HORMONY

Układ hormonalny odpowiedzialny jest za długoterminową i kompleksową regulację funkcji komórek, tkanek, narządów. W układzie tym funkcję przekaźnika spełniają specjalne substancje o charakterze chemicznym - hormony. Wytwarzane są one przez gruczoły wydzielania wewnętrznego (gruczoły dokrewne), bądź też przez wyspecjalizowane komórki niektórych narządów (np. erytropoetyna wytwarzana w nerkach), czy tkanek (hormony tkankowe np. prostaglandyny). Obecność hormonów niezbędna jest do prawidłowego przebiegu procesów życiowych (homeostaza). Hormony wywołują swoisty efekt w komórkach docelowych. Ze względu na sposób, w jaki „przedostają" się do miejsca swojego działania, wyróżniamy szlak endokrynny, parakrynny, autokrynny. Działanie endokrynne polega na tym, że hormon zostaje wydzielony do krwi i przez nią transportowany jest do miejsca docelowego. Działanie parakrynne opisuje sposób działania, w którym hormon wywiera efekt na komórkę sąsiadującą z komórką która go wytworzyła, natomiast autokrynne polega na autoregulacji komórki. Ze względu na strukturę chemiczną hormony dzielimy na:

hormony białkowe i peptydowe (np. h. podwzgórza, przysadki, trzustki) hormony steroidowe (np. h. płciowe, h. nadnerczowe) hormony będące pochodnymi aminokwasu tyrozyny (np. h. tarczycy, h. rdzenia nadnerczy) Hormony peptydowe powstają z prekursora - preprohormonu, z którego w wyniku hydrolizy powstaje prohormon, a z tego ostatniego czynny hormon. Zsyntetyzowane hormony gromadzone są w ziarnistościach komórkowych, skąd są uwalniane w wyniku egzocytozy. Działanie tej grupy hormonów polega na łączeniu się ze specyficznym dla każdego hormonu receptorem błonowym. w następstwie czego wytworzony zostaje wtórny przekaźnik. Hormony steroidowe powstają z estrów cholesterolu. Nie są magazynowane; bezpośrednio po syntezie następuje sekrecja hormonu. Ze względu na łatwość przenikania przez błony komórkowe ich miejsce działania znajduje się wewnątrz komórki - łączą się z receptorami cytoplazmatycznymi. Hormony tarczycy po wytworzeniu magazynowane są w koloidzie (wewnątrz gruczołu), ich działanie polega na łączeniu się komórce docelowej z receptorem jądrowym, czego rezultatem (podobnie jak hormonów steroidowych) jest stymulujący wpływ na syntezę określonych białek. Sekrecja hormonów może zachodzić według kilku schematów:

w odpowiedzi na bodźce lub warunki metaboliczne organizmu (np. insulina, glukagon, aldosteron) w rytmach dobowych (np. STH ).

cyklicznie (np. estradiol, progesteron)

pulsacyjnie (GnRH)

Do gruczołów wytwarzających hormony zaliczamy: podwzgórze, przysadkę mózgową, tarczycę,

przytarczyce, grasicę, trzustkę (wysepki Langerhansa), jajniki (pęcherzyki jajnikowe, ciałko żółte),

jądra ( komórki Sertoliego, komórki Leydiga), nadnercza.

Pod względem funkcjonalnym gruczoły te tworzą „piramidę", której najwyższe piętro stanowi

podwzgórze - ośrodek koordynujący pracą niższego piętra - przysadki mózgowej, ta z kolei zawiaduje

pracą gruczołów obwodowych (np. oś podwzgórze- przysadka- tarczyca). Funkcjonowanie nie

wszystkich jednak gruczołów obwodowych jest koordynowane przez podwzgórze i przysadkę.

Przykładem jest trzustka i gruczoły przytarczyczne, których aktywność sekrecyjna podlega warunkom

panującym w organizmie.

Regulacja sekrecji hormonów opiera się na mechanizmie sprzężenia zwrotnego. Sprzężenie zwrotne

ujemne polega na tym, że niskie stężenie hormonu (np. tyroksyny) wydzielanego przez gruczoł

obwodowy (w tym wypadku tarczycę) stymuluje wyższe piętra -podwzgórze do wydzielenia hormonów

pobudzających przysadkę a ta z kolei wydziela hormony pobudzające gruczoł obwodowy. Wysokie

stężenie hormonu prowadzą do zmniejszenia sekrecji hormonów pobudzających ten gruczoł.

Hormony charakteryzuje różny okres półtrwania np. dla tyroksyny wynosi on ok. 7 dni, trójjodotyroniny

1-2 dni, insuliny ok. 10 min., oksytocyny ok. 1-2 min.

Hormony nie są gromadzone w narządzie docelowym podlegają one tam inaktywacji, rozkładane są

również w wątrobie, ale także w innych organach.

Podwzgórze

Dzieli się na ono na trzy części: przednią, środkową i tylną. Część przednia produkuje neurosekret. który transportem aksonalnym przedostaje się do tylnego płata przysadki, natomiast w części środkowej syntetyzowane są neurohormony, które wraz z krwią przez układ wrotny transportowane są do przedniego płata przysadki i tam regulują wydzielanie hormonów. Neurohormony mają właściwości pobudzające (liberyny) lub też hamujące (statyny). neurohormony uwalniające:

GH-RH- somatoliberyna - hormon uwalniający somatostatynę CRH- kortykoliberyna - hormon uwalniający kortykotropinę TRH- tyreoliberyna - hormon uwalniający tyreotropinę (oraz prolaktynę) GnRH - gonadoliberyna- hormon uwalniający folikulotropinę i lutropinę

neurohormony hamujące:

PIH-prolaktostatyna (=dopamjna)- czynnik hamujący uwalnianie prolaktyny GH-IH-somatostatyna - hormon hamujący wydzielanie somatotropiny

Neurohormony podwzgórza stosuje się w diagnostyce gruczołów obwodowych np.

TRH w diagnostyce gruczołu tarczowego, GnRH w diagnostyce jajników oraz jąder, CRH

w diagnostyce nadnerczy. Neurohormony podwzgórzowe bądź ich syntetyczne analogi mają również

zastosowanie terapeutyczne np. GnRH stosuje się w leczeniu bezpłodności (w celu indukcji owulacji)

a także w terapii wnętrostwa.

Syntetyczne analogii gonadoliberyny (buserelina, goserelina, leuprorelina, triptorelina, nafarelina)

podaje się w przypadku raka sutka oraz raka prostaty. Somatostatynę stosuje się w przypadku

krwawień z wrzodów oraz w przebiegu nadżerkowego zapalenia żołądka. Zastosowanie ma również

oktreotyd- analog GH-IH. Podaje się go w akromegali, oraz w niektórych nowotworach (hormonalnie

czynnych) przysadki i przewodu pokarmowego.

Przysadka:

Jest to niewielka, ważąca tylko 0,6g struktura położona w siodełku tureckim. Gruczoł ten dzieli się na 3 płaty:

przedni (przysadka gruczołowa),

środkowy (część pośrednia; bardzo zredukowana u człowieka),

tylny (przysadka nerwowa).

