy, które stoją w sprzeczności z dotychczas przyjętymi teoriami naukowymi, lecz nie domaga się ich uznania bez dowodu eksperymentalnego, a wręcz przeciwnie - koncentruje się na poszukiwaniu tego rodzaju dowodów i sama siebie traktuje według zasad sceptycyzmu naukowego.

Pseudonauka domaga się od środowiska naukowego uznania swoich teorii, całkowicie odrzucając wszelkie próby ich naukowego zweryfikowania, a gdy tego rodzaju weryfikacja przebiegnie negatywnie, zarzuca błędy metodologicznie lub stawia takie warunki eksperymentowi, że staje się on niewykonalny. Pseudonauka nie reaguje zazwyczaj na apele poddania się weryfikacji naukowej, np. przez przejście procesu recenzowania i dyskusji swoich wyników w czasopismach naukowych.

Rozróżnienie pseudonauki, paranauki i protonauki od nauki jest dla laika trudne. Zdarza się, że w ramach dyskusji publicznej zwolennicy różnych teorii obrzucają się nawzajem oskarżeniami o "pseudonaukowość", zaś osoby postronne, bez dobrego przygotowania naukowego, nie są w stanie rozsądzić, kto ma rację.

W tego rodzaju sporach, pomocne mogą być następujące zasady:

Jeśli postulowane teorie mogą być potencjalnie zweryfikowane eksperymentalnie, to mogą one być także uznane za potencjalnie naukowe, nawet jeśli stoją w ostrej sprzeczności z dotychczasowymi teoriami naukowymi.

Jeśli postulowanych teorii nie da się z jakichś względów w ten sposób zweryfikować, to mogą świadczyć o pseudonaukowości wywodu lub braku środków technicznych na obecnym poziomie rozwoju nauki do realizacji eksperymentu potwierdzającego lub je obalającego.

Jeśli postulowana teoria jest już negatywnie zweryfikowana eksperymentalnie lub jeśli jej zwolennicy odmawiają poddania się testom eksperymentalnym, to teoria ta prawdopodobnie jest pseudonaukową.

Przykłady:

Badacze poszukują sygnałów od obcych cywilizacji w ramach projektu SETI. Analizują oni na bazie uznanej wiedzy naukowej możliwość istnienia innych niż ludzka cywilizacji w kosmosie i starają się wyszukiwać w bardzo żmudny sposób dowodów na ich ewentualne istnienie, lecz nie twierdzą, że takie cywilizacje istnieją. Można więc zasadnie uznać, że projekt SETI jest rodzajem protonauki.

Ludzie zajmujący się ufologią, przyjmują za niemal pewne istnienie obcej cywilizacji w oparciu o - według nich - przekonywające relacje świadków, dowody w postaci fotografii, czy nagrania wideo.

Akupunktura - jako metoda lecznicza może być z powodzeniem testowana eksperymentalnie. Można ją zatem zasadnie uznać za rodzaj paranauki. Utrzymywanie, że jest ona skuteczna w licznych schorzeniach, w których jak już dowiedziono eksperymentalnie jest zupełnie nieefektywna, według współczesnych kryteriów stosowanych do testowania środków leczniczych stosowanych w medycynie, jest głoszeniem teorii pseudonaukowych.

Pseudonauka, w oczach nauki, nie spełnia kryteriów oceny naukowości, które są stosowane przez tę ostatnią (zwłaszcza niestosowanie się do zasad metody naukowej). Pseudonaukę charakteryzują zwykle następujące cechy, z których każda może wystąpić razem z innymi lub osobno:

głoszenie prawdziwości teorii, zanim zostaną one zweryfikowane eksperymentalnie,

głoszenie teorii, które są tak skonstruowane, że nie da się ich zweryfikować naukowo,

głoszenie teorii, które zostały negatywnie zweryfikowane eksperymentalnie,

głoszenie teorii, które stoją w jawnej sprzeczności z teoriami dobrze udokumentowanymi eksperymentalnie,

odmowa poddania własnych teorii weryfikacji eksperymentalnej,

odmowa dostarczenia własnych dowodów, które będą na tyle silne, aby wytrzymać proces recenzowania publikacji naukowych,

głoszenie wadliwie skonstruowanych teorii - niepoddających się falsyfikacji lub łamiących zasadę tzw. brzytwy Ockhama (zasady ekonomii myślenia).

Andrzej Kajetan Wróblewski w książce poświęconej pseudonauce "Prawda i mity w fizyce" przedstawia następujące kryteria, które "pozwalają odróżnić prace pseudonaukowe od innych":

Mania wielkości autora, który uważa, że jako jedyny zna prawdę, odnosi się pogardliwie do wszystkich uczonych z prawdziwego zdarzenia, zarzucając im w niewybrednych słowach konserwatyzm lub wręcz nieuctwo.

Tekst pracy pseudonaukowej jest zwykle bełkotem polegającym albo na wprowadzeniu nowej terminologii znanej tylko autorowi, albo na posługiwaniu się słowami wprawdzie znanymi, ale przemieszanymi na zasadzie doboru przypadkowego (np. zmarszczki czasoprzestrzeni, ginekologia międzyplanetarna), co świadczy o ich niezrozumieniu przez autora.