Hormony przedniego płata przysadki:

STH - GH, somatotropina, hormon wzrostu,

TSH - tyreotropina hormon tyreotropowy.

ACTH - kortykotropina. hormon kortykotropowy (adrenokortykotropowy)

FSH - hormon folikulotropowy, folikulotropina, hormon dojrzewania pęcherzyków jajnikowych,

LH - hormon luteinizujący, lutropina,

PRL - prolaktyna, hormon luteotropowy, luteotropina, laktotropina

MSH - melanotropina

STH jest wydzielany pod wpływem zwiększonej sekrecji GH-RH. Na wzrost uwalniania STH ma wpływ niski poziom glukozy we krwi (hipoglikemia). Hormon ten działa poprzez wytwarzanie somatomedyn, głównie somatomedyny C (IGF-1, insulinopodobny czynnik wzrostu 1). Działanie to polega na stymulowaniu biosyntezy białka oraz proliferacji (podziału) komórek tkanki chrzestnej, kostnej i mięśniowej. STH wzmaga również lipolizę oraz podnosi stężenie glukozy we krwi.

Syntetyczną somatotropinę (Genotropin, Norditropin) wytwarzaną metodami inżynierii genetycznej stosuje się u osób ze wzrostem mniejszym od przeciętnego pochodzenia przysadkowego, u dziewcząt z zespołem Tunera. Nadmierne wydzielanie STH może powodować wzmożony wzrost - gigantyzm (gdy nadmierna sekrecja STH ma miejsce przed zakończeniem wzrostu kości na długość) lub akromegalię (po zakończeniu wzrostu kości i kostnieniu chrząstek). Leczenie akromegali opiera się na podawaniu analogu somatostatyny (oktreotyd) lub agonistów receptorów DA.

TSH jest wydzielany pod wpływem TRH. w mechanizmie sprzężenia zwrotnego. Rola TSH polega na zwiększaniu wychwytu jodu przez tarczycę, wzmaganiu syntezy i sekrecji hormonów tarczycy. TSH stosuje się w diagnostyce, nie stosuje się w lecznictwie.

ACTH jest wydzielany pod wpływem CRH. Ma on wpływ na syntezę i sekrecję gliko-, a w mniejszym stopniu mineralokortykoidów oraz androgenów w korze nadnerczy. Stosuje się go w diagnostyce kory nadnerczy oraz leczniczo w padaczce niemowląt i dzieci, drgawkach.

FSH wydzielany pod wpływem GnRH, stymuluje syntezę i sekrecję estradiolu. Jest odpowiedzialny za dojrzewanie pęcherzyków w jajnikach, oraz wpływa na komórki Sertoliego, pobudza spermatogezę w jądrach.

LH gonadotropina wydzielana pod wpływem GnRH, jest odpowiedzialna za wystąpienie owulacji, oraz za utworzenie ciałka żółtego. U mężczyzn działa na komórki Leydiga w jądrach, stymulując w nich syntezę i sekrecję testosteronu.

Obie gonadotropiny wytworzone metodą inżynierii genetycznej lub wyizolowane z moczu kobiet po menopauzie (menotropina = folitropina+ lutropina) stosuje się w celach terapeutycznych w leczeniu bezpłodności kobiet i mężczyzn.

PRL odpowiada za wytwarzanie mleka w gruczołach mlekowych. Jest uwalniana pod wpływem ssania mleka przez niemowlę. Uwalnianie PRL jest hamowane przez dopaminę (DA). W sytuacji nadmiernej sekrecji PRL (hiperprolaktynemia), która może powodować nadmierną produkcję mleka (mlekotok), zanik miesiączki, bezpłodność stosuje się agonistów receptorów DA (bromokryptyna, lizuryd, kabergolina, metergolina, chinagolid). Związki te podawane są również w celu zahamowania laktacji po porodzie.

MSH odpowiada za wydzielanie melaniny i rozpraszanie pigmentu w skórze (pigmentację).

Hormony tylnego płata przysadki:

ADH - adiuretyna, wazopresyna

OT - oksytocyna

ADH i OT produkowane są w podwzgórzu, skąd transportem aksonalnym przedostają się do

przysadki.

ADH wydzielana jest w odpowiedzi na sygnał z receptorów osmotycznych w podwzgórzu, a także

w odpowiedzi na stres, ból, przyjmowanie środków przeciwpadaczkowych i trójpierścieniowych leków

przeciwdepresyjnych. Alkohol i kofeina hamują sekrecję ADH. Hormon ten odpowiada za

zagęszczenie moczu w nerkach, zwęża naczynia krwionośne. Niedobór ADH prowadzi do wystąpienia

moczówki prostej. Syntetyczne analogi ADH (desmopresyna) stosuje się w terapii moczówki prostej,

w hemofilii, moczeniu nocnym. Inny analog terlipresyna jest podawana podczas leczenia krwawień

z żylaków przełyku.

OT wywołuje skurcze mięśniówki macicy oraz mięśni w gruczołach mlekowych. Jej wpływ na macicę zależy od stężenia estrogenów i progesteronu. Estrogen zwiększa pobudliwość mięśni macicy, natomiast progesteron ją hamuje. Oksytocynę stosuje się w celu zapoczątkowania akcji porodowej (przy ciąży przenoszonej, po zbyt wczesnym pęknięciu pęcherza płodowego, w rzucawce), w celu zintensyfikowania akcji porodowej (w ciągłym wlewie dożylnym), po cięciu cesarskim, po porodzie w celu odklejenia łożyska, przy zbyt słabym wytrysku mleka (donosowo przed każdym karmieniem). Przedawkowanie może spowodować ciągły skurcz macicy, zbyt silną akcję porodową.

Tarczyca

Gruczoł ten o wadze około 25g otacza podkowiasto tchawicę. Zbudowany jest z dwóch płatów bocznych połączonych wąskim płatem środkowym. Wewnątrz, gruczoł podzielony jest przez przegrody łącznotkankowe, na szereg płacików. W budowie wewnętrznej obserwuje się mnóstwo małych pęcherzyków, wewnątrz których znajduje się płyn - koloid. Tarczyca produkuje:

Trójjodotyroninę (T3)

Tyroksynę (T4)

Kalcytoninę (w komórkach parafolikularnych)

T3

Właściwym hormonem jest T3. Tarczyca wydziela około 10 razy więcej T4 niż T3. T3 może

powstawać również w tkankach obwodowych w wyniku odjodowywania T4. Krążąca we krwi T4 jest

w 99.95% związana z białkami, natomiast T3 w 99,5%. Hormon ten łączy się z receptorem jądrowym,

jego rola polega na regulacji ekspresji genów a poprzez to na regulacji biosyntezy białek.

T3 zwiększa przemiany metaboliczne, wzmaga glikogenolizę i glukoneogenezę, podnosi lipolizę

w osoczu, a tkance tłuszczowej zwiększa lipogenezę. W okresie wzrostu ma wpływ prawidłowy rozwój

narządów, głównie mózgu a także kości.

Nieprawidłowa czynność gruczołu tarczowego niedoczynność tarczycy (hipotyreoza) nadczynność tarczycy (hipertyreoza) powiększenie gruczołu tarczowego (wole)

Hipotyreoza

niedoczynność tarczycy noworodków

niedoczynność powstała po urodzeniu (pierwotna, wtórna)

Stężenie T3 i T4 jest obniżone, stężenie TSH jest podniesione w pierwotnej, obniżone we wtórnej

hipotyreozie.

W niedoczynności tarczycy stosuje się tyroksynę (0,1-0,2mg/dobę). Przeciwskazaniem do stosowania

tyroksyny jest tachykardia, zawał mięśnia sercowego.

Hipertyreoza

nieimmunogenna

immunogenna (choroba Basedowa)

W hipertyreozie stężenie T3 i T4 jest podniesione, stężenie TSH jest obniżone.

Leczenie polega na obniżeniu stężenia hormonów tarczycy. Można ten cel osiągnąć:

podając tyreostatyki

stosując terapię jodem radioaktywnym

poprzez chirurgiczne usunięcie części gruczołu

Tyreostatyki:

Pochodne tiouracylu (propyltiouracyl, metyitiouracyl)

Pochodne merkaptoimidazolu (tiamazol. karbimazol)

Jony nadchloranu

Jony jodku

Ich działanie polega na zahamowaniu syntezy i sekrecji hormonów tarczycy.

Początkowe dawki wynoszą dla propyltiouracylu 150-400mg/dobę. karbimazolu 15-60mg/dobę.

tiamazolu 10-40mg/dobę. Po uzyskaniu eutyreozy dawki są odpowiednio zmniejszane. Działaniem

niepożądanym tych preparatów może być ból głowy, osłabienie, alergie skórne.

Jony nadchloranu stosuje się u pacjentów, u których występuje nietolerancja pochodnych tiomocznika

lub istnieje konieczność wykonania badania ze środkiem cieniującym u osób narażonych na

niebezpieczeństwo przełomu tyreotoksycznego.

Jony jodku i jod podane w dużych dawkach hamują syntezę hormonów tarczycy. Stosuje sieje łącznie

z pochodnymi tiomocznika przed operacją tarczycy.

Terapia jodem radioaktywnym

Stosuje się u osób z chorobą Gravesa-Basedowa, w przypadku woli guzowatych nadczynnych a także

u osób z wolem obojętnym (gdy istnieją przeciwwskazania do zabiegu operacyjnego. Bezwzględnie

przeciwwskazana jest w ciąży, w okresie laktacji oraz u młodzieży w okresie intensywnego wzrostu.

Polega na wykorzystaniu radioaktywnego pierwiastek - ¹³¹!, który emitując promieniowanie a i p

niszczy komórki tarczycy. Dawkowanie jest indywidualnie dobrane do pacjenta, jednak średnia dawka

wynosi 200 Gy. Terapia jodem jest metodą bardzo skuteczną (90%), jednakże często po zabiegu

dochodzi do powstania niedoczynności tarczycy (po upływie roku 3 - 46% leczonych, po 10 latach od

zabiegu 30 - 80% leczonych)

Jod radioaktywny podany w niewielkiej ilości jest również wykorzystywany w czynnościowej diagnostyce gruczołu tarczowego.

Powiększenie gruczołu tarczowego (wole obojętne) postać ta charakteryzuje się prawidłowym stężeniem T3 i T4. Zwiększona jest natomiast sekrecja tyreotropiny. Wole obojętne najczęściej pojawiają się w wyniku niedostatecznej ilości jodu w pożywieniu. Farmakoterapia polega na podawaniu samego jodku, lub w połączeniu z tyroksyną i ma ona na celu zmniejszenie gruczołu. Przy długo utrzymującym się, nieleczonym wolu obojętnym istnieje niebezpieczeństwo powstania guzków „zimnych" i „gorących".

Czynność tarczycy a ciąża.

W prawidłowej ciąży czynność tarczycy zwiększa się. zmieniają się stężenia TSH oraz hormonów tarczycy. W l trymestrze stężenie TSH obniża się (najniższe stężenie ok. 10 tygodnia ciąży). Stężenie fT3 (wolna frakcja T3) i fT4 (wolna frakcja T4) jest wysokie w l trymestrze, w dalszym przebiegu ciąży obniża się. Tab. 1

Trymestr	Stężenie
	TGB	TSH	Tacałkowita	fT3	T4 całkowita	n-4
l	zwiększone	małe/prawidł.	duże/prawidł.	duże/prawidł.	duże/prawidł	duże/prawidł
II	zwiększone	prawidłowe	duże/prawidł.	prawidłowe	duże/prawidł	prawidłowe
III	zwiększone	duże/prawidł.	małe/prawidł	małe/prawidł	małe/prawidł	małe/prawidł

Nadczynność tarczycy występuje u ok. 1-2 ciężarnych. Najczęstszą przyczyną nadczynności tarczycy w przebiegu ciąży jest choroba Gravesa Basedowa (95%). Przyczyną może też być guzek wielotoksyczny lub wole wieloguzkowe a bardzo rzadko zaśniad groniasty lub nabłoniak kosmówkowy. Nadczynność tarczycy stwierdza się na podstawie występowania objawów klinicznych nadczynności tarczycy, oraz wyników diagnostycznych stężenia TSH i wolnej frakcji T3 i T4 (fT3, fT4). Matczyne TRH (oraz TSI (thyroid stimulating immunoglobulins) - w przypadku choroba Gravesa Basedowa) przenikają przez barierę łożyskową. TSH, T3 oraz T4 przechodzą przez tę barierę w niewielkich ilościach. Kobiety z nadczynnością gruczołu tarczowego powinny unikać ciąży do czasu uzyskania eutyreozy.

Nie leczona nadczynność tarczycy może prowadzić do przełomu tyreotoksycznego i niewydolności serca u matki. Przełom tyreotoksyczny charakteryzuje się gorączką zaburzeniami OUN (apatia lub

pobudzenie, majaczenie, śpiączka) odwodnieniem. Nadczynność tarczycy ma też wpływ na przebieg ciąży. Może prowadzić do poronień, powikłań ciąży, urodzeń martwych płodów, opóźnienia wieku ciążowego, przedwczesnych porodów, zwiększonej śmiertelności okołoporodowej. Farmakoterapia polega na stosowaniu tyreostatyków (propyltiouracyl, metimazol), w takich dawkach, aby stężenie fT4 w surowicy osiągało górne wartości normy. Doprowadzanie stężenia fT4 do tych wartości spowodowane jest obawą przed zbyt dużym obniżeniem stężenia hormonów u płodu, tyreostatyki powodują większe obniżenie płodowej niż matczynej T4 (łatwo przenikają przez łożysko). Najczęściej w l trymestrze stosuje się pełna dawkę leku, w późniejszym okresie ciąży zmniejsza się ją o połowę. Tyreostatyki są bezpieczne dla rozwijającego się płodu, nie wykazują działania teratogennego, ani nie powodują powikłań ciąży.