Ignorancja objawiająca się zarówno w nieznajomości dobrze ustalonych faktów, jak również w bezpodstawnym zaprzeczaniu a priori wszystkiemu, co nie zgadza się z poglądami autora.

Kompletne niezrozumienie ducha nauki objawiające się w stawianiu "nauce oficjalnej" zarzutu, że nie potrafi na wszystko odpowiedzieć. Pseudonaukowiec nie rozumie, że nauka rozwija się właśnie dlatego, iż musi szukać odpowiedzi na wciąż nowe pytania.

Pseudonaukowiec lubi także podpierać się wymyślonymi przez siebie autorytetami (jak np. "profesor" George Adamski, którego związek z nauką polegał na tym, iż prowadził kawiarnię u podnóża Mount Palomar).

Tzw. nauka popularna, obecna często w mediach, miesza często wiedzę uznaną za naukową z pseudonauką lub paranauką, zacierając w oczach opinii publicznej różnice między nimi.

Część krytyków pseudonauki uważa, że wiedza ta jest na ogół rodzajem nieszkodliwej formy rozrywki, przyciągającej osoby poszukujące taniej sensacji. Inni jednak, (m.in. Richard Dawkins i Carl Sagan; w Polsce - dr Maciej Zatoński i dr Tomasz Witkowski) twierdzą, że wszelkie rodzaje pseudonauki są szkodliwe społecznie, gdyż prowadzą do zniekształcania rzeczywistości i podejmowania ważnych decyzji w oparciu o tak fałszywe przesłanki. Część mediów w sposób świadomy lub nieświadomy, poprzez prezentację faktów przez pryzmat pseudonauki lub przez prezentację faktów, które nie miały miejsca, dokonuje manipulacji opinią publiczną. Dodatkowo nauka kontrowersyjna odbiera miejsce w środkach masowego przekazu nauce, jako bardziej atrakcyjna przez swoją sensacyjność dla masowego konsumenta.

W krajach zachodnich (USA, Wielka Brytania, Australia) na wielu uniwersytetach naucza się wśród studentów podstaw metodologii naukowej (tzw. Public Understanding of Science). W Polsce prekursorem publicznego zrozumienia nauki jest dr Maciej Zatoński (lekarz, nauczyciel akademicki) oraz dr Tomasz Witkowski (psycholog, pisarz naukowy). Obecnie fakultatywne wykłady oferowane są wyłącznie dla studentów studiów medycznych i psychologii - głównie z tego powodu, ze pseudonaukowe metody w medycynie i psychoterapii są nie tylko szkodliwe społecznie, ale także wyjątkowo nieetyczne, a w skrajnych sytuacjach mogą kosztować życie.

Metodyka - ustandaryzowane dla wybranego obszaru podejście do rozwiązywania problemów. Metodyka abstrahuje od merytorycznego kontekstu danego obszaru, a skupia się na metodach realizacji zadań, szczególnie metodach zarządzania.

W odróżnieniu od metodologii, która się skupia na odpowiedzi na pytanie:

Co należy robić?

metodyka koncentruje się na poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie:

Jak to należy robić?

Generalnie metodyka bardziej kieruje się ku praktyce wykonawczej, a metodologia ku teorii zazwyczaj sprawnego działania. Przykładem jest metodyka zarządzania projektami: PRINCE2 lub TenStep.

Oprócz tego ogólnego znaczenia, metodyka ma też szczegółowe znaczenia w obrębie określonych dziedzin nauki. Np w pedagogice:

Metodyka nauczania to dział dydaktyki szczegółowej, która zajmuje się poszukiwaniem efektywnych sposobów nauczania określonego przedmiotu poprzez analizę celów, treści, metod oraz form organizacyjnych kształcenia. To dyscyplina praktyczna zajmująca się metodami nauczania wybranych treści, najczęściej różnych przedmiotów nauki szkolnej. Nie ujawniając szczególnych aspiracji badawczych, które są typowe dla dydaktyki przedmiotowej metodyka nauczania sprowadza się do poszukiwania dróg (sposobów) racjonalnego działania poprzez możliwie dokładną analizę treści przedmiotowych oraz oparte na doświadczeniu nauczycielskim rozpoznanie metod i środków umożliwiających uczniom opanowanie tych treści.

Metodyka wychowania to dyscyplina praktyczna zajmująca się celami, treścią, metodami, środkami i organizacją wychowania w szkołach i innych środowiskach wychowawczych (np. w harcerstwie). Układem odniesienia dla metodyki wychowania jest teoria wychowania a źródłem szczegółowych informacji - wyniki badań nad procesami, warunkami i potrzebami wychowania w różnych typach i na różnych szczeblach szkół, w rodzinie, przedszkolu, domu dziecka i innych zakładach wychowawczych oraz w organizacjach młodzieżowych. Ujmując proces wychowania w układzie systemowym i instytucjonalnym metodyka wychowania ma na celu podniesienie poziomu masowej praktyki wychowawczej.

str. 1

---