Przytarczyce

Przytarczyce są małymi gruczołami, umiejscowionymi najczęściej na tylnej powierzchni bocznych

płatów tarczycy, czasem są „zatopione" w tkance gruczołu tarczycznego, lub zlokalizowane

w śródpiersiu. Występują w liczbie czterech. Kształtem i wielkością przypominają ziarna grochu.

Łączna waga przytarczyc wynosi ok. 150mg. Przytarczyce produkują parathormon (PTH), który

wspólnie z kalcytoniną wytwarzaną w komórkach C tarczycy, oraz kalcytriolem (aktywna postać

witaminy D3) produkowanym w nerkach jest odpowiedzialny za regulację gospodarki wapniowej

w organizmie.

Hormony te działają na poziomie nerek, kości i jelita.

PTH wykazuje działanie antagonistyczne do kalcytoniny.

Sekrecja PTH zależy od stężenia jonów wapnia w surowicy. Wysokie stężenie Ca²"" hamuje

wydzielanie hormonu, natomiast niskie pobudza.

PTH jest odpowiedzialny za utrzymanie stałego stężenia wapnia w surowicy (które mieści się

w granicach 2,2-2.6mmol/l), oraz fosforanu nieorganicznego (1,3mmol/l). W nerkach PTH stymuluje

syntezę kalcytriolu oraz zwiększa wydalanie fosforanów, w jelitach (dzięki witaminie D3) wpływa na

zwiększenie wchłaniania wapnia i fosforanów. W kościach stymuluje osteolizę polegającą na aktywacji

osteoblastów, co prowadzi do niszczenia struktury mineralnej kości i uwolnienia wapnia i fosforanów.

Niedoczynność przytarczyc.

Może być spowodowana uwarunkowanym genetycznie wrodzonym brakiem, lub zanikiem. Częściej jednak niedoczynność powstaje na skutek przypadkowego usunięcia lub uszkodzenia gruczołów

w czasie operacji tarczycy. Skutkiem jest hipokalcemia i hiperfosfatemia. Hipokalcemia może prowadzić do napadowych skurczów mięśni (tężyczki). Leczenie polega na stosowaniu witaminy D3 lub dihydrotachysterolu.

Nadczynność przytarczyc

Pierwotna - występuje rzadko, dotyczy szczególnie osób starszych, częściej chorują kobiety.

Towarzyszy jej hiperkalcemia i hipofosfatemia. Najczęściej jest spowodowana gruczolakiem, lub

rozrostem tkanki gruczołu. Leczenie polega na wykonaniu zabiegu chirurgicznego.

Wtórna nadczynność przytarczyc pojawia się w przebiegu innych chorób (choroby jelit, przewlekła

niewydolność nerek). Leczenie polega leczeniu schorzenia przyczyniającego się do wystąpienia

nadczynności gruczołu.

Kalcytonina produkowana w komórkach c tarczycy. Obniża poziom wapnia we krwi poprzez stymulację procesu wbudowywania pierwiastka do tkanki kostnej. Regulacja uwalniania kalcytoniny jest zależna od stężenia wapnia we krwi. Niskie stężenie tego pierwiastka hamuje uwalnianie kalcytoniny, wysokie- pobudza. Preparaty kalcytoniny (kalcytonina ludzka, kalcytonina łososiowa) stosuje się w przypadku:

hiperkalcemii, osteoporozy, choroby Pageta, osteolizy uwarunkowanej nowotworem. Lek ten podaje się domięśniowo, w ilości skorelowanej ze stężeniem wapnia we krwi.

Trzustka

Gruczoł ten produkuje insulinę (w komórkach B wysp trzustkowych Langerhansa), oraz glukagon

(komórki A wysp).

Insulina - hormon polipeptydowy, obniża stężenie glukozy we krwi poprzez: wzrost transportu glukozy

do komórek, wzrost utylizacji glukozy w tkankach, hamuje rozpad glikogenu i wzmaga przekształcanie

glukozy do glikogenu. hamuje glukoneogenezę (powstawanie glukozy z białek). Podniesienie stężenia

glukozy we krwi powoduje sekrecję insuliny.

Glukagon wykazuje działanie antagonistyczne w stosunku do insuliny. Wydzielanie glukagonu

pobudza: niskie stężenie glukozy we krwi, a dodatkowo wzrost stężenia aminokwasów we krwi,

wysiłek fizyczny, stres, podrażnienie nerwu błędnego.

Cukrzyca jest zaburzeniem przemiany materii charakteryzującym się względnym (insulina jest

wytwarzana, ale jej działanie jest mniejsze, zmniejsza się liczba i wrażliwość receptorów insulinowych)

lub bezwzględnym (polega na niemożliwości produkowania odpowiedniej ilości hormonu przez trzustkę) niedoborem insuliny. Typy cukrzycy:

Cukrzyca pierwotna Typu l - (idiopatyczna lub uwarunkowana czynnikami immunologicznymi)

Cukrzyca pierwotna Typu II - (Ha - bez otyłości, II b - z otyłością)

Postacie cukrzycy będące następstwem: wad genetycznych, schorzeń wewnątrzwydzielniczej części

trzustki, endokrynopatii, działania leków.

Cukrzyca w przebiegu ciąży GDM

Cukrzyca typu Cukrzyca typu II

Wiek ujawnienia się choroby

najczęściej okres dzieciństwa

najczęściej po 40 roku życia

Masa ciała niedobór prawidłowa lub otyłość

Glikemia

znacznie podwyższona na czczo

na czczo może być prawidłowa, znacznie podwyższona po posiłku

Skłonność do kwasicy duża mała

Leczenie początkowe insulina dieta i/lub leki doustne

Ostre powikłania śpiączka kwasiczna śpiączka osmotyczna

Przewlekłe powikłania mikroangiopatia makroangiopatia

10-15 lat

4-6 lat

Skrócenie średniego okresu przeżycia

Kryteria rozpoznania cukrzycy:

1.objawy cukrzycy + wynik przygodnego oznaczenia stężenia glukozy w osoczu 2 200mg/dl

2.FGP (stężenie glukozy na czczo) s: 126 mg/dl

3. 2hPG (glikemia 2 godziny po obciążeniu glukoza) s 200mg/dl w OGTT(doustnym teście tolerancji glukozy)

kryteria kontroli glikemii
	bez cukrzycy	kontrola odpowiednia	kontrola nieodpowiednia
Hemoglobina A ic	<6,1	6,5-7	>7
stężenia glukozy we
krwi na czczo
mg/dl	70-90	91-120	>120
mmol/l	4-5	5,1-6,5	>6,5
po posiłkach
mg/dl	70-135	136-160	>160
mmol/l	4-7,5	7,6-9	>9

Przewlekła hiperglikemia (podwyższony poziom glukozy) może prowadzić do:

upośledzenia wzrostu, zwiększenie podatności na pewne zakażenia, kwasicy ketonowej (w przebiegu

cukrzycy typu l), nieketonowego zespołu hiperosmolarnego (w przebiegu cukrzycu typu II).

Odległym powikłaniem cukrzycy może być retinopatia z utratą wzroku, neuropatia, neuropatia

obwodowa (owrzodzenie stop, amputacje), neuropatia autonomiczna (zaburzenia żołądkowo-jelitowe,

układu moczowego, płciowego, sercowo-naczyniowego), mikro- i makroangiopatie.

Leczenie cukrzycy polega na wprowadzeniu odpowiedniej diety oraz farmakoterapii.

Do stosowanych obecnie leków hipoglikemizujących należą

Insuliny (zwierzęca i ludzka), analogi insuliny, oraz doustne leki hipoglikemizujące (pochodne

sulfonylomocznika, pochodne kwasu karbamoilometylobenzoesowego, biguanidy, tiazolidinodiony,

inhibitory alfa-glukozydazy).

Insulina ludzka produkowana jest przez mikroorganizmy zmodyfikowane metodą inżynierii

genetycznej. Metoda ta polega na wprowadzeniu do komórek drożdży lub komórek bakterii (pałeczka

okrężnicy) genu odpowiedzialnego za syntezę insuliny. Preparaty insuliny ludzkiej oznaczone są jako

HM (Humulin). Preparaty insuliny są mianowane w jednostkach biologicznych (1mg insuliny to około

22 jednostek międzynarodowych (jm.)

Stopień oczyszczenia insuliny zależy od zawartości proinsuliny na 1mln cząstek suchej masy insuliny

(ppm). Insuliny otrzymane w wyniku krystalizacji - o konwencjonalnym stopniu oczyszczenia (powyżej

20ppm) wykazują największą immunogenność. Mniej immunogenne są insuliny oczyszczone

chromatograficznie (CHO-S, MP (mono pik)- 10-20ppm. Insuliny wysokooczyszczone powstają w wyniku wielostopniowej metody chromatografii jonowymiennej (WO-S). Wskazaniem do stosowania insuliny wysokooczyszczonej jest:

cukrzyca dzieci i młodzieży, cukrzyca typu l u kobiet na 1-2 lata przed planowaną ciążą, cukrzyca ciężarnych, lipodystrofia poinsulinowa, przyspieszony rozwój mikroangiopatii cukrzycowej, uczulenie na insulinę , immunologiczna insulinooporność, cukrzyca typu II w przypadku konieczności okresowego podawania insuliny (zabieg chirurgiczny, zawał, kortykoterapia). Insuliny dzielimy ze względu na czas działania na:

insuliny o bardzo szybkim początku działania i krótkim okresie działania (początek działania po 10-30min, czas działania 6-8godz). Po podaniu dożylnym (insulin krystalicznych) efekt pojawia się natychmiast i trwa kilkanaście minut.

Insuliny o opóźnionym działaniu, wśród których wyróżniamy insuliny o pośrednim czasie trwania działania (czas działania do 24 godz), oraz insuliny długodziałające (czas działania do 36 godz). Stosuje się również preparaty, będące mieszankami insulin krotko- i długodziałających. Do preparatów o bardzo szybkim początku działania należą analogii insuliny. Są to preparaty powstałe przez zmianę pozycji dwóch aminokwasów w łańcuchu p insuliny. Taka modyfikacja cząsteczki insuliny sprawia, że znacznie skraca się czas wchłaniania z tkanki podskórnej, oraz przyspiesza początek działania (Humalog).

Wskazaniem do stosowania insuliny krótkodziałającej (Insulinum solutio neutralis (CHO-S, WO-S), Insulinum maxirapid (CHO-S, WO-S) ) jest znaczne niewyrównanie cukrzycy, stany nagłe - kwasica ketonowa, śpiączka cukrzycowa, okres pooperacyjny.

Insuliny o pośrednim okresie działania zawierają Zn i/lub protaminę co wydłuża ich czas działanie o czas rozbicia kompleksu. Należą tu preparaty izofanowe -o małej zawartości cynku z dadatkiem białka protaminy (Insulinum isophanicum (CHO-S, WO-S), Humulin N, Insulin Protaphane (HM), Insulin insulatard (HM)) oraz cynkowe (Insulin lente (CHO-S, WO-S), Humulin L, Insulin monotard (HM))

Insuliny długodziałające (Insulinum ultralente (CHO-S, WO-S), Humulin U, Insulin ultratard (HM). Wskazaniem do stosowania insuliny jest:

cukrzyca typu l, cukrzyca typu II gdy występuje nieskuteczność/nietolerancja doustnych leków hipoglikemizujących, występują przewlekłe powikłania cukrzycy (mikro- i makroangiopatie, neuropatia cukrzycowa), w ciąży, w ostrych powikłaniach cukrzycy: kwasicy, śpiączce ketonowej (może ją wywołać ciężka infekcja, zawał serca, rozległy uraz, ostre schorzenie jamy brzusznej),

mleczanowej (występuje rzadko, raczej u starszych pacjentów, może ją wywołać ciężka infekcja, upośledzenie układu krążenia, niewydolność układu oddechowego, uszkodzenie wątroby), zakażeniach, zabiegach operacyjnych, przewlekłej kortykoterapii, ostrym zawale, okresie przedzawałowym; w cukrzycy ciężarnych, w cukrzycy po pankreatektomii.

Przeciwwskazaniem do stosowania insuliny jest: nadwrażliwość na składniki preparatu, i hipoglikemia. Działaniem niepożądanym stosowania insuliny może być hipoglikemia. Jest ona najczęściej spowodowana przedawkowaniem insuliny, pomięciem posiłku, nadmiernym wysiłkiem fizycznym lub wypiciem alkoholu. Objawem hipoglikemii wynikającym z wtórnego wyrzutu amin katecholowych (hiperadrnalinemia) jest między innymi tachykardia, pobudzenie/ osłabienie, głód, nadmierne pocenie się, bladość, wzrost ciśnienia tętniczego, rozszerzenie źrenic. Objawy te ustępują po podaniu pacjentowi insuliny krótkodziałającej, słodkiego soku lub kostek cukru. Objawem hipoglikemii w OUN (występuje później) są objawy psychiczne takie jak niepokój, splątanie, zachowania maniakalne, niepamięć oraz objawy neurologiczne - zaburzenia mowy, zaburzenia widzenia, kloniczne i foniczne kurcze mięśni, wzmożone odruchy, dodatni objaw Babińskiego, porażenia i utrata przytomności. Pacjentowi w stanie śpiączki hipoglikemicznej podaje się podskórnie lub domięśniowo glukagon, a jeśli to nie wystarczy to podaję się dożylnie 50 ml 20% roztworu glukozy, stosując następnie wlew 5-10% roztworu. Innym działaniem niepożądanym stosowania insuliny może być lipodystrofia poinsulinowa (charakteryzuje się zanikiem bądź przerostem tkanki tłuszczowej w miejscu wstrzykiwania insuliny zwłaszcza po insulinach „słabooczyszczonych" po kilkumiesięcznym stosowaniu. Zapobiega się jej przez stosowanie insulin wysoko oczyszczonych), hipertrofia poinsulinowa (konieczna jest zmiana miejsc podania), insulinooporność, uczulenie na insulinę (uczulenie miejscowe charakteryzujące się świądem i bólem; uogólnione - charakteryzujące się pokrzywką obrzękiem naczynioruchowym), obrzęki (w okolicy oczu, goleni, okolicy krzyżowej), przejściowe zaburzenia widzenia, niedociśnienie ortostatyczne (u pacjentów z zaawansowaną neuropatią wegetatywną).

Średnie zapotrzebowanie na insulinę u pacjentów z cukrzycą typu l wynosi: 0.5- 1jm/kg masy ciała (w niektórych sytuacjach może się zwiększać np. zakażenie, ciąża). U chorych z cukrzycą typu II, rozpoczyna się leczenie od dawki 0.2-0.3 jm/kg masy ciała aż do uzyskania wyrównania glikemii. Ponieważ insulina jest rozkładana w wątrobie i nerkach i w związku z tym zaburzona czynność tych narządów wymaga zmniejszenia dawkowania insuliny. Dawkowanie i schemat podań ustala się indywidualnie dla każdego pacjenta.

U pacjentów z cukrzycą typu l podania insuliny powinny naśladować fizjologiczne wydzielanie hormonu. Cel ten można osiągnąć stosując intensywną insulinoterapię. Polega ona na podaniu przed każdym posiłkiem odpowiednio dobranej dawki insuliny krótkodziałającej a na noc insuliny o pośrednim czasie działania lub insuliny długodziałąjącej (ultralente). Alternatywą dla takiego schematu jest podawanie mieszanek insuliny o różnym czasie działania (najczęściej 30%insuliny krótkodziałającej i 70% długodziałąjącej) dwa razy dziennie. Ten schemat podań odpowiedni jest dla osób o stabilnym przebiegu cukrzycy nie wymagających częstych zmian porcji stosowanej insuliny;

konieczne jest prowadzenie uregulowanego trybu życia i przestrzeganie stałej pory posiłków. Stosuje się go również u dzieci oraz u osób nie prowadzących samokontroli. U chorych na cukrzycę typu II stosuje się insulinę o średniodługim okresie działania w jednorazowej dawce nie przekraczającej 30 jm/dobę rano lub wieczorem łącznie z doustnymi lekami hipoglikemizującymi. W razie pojawienia się znacznej insulinooporności to insulinę podaje się w 3 dawkach. Insulinę podaje się za pomocą odpowiednich strzykawek z wtopioną igłą i tłokiem, dzięki czemu można bardzo dokładnie dawkować preparat. Do podań służą również tzw. peny. Posiadają one zbiorniczki z insuliną i pozwalają na bardzo łatwe i precyzyjne iniekcje. Insulinę podaje się również za pomocą pomp insulinowych, wśród których najczęściej stosowane są pompy zewnętrzne do podskórnych podań preparatu, oraz rzadko stosowane pompy wszczepiane umieszczane w jamie otrzewnej- służą do podań insuliny metodą pulsacyjną.

W cukrzycy typu II początkowo terapia polega na modyfikacji stylu życia. Jeśli do 3 miesięcy nie uzyska się wyrównania cukrzycy to włącza się leczenie farmakologiczne polegające na podaniu doustnych leków hipoglikemicznych. Zalicza się do nich: pochodne sulfonylomocznika pochodne biguanidu, inhibitory alfaglukozydazy, glinidy tiazolidynodiony

Pochodne sulfonylomocznika pobudzają komórki beta trzustki do syntezy insuliny, oraz zmniejszają wątrobowe wytwarzanie glukozy, zwiększają syntezę glikogenu, podnoszą liczbę i powinowactwo receptorów insulinowych w tkankach, zwiększają utylizację glukozy przez miocyty i adipocyty.

Istnieją trzy generacje pochodnych sulfonylomocznika. Do preparatów l generacji należy: tolbutamid chlorpropamid, tolazamid, acetoheksamid. Do generacji II zalicza się glibenklamid, glibonuryd, gliklazyd, glipizyd, glikwidon. Do III generacji glimepiryd. Wskazaniem do stosowania tej grupy leków jest cukrzyca typu II gdy dieta i wysiłek fizyczny nie są skuteczne i dobowe zapotrzebowanie na insulinę nie przekracza 30 j.m. Działania niepożądane to hipoglikemia, dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego(nudności, wymioty, zaburzenia łaknienia), nietolerancja alkoholu (reakcja

disulfiramowa), reakcje alergiczne (pokrzywka, osutka, rumień), reakcje nadwrażliwości na światło DV,

zaburzenia rytmu serca, rzadko zaburzenia hematologiczne (agranulocytoza, niedokrwistość

hemolityczna)

Przeciwskazaniem do stosowania pochodnych sulfonylomocznika jest: cukrzyca typu l, zakażenia,

zabiegi operacyjne, alkoholizm, ciąża, laktacja, choroby nerek i wątroby.

Stosuje sieje wyłącznie doustnie na ok. 30 min. przed posiłkiem.

Glinidy (pochodne kwasu karbamoilometylobenzoesowego) (repaglinid) mają podobny mechanizm działania jak pochodne sulfonylomocznika stosuje się je w celu obniżenia poposiłkwych hiperglikemii, stąd częstość ich podawania zależy od liczby przyjmowanych posiłków. Działaniem niepożądanym jest hipoglikemia, początkowo przejściowo: nudności, wymioty, zaburzenia widzenia, uszkodzenie wątroby

Przeciwskazaniem do stosowania tej grupy leków jest cukrzyca typu l, kwasica ketonowa, ciąża, laktacja, choroby nerek i wątroby.

Biguanidy (metformina, fenformina) nasilają glikolizę beztlenową zmniejszają wchłanianie glukozy w jelicie cienkim, hamują glukoneogenezę i glikogenolizę, zwiększają tkankowe zużycie glukozy Preparaty te zaleca się pacjentom z cukrzycą niezbyt długo trwającą, skojarzoną z nadwagą oraz przebiegającą z powikłaniami zakrzepowymi i zaburzeniami gospodarki lipidowej, wskazane są w pierwszej fazie choroby w monoterapii, następnie w skojarzeniu z pochodnymi sulfonylomocznika lub w skojarzeniu z insuliną. Działaniem niepożądanym pochodnych biguadnidu są nudności, wymioty, biegunki, bóle brzucha, metaliczny smak w ustach, uszkodzenia wątroby, śpiączka mleczanowa (przedawkowanie lub interakcja z alkoholem). Przeciwskazaniem do stosowania tej grupy leków jest niewydolność oddechowa, niewydolność serca, krążenia, zawała serca, zabieg operacyjny, powikłania cukrzycy, alkoholizm, marskość i niewydolność wątroby, niewydolność nerek, białaczka, wiek powyżej 65 lat.

Inhibitory a-glukozydazy (akarboza, miglitol działają na glukozydazę - enzym odpowiedzialny za hydrolizę cukrów jelicie), nie wpływają na przyswajanie glukozy, fruktozy, laktozy a także białek i tłuszczów, nie powodują ubytku masy ciała jednak zapobiegają przybieraniu na wadze.

Akarbozę stosuje się u chorych na cukrzycę typu II we wczesnej fazie choroby, samą lub w skojarzeniu z pochodnymi sulfonylomocznika i insuliną w późniejszym okresie choroby. Działaniem niepożądanym są wzdęcia, bóle brzucha, nadmierne oddawanie gazów, rzadko biegunka (związane jest to ze zwiększoną fermentacją niestrawionych węglowodanów w jelicie grubym).

Przeciwskazaniem do stosowania tej grupy leków jest ciąża, okres karmienia, zaburzenia trawienia, wchłaniania, nie stosuje się ich u dzieci i młodzieży do 18 lat. Stosuje sieje doustnie, 3 razy dziennie.

Tiazolidynodiony (glitazony) (rosiglitazon pioglitazon) powodują zmniejszenie insulinooporności przez poprawę wychwytywania glukozy i jej utylizacji w mięśniach, i tkance tłuszczowej, hamują glukoneogenezę w wątrobie. Leki tej grupy stosuje się w leczeniu cukrzycy typu II skojarzonej z hiperinsulinizmem i insulinoopornością. Działaniem niepożądanym jest przyrost masy ciała, retencja płynów, uszkodzenie wątroby. Przeciwskazaniem do ich stosowania jest cukrzyca typu l, ciąża, okres karmienia. Ciąża u chorych na cukrzycę

W prawidłowej ciąży, w l trymestrze zapotrzebowanie na insulinę jest niskie, w II trymestrze wzrasta. Na początku III trymestru (24-28 tydzień ciąży) zapotrzebowanie to staje się bardzo duże. W ostatnich tygodniach ciąży zapotrzebowanie to zmniejsza się, dzięki insulinie wydzielanej przez płód. Brak insuliny powoduje wzrost poziomu glukozy we krwi i nadmierne przechodzenie glukozy przez łożysko do krążenia płodowego. Po porodzie zapotrzebowanie gwałtownie spada. Kobiety chore na cukrzycę powinny dobrze zaplanować ciążę (skuteczna antykoncepcja). W trakcie ciąży bardzo ważna jest systematyczna kontrola glikemii, docelowe wartości glikemii wynoszą przed posiłkami 3,5-5,5 mmol/l (65-100 mg/dl), po posiłkach 5-8mmol/l (90-145 mg/dl). Nieleczona cukrzyca, szczególnie w l trymestrze może prowadzić do poronień, powstania wad rozwojowych płodu (ok. 10% dzieci), zwiększonej śmiertelności okołoporodowej. Stosuje się intensywną insulinoterapię według modelu wielokrotnych wstrzyknięć, z użyciem wysoko oczyszczonej insuliny ludzkiej. Dodatkowo ważne jest przestrzeganie odpowiedniej dla matki i rozwijającego się płodu diety - częste, małe posiłki wciągu dnia.

Cukrzyca pojawiająca się w przebiegu ciąży (GDM Gestational Diabetes Mellitus)

Jest to najczęściej występujące zaburzenie metaboliczne występujące w ciąży. Częstość występowania GDM wynosi 2-12%. Nierozpoznane lub niewłaściwie leczone GDM powoduje wzrost umieralności okołoporodowej, częstsze występowanie makrosomii, urazów okołoporodowych, wielowodzia, hiperbilirubinemii oraz hipoglikemii u noworodków.

Komitet Ekspertów Polskiego Towarzystwa Endokrynologicznego, Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego i Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego zaleca, że u wszystkich ciężarnych, podczas pierwszej wizyty, należy oznaczyć w surowicy krwi stężenie glukozy na czczo. W przypadku

wartości wyższej od 105 mg/dl należy wykonać test obciążenia glukozą (75 g) zgodroe kryterium światowej Organizacji Zdrowia. Ciężarne z rozpoznaną cukrzycą należy skierować do Regionalnego Ośrodka Diabetologiczno - Położniczego.

U wszystkich ciężarnych między 24 a 28 tygodniem ciąży należy wykonać test doustnego obciążenia glukozą (50 g) i oznaczyć stężenie glukozy we krwi w 60 minucie. Test ten wykonuje się bez względu na porę dnia i czas, jaki upłynął od ostatniego posiłku. Jeżeli stężenie glukozy w surowicy krwi ma wartość poniżej 140 mg/dl jest to wynik prawidłowy. Przy stężeniu glukozy w granicach 140 - 180 mg/dl należy wykonać test obciążenia 75g glukozy. Nieprawidłowy wynik testu obciążenia 75g glukozy, wynoszący powyżej 200mg/dl (stężenie glukozy mierzy się po 2godz) jest wskazaniem do skierowania pacjentki do Ośrodka Diabetologiczno - Położniczego. Jeżeli test przesiewowy (obciążenie 50g glukozy) jest nieprawidłowy, a wynik testu diagnostycznego (obciążenie 75 g glukozy) jest prawidłowy - należy wykonać w 32 tygodniu ciąży ponowny test diagnostyczny.

Głównym celem postępowania jest utrzymywanie optymalnego stężenia glukozy we krwi i niedopuszczanie do zbyt dużych wahań poziomu glikemii. Podstawą postępowania jest odpowiednia dieta, dobrana indywidualnie dla każdej ciężarnej, z uwzględnieniem okresu ciąży, masy ciała oraz aktywności fizycznej. Dodatkowo stosuje się insulinę. Należy podawać insuliny ludzkie(3 do 5 wstrzyknięć na dobę), o krótkim czasie działania, w razie potrzeby kojarzone z insulinami o pośrednim czasie działania. Nie należy stosować insuliny o długim czasie działania. Stężenie glukozy powinno być kontrolowane we wstępnym okresie nawet 7 do 8 razy na dobę, a w okresie wyrównania cukrzycy przynajmniej 4 razy. Gonady

Jądra są gruczołami, w których zachodzi synteza hormonów płciowych oraz w wyniku spermatogenezy i spermiogenezy powstają gamety męskie - plemniki. Wnętrze jądra stanowi szereg poskręcanych kanalików nasiennych krętych. W ich ścianach występują komórki podporowe (komórki Sertoliego) znajdujące się pod wpływem FSH. Między kanalikami nasiennymi występują komórki śródmiąższowe (komórki Leydiga), te z kolei pod wpływem LH syntetyzują testosteron.

Testosteron (androgen) nasila spermatogenezę, jest odpowiedzialny za rozwój cech płciowych u mężczyzn, za występowanie popędu seksualnego, wywiera działanie ośrodkowe nasilając aktywność i agresję. Posiada również działanie anaboliczne (synteza białek) oraz nasila wchłanianie zwrotne sodu (i wody) zwiększa ukrwienie skóry.

Wskazaniem do stosowania jest niedobór endogennych androgenów (terapia substytucyjna), oraz

niepłodność spowodowana oligospermią.

Jajniki

Parzyste narządy, w których zachodzi synteza żeńskich hormonów płciowych (estrogen, progesteron),

oraz produkowane są komórki rozrodcze. Wnętrze gruczołu wypełnia łącznotkankowy zrąb, w którym

znajdują się pęcherzyki jajnikowe (pierwotne, wtórne, trzeciorzędowe, Graafa)

Dziewczynki rodzą się z pulą pęcherzyków (500 tyś), których wraz z wiekiem ubywa (w okresie

dojrzewania jest ich ok. 200 tyś). Podczas każdego cyklu pobudzony jest wzrost ok. 1000, jednakże

ostatecznie tylko jeden dojrzewa i uwalnia komórkę jajową. Pozostałe ulegają atrezji.

Pod wpływem hormonów gonadotropowych w komórkach nabłonkowych pęcherzyka syntetyzowany

jest estrogen (17(3- estradiol jest najważniejszym hormonem tej grupy, syntetyzowany jest także

estron i estriol), a w ciałku żółtym progesteron.

Estrogen jest odpowiedzialny za dojrzewanie płciowe dziewcząt (rozwój i wzrost wewnętrznych

narządów płciowych: macicy, pochwy, jajowodów, rozwój warg sromowych większych i mniejszych;

pojawienie się popędu płciowego), rozwój gruczołów sutkowych, rozwój pęcherzyków i przewodów mlecznych. Estrogen przyspiesza kostnienie nasad kości. Pobudza osteoblasty i wydzielanie kalcytoniny. Stymuluje regenerację i rozrost błony śluzowej macicy, zwiększa pobudliwość macicy oraz perystaltykę jajowodów. Powoduje zatrzymanie w organizmie wody i substancji mineralnych, osłabia czynność gruczołów łojowych.

Wskazaniem do stosowania estrogenów jest pierwotny i wtórny brak miesiączki, niedobór endogennych estrogenów spowodowany niewydolnościąjajników, hamowanie laktacji w sytuacji odstawienia od piersi. Działaniem niepożądanym stosowania estrogenów jest wzrost ryzyka wystąpienia zatorów i zakrzepów, poza tym nudności wzrost masy ciała, tworzenie obrzęków. Długotrwałe podania estrogenów mogą prowadzić do atrofii jajników. Przeciwskazaniem do stosowania tych hormonów są nowotwory (hormonozależne) macicy i gruczołu sutkowego, endometrioza, zaburzenia funkcji wątroby, choroby zakrzepowo-zatorowe, ciężka cukrzyca. Progesteron (17-a-OH -progesteron (17a-OH-P)) wytwarzany jest przez ciałko żółte, a w ciąży także przez łożysko. Powoduje on wzrost ukrwienia endometrium, zmiany sekrecyjne błony śluzowej macicy, zwiększa lepkość śluzu szyjkowego.

Jest niezbędny podczas implantacji (zagnieżdżania) zapłodnionego jaja w macicy, powoduje utrzymanie ciąży, hamuje czynność skurczową macicy i jajowodów, obniża wrażliwości na oksytocynę.

Hamuje uwalnianie LH przez przysadkę (ważne w doustnych środkach antykoncepcyjnych, hamuje to owulację). Powoduje wzrost pH w pochwie (łatwiej o infekcje), ma działanie depresyjne na oun. Wskazaniem do stosowania gestagenów (progestageny, gestageny - syntetyczne pochodne progesteronu) jest antykoncepcja (zapobieganie zapłodnieniu), hormonalna terapia zastępcza, bolesne miesiączki, endometrioza, nowotwory macicy, sutka, nerek. Działaniem niepożądanym długotrwałego stosowania gestagenów mogą być zaburzenia psychiczne, nudności, wymioty, bóle głowy, bolesne napięcie gruczołów sutkowych, wzrost masy ciała, utrata libido. Podanie gestagenów jest przeciwskazane w ciąży, w wypadku ciężkich uszkodzeń wątroby, chorób zakrzepowo-zatorowych, hiperbilirubinemii.

Nadnercza - parzyste gruczoły, składają się z dwóch części: kory oraz rdzenia. W korze wyróżnia się trzy warstwy: kłębkowatą pasmowatą oraz siatkowatą. W korze nadnerczy syntetyzowane są glikokortykosteroidy (warstwa pasmowatą i siatkowata), mineralokortykosteroidy (warstwa kłębkowatą) oraz androgeny (warstwa siatkowata). Podstawowym glikokortykosteroidem wytwarzanym przez nadnercza jest kortyzol, oprócz niego powstaje kortyzon Glikokortykosteroidy powodują wzrost stężenia glukozy we krwi, wzmagają glukoneogenezę oraz zwiększają syntezę glikogenu w wątrobie. Wpływają na procesy metaboliczne - obniżają syntezę białek, powodują wzrost katabolizmu białek oraz nasilają lipolityczne działanie glukagonu, powodują

zwiększenie odkładania tłuszczu. Odpowiadają za zatrzymanie sodu i wody oraz wzrost utraty potasu. Mają wpływ na układ krwiotwórczy - stymulują wytwarzanie krwinek czerwonych, płytkowych i białych obojętnochłonnych hamują wytwarzanie pozostałych rodzajów krwinek białych. Glikokortykosteroidy stosuje się w przypadku niewydolności kory nadnerczy oraz jako związki o działaniu immunosupresyjnym, przeciwzapalnym i przeciwalergicznym. Wskazaniem do stosowania glikokortykosteroidówjest pierwotna niedoczynność nadnerczy schorzenia reumatyczne, kolagenoza, sarkoidoza, pęcherzyca, nerczyca, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, schorzenia alergiczne (astma oskrzelowa, obrzęk naczynioruchowy), schorzenia hematologiczne (ostre białaczki limfatyczne, plamica trombocytopeniczna, niedokrwistość hemolityczna), stany zapalne w dermatologii, stany zapalne w okulistyce, niektóre postacie wstrząsu (wstrząs anafilaktyczny, toksyczny), immunosupresja transplantacyjna (przeszczepy skóry nerek itp.). Przeciwskazaniem do stosowania glikokortykosteroidówjest przerost nadnerczy, gruczolaki nadnerczy, cukrzyca, choroba nadciśnieniowa, choroba wrzodowa, osteoporoza, ciąża, jaskra, zaćma, zarostowe zapalenie naczyń, choroby zakaźne, psychozy, stany zakrzepowe. Powikłaniem długotrwałej kortykoterapi jest zanik nadnerczy, zmniejszenie odporności na zakażenia uogólnione zakażenie bakteryje, wirusowe lub grzybicze, osteoporoza , nadciśnienie tętnicze zaostrzenie choroby wrzodowej, jaskra, zaćma. Stosowanymi obecnie syntetycznymi glikokortykosteroidami są przede wszystkim prednizon, prednizolon, metyloprednizolon prednyliden, deflazakort, fluokortolon, triamcinolon, deksametazon, betametazon. Są one stosowane miejscowo oraz ogólnie. Mogą być podawane dożylnie, domięśniowo, doustnie, drogą wziewną dostawowo, dospojówkowo, donosowo.

